қазрусeng
:
:
 
Көне түрiк тiлiнде:

Көне түрiк тiлiнде іздеу көне түрiк әліппесімен жасалады. Қажетті сөзді теріп болғасын Тап дегенді басыңыз.

Іздеу жүргізілген соң, табылған мәтінге қатысты ескерткіштің аты, мәтіннің сол сөз табылған жолы шығады. Егер ескерткіш атын бассаңыз, сол ескеткіш туралы толық мағлұмат аласыз. Іздеу бетіне қайтып келу үшін терезенің ең жоғарғы немесе ең төменгі сол бұрышында тұрған белгілерді пайдаланыңыз.
Ескерту: Internet Explorer броузерінен басқаны қолданушы Түрік бітік шрифтін орнатып алуы керек. Көмек бетінде қалай орнату керегін оқып алуға болады.

Таңбаны пернетақтадан тергенде, латын әріптерімен төменде көрсетілген сәйкестікті пайдаланыңыз.
B C D F G J K L N O
Q R S T U V W X Y a
b c d g i j k l m n
p q r s t u w x y z
Iздеген сөз 106 жерде кездесті
1
Öze Kök: Teŋіri[132] : asïra: yaγïz: Jer: qïlïntaquda: ekin ara: kisi: oγulï: qïlïnmïs: kisi: oγulïnta: öze: ečüm apam: Bumïn qaγan[133] :Estemi qaγan[134] :olurmïš: olurupan: Türük: budunïγ: Elin: törüsün: tuta: bermis: iti: bermis:
Үсті Көк: Тәңірі: асты: нығыз (қоңыр): Жер: қылынғанында (жаратылғанында): екі ара: кісі: ұлы: қылынды (жаратылды): кісі: ұлында: үсті: атам үлкенім: Бұмын қаған: Естемі қаған: отырды: отырып-ақ: Түрік: бүтін (халық)ын: Елін: төресін: тұта берді: жет(кіз)е: берді:
Когда наверху голубое Тенгри, а внизу бурая Земля возникли, сотворен был меж ними сын человеческий. Предки мои Бумын каган, Истеми каган правили родом человеческим. Они правили народом законами Тюркскими, они продвигали их.
When the blue sky above and the brown earth below were created, between them a human being was created. Over the human beings, my ancestors Bumin Kagan and Istemi Kagan ruled. They ruled people by Turkish laws, they led them and succeeded.
10
yaγï bolïp: etіnü: yаrаtunu: umаdïq: yana: ičіkmis: bunča: isig küčüg: bertük gerü: saqïnmаtï: Türük: budun: ölürüjen: urïγsaratïyan: ter ermis: yuqadu: barïr: ermis: öze: Türük: Teŋrisi: Türük: Ïduq Jeri:
жау болып: жеткені: жаратқанына: шыдадық: жаңа(дан): ішіне енді: бұнша: істі күшті: бергеннен бері: сақтанбады: Түрік: бүтін (халық): өлерменше: ұрығ асыратамын: деген еді: жоқ бола берді: үсті: Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері:
Стали они врагами и восстали против, но снова были повергнуты. Не могли они служить более. Не смогли они продолжить свой род. Тюркский народ начал вырождаться. Тогда Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и
They became hostile and strike against, (but) they submitted again. They were near to annihilated. They couldn't get that they gave all their deeds and services, they had no warn against. All Turkish people degraded, they had no generation and went to ruins. Then Turk Tengri above, Turkish holy Earth
11
subï: anča temis: Türük: budun: yoq: bolmazun: tejin: budun bolčun tejin: аqanïm: Elteris qaγanïγ: ögüm: Elbilge qatunïγ: Teŋіri: töpesinte: tutup: jügürü: kötürmüs erinč: aqanïm: qaγan: jeti jegirmi: erin: tašqïmïs: tašïra:
Суы: сонша деген: Түрік: бүтін (халық): жоқ: болмасын: дейін: бүтін (халық) болсын дейін: Әкем: Елтеріс қағанды: Шешем («өгейім»): Елбілге қатұнды: Тәңірі: төбесінде: тұтып: жоғары: көтерген еді: әкем: қаған: жеті: жиырма: (батыр)ерін: тасалады: тасалай (сыртқа):
вода сказали: "дабы не исчез Тюркский народ, дабы вновь стал страной". Они оказали почет моему отцу, Ильтерис кагану и моей матери («мачехе») Ильбильге катун, превозносили их. Мой отец, каган, собрал семнадцать доблестных героев.
and Water said as follows: "in order to Turkish people would not go to ruin and in order to it should be a nation again", they rose my father Ilteris Kagan, and my mother Ilbilga Katun, to the top and sat them upwards on the throne. My father, the kagan, gathered together seventeen brave lords.
12
yoruyor: tejin: ükü еsidіp: balïqdaqï: taγïqmïs: taγdaqï: inmis: tirilip: jetmis er bolmïs: Teŋіri: küč: bertük: üčün: аqanïm: qaγan: süsi: böri teg:ermis: yaγïsï: qoň teg ermis: ilgerü: qurïγaru: sülep: tеrmis: qubartmïs: qamïγï:
жорытты: дейін: күллісі естіп: балық(қала)дағы: таулады: таудағы: інді: тіріліп: жетпіс (батыр) ер болған: Тәңірі: күш: берген: үшін: әкем: қаған: сүңгісі(жауынгері): бөрі тек: екен: жауы: қой тек екен: ілгері: кері қарай: сүңгілеп: терген: құратқан: қамтылғаны:
Услышав, что те отправились в поход, кто был в городах вышли на поле, кто был в горах, спустились и собрались вместе семьдесят храбрых воинов. По милости Тенгри, воины моего отца, кагана, были как волки, а их враги как овцы. Воевали то на восток, то на запад,
All having heard that they went off on campaigns, those who were in towns went off to fields, and those who were on mountains went down, gathered together seventy brave men. Tengri gave them power, my father's army was like wolves, their enemies were like sheep. Having gone on campaigns forward and backward,
15
qïrïq: artuqï: jeti: yolï: sülemis: jegirmi: süŋüs: süŋüsmis: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: elligig: elsіretmis: qaγanlïγïγ: qaγansïratmïs: yaγïγ: bazqïlmïs: tizelіgig: sükürmis: bašlïγïγ: jüküntümis: qaŋïm: qaγan ...
қырық: артық: жеті: жолы: сүңгіледі: жиырма: сүңгілес (соғыс): сүңгілесті: Тәңірі: жарылқадық: үшін: Елдікті: елсіретті: қағандықты: қағансыратты: жауды: басып, басымдылық қылды: тізелікті: шөктірді: бастықты: жүгіндірді: әкем: қаған:...
был в сражениях сорок семь раз и сражался в двадцати боях. По милости Тенгри, он взял царство тех, кто имел царство, и захватил каганов тех, кто имел кагана; он поработил врагов. Мощных врагов он принудил к миру. Имеющих колени заставил становиться на колени, имеющих головы заставил поклониться. Мой отец, каган, ...
was on campaigns forty-seven times and engaged in twenty battles. By the grace of Tengri, he took the realm of those who had had a realm, and captured the kagan of those who had a kagan; he subjugated enemies. He made powerful enemies kneel and proud ones to bow. (My father, the kagan,)
22
anča: qazγanmïs: etmis: Еlіmiz: törümіz: erti: Türük: Oγuz: begleri: budun: esidiŋ: üze Teŋіri: basmasar: asraJer: tilinmeser: Türük: budun: Еliniŋ: törüsün: kim: artatï /udаč...ï: Türük: budun: ert...z:/
сонша: қаз тұрғызған: еткен: еліміз: төре(лігі)міз: еді: Түрік: Оғыз: бектері бүтін (халық): естің(дер): Үсті Тәңірі: баспаса: Асты Жер: тілінбесе: Түрік: бүтін(халық): Елін: төресін: кім: артқызады(күшейтеді): /...Түрік: бүтін (халық): еді.../
Таковы были приобретенное и организованное государство и власть. Вы, Тюркский Огузский народ и беки, услышьте это! Если Небо не падает сверху, если земля под ногами не разрывается, кто же будет укреплять и усилит Тюркское государство и власть? /Тюрки были целостным народом…/
We had such well-acquired and well-organized state and power. You, Turkish and Oguz lords and peoples, hear this! If the sky above did not collapse, and if the earth below did not go away, what could destroy your state and power? О Turkish people, regret and repent!
25
bašlayu: Qïrqïz qaγanïγ: balbal:tikdim: Türük: budunïγ: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: aqaŋïm qaγanïγ: ögüm qatunïγ: kötürmiš: Teŋіri: Еl bеrigme: Teŋіri: Türük: budun: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: /özümüz: ol Teŋіri:/
бастай: Қырғыз қағанды: балбал:тікдім: Түрік: бүтін (халық)ты: аты көсегесі:жоқ болмасын: дейін: әкем: қағанды: шешем-өгейім қатұнды:көтерді: Тәңірі: Ел беруші: Тәңірі: Түрік: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын:дейін: /өзіміз: ол Тәңірі:/
Я установил балбалы (для него), начиная Киргиз каганских балбалов. Тенгри, который избрал моего отца, кагана, и мою мать-мачеху катун, и который предоставил им государство, чтобы имя и слава тюркского народа не погибло, (тот Тенгри)
and because of your mischievousness, my uncle, the kagan, met his death. First I erected balbals (for him) beginning from Kirgiz kagan's. Tengri, which had raised my father, the kagan, and my mother, the katun, and which had granted them a state, For the name and fame of the Turkish people would not perish, (that Tengri)
29
kisre: Teŋіri: yarïlqazu: qutum:bar üčün:ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: čïγaň: budunïγ: bay qïltïm: az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar Еlligde:qa/γanlïγta: jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï:/
кері кейін: Тәңірі: жарылқай: құтым: бар үшін: үлесім: бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ды: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ды: тонды: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым: аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр Елдікте: қа /ғандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы:/
После того, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду, сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным.
After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish, and nourished them. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (esteemed rulers).
1
Teŋiride: bolmuš: El Etmiš Bilge: qaγan: El bilge: qatun: qaγan atïγ qatun atïγ atanïp: Őtüken kedïn učinta: Tez bašinta: örügün ......[čit] anta jaratïtdïm: barš yïlqa yïlan yïlqa: eki yïl
Тәңіріде: болған: Ел Етміш Білге: қаған: Ел Білге: қатұн: Қаған: атын: Қатұн: атын атанып: Өтүкен кейінгі (батыс) ұшында: Тез басында: орданы......(чыт құрылыс) сонда жараттырдым: барыс жылғы жылан жылғы: екі жыл
Тенгри-подобный Эль Етмиш Бильге каган называясь именем Эль Бильге катун Каган поставил орду и велел построить чыт (каменное сооружение) на западе за Отюкеном у истоков Тез в течение двух лет в год Барса и Змеи
3
yašï tašqa: jaratïdïm: tolqu: tašqa toqïtïm: üze kökTeŋiri yarïlqaduq: üčünasra yaγiz jer: igitük: üčün: elimen: törümen etintim: öŋre kün toγušuqdaqï: budun: kisre ay toγušuqdaqï: budun:
жазық тасқа: жаратдым: Тұғыр: тасқа тоқытдым: Үсті Көк Тәңірі жарылқағаны: үшін: Асты нығыз қоңыр жер: кие бергені: үшін: Елімді: төрелігімді иелендім: өңірге күн тумысындағы: бүтін(халық): кейін ай тумысындағы: бүтін(халық):
Велел высечь надписи на гладком камне и на постаменте. По милости голубого Тенгри (Неба) сверху и по покровительству бурой земли внизу правил Страной и народами от земель, где восходит солнце, и народами от земель, где появляется луна
6
Teŋiride: bolmuš: El Etmiš Bilge: aqanïm: ičreki: buduni: altmïs Bujruq BašïÏnanču Bujruq Toquz: bolmï Bilge: Taj Seŋün...tu...bes jüz bašï Kül Oŋï: Őz ïnanču: bes jüz: bašï Uluγ Őz ïnanču
Тәңірде: болған: Ел Етміш Білге әкем: Ішкі: бүтін (халық)ты: алтпыс Бұйрық басы Ынанчұ Баға тархан Ұлық Бұйрық Тоғыз: болған: Білге: Тай Сеңгүн... тұ...Бес жүз басы Күн Оңғы: Өз Ынанчұ: бес жүз: басы: Ұлық Өз Ынанчұ
Тенгри-подобный отец мой Иль Етмиш Бильге приказал главе Буюрук Инанчу Бага Тархан, Улык Буюрук Тогуз, Бильге Тай Сенгун … … глава пяти сотника Кун Онгы, Оз Инанчу, глава пяти сотника Улык Оз Инанчу
11
Teŋiri aqanïm: atlïγï Toquz Tatar...bujruq......γï...[Söŋüt bïn]budunï tegtemin: bu bitidükde: qanïma: Torγag bašï qa...Atačuq Begčeker Čiqsi birle Baγa Tarqan üč jüz Torγaq turdï
Тәңірі әкем: аттысы Тоғыз Татар...бұйрық.../Сөңгүт мың/ бүтін(халық)ы тидім:бұ жазарда: әкеме: Торғақ басына...Атачық Бегчекер Чігісі бірлесе Баға тархан үш жүз Торғақ тұрды:
Тенгри(-подобный) отец мой … выступил против народа Тогуз Татар … буюрук … /Сонгут тысячник/ когда писали эти надписи у истоков Торгак … объединившись с Атачык Бегчекер Чикси и Бага Тархан триста (воинов) Торгак встали (под знамена) моего отца.
19
.........yïl olurunta...yïl barmïs: atïmïn üze: kök Teŋiri: ašïra: yaγïz Jer: jana
............жыл отырғанда...жыл болған:атым (бас) үсті: көк Тәңірі:асты: нығыз Жер: жаңа
………лет жили……столько лет … сверху голубое Небо-Тенгри, снизу крепкая Земля, новая ….
30
atadïTeŋiride: bolmuš: El Etmiš: Bilge qayan: atadï El bilge qatun: atadï: qaγan: atanïp: qatun atanïp: Őtüken: ortušunta: kedinin örügin: bunta: etdim
атады Тәңірде: болған: Ел Етміш: Білге қаған: атады: Ел Білге қатұн: атады: қаған: атанып: қатұн атанып: Өтүкен: ортасында: кейінгінің ордасын: бұнда еттім (жасаттым):
Созданный Тенгри Иль Етмиш Бильге был назван каганом. Иль Бильге была названа катун. Имея высшие звания кагана, катун в центре Отюкен создал орду для потомков.
3
alp: erіn: balbal: qïsdï: Türük budun: atï yoq: bolu: barmïš: erti: Türük budun: jіtmezin: tejin: yoluq ermezin: tejin: öze: Teŋіri: ter er/mis: .../
алып: ердiң: балбалы(н): қысты (қадады): Түрiк бүтін (халық): аты: жоқ: болып: барған: еді: Түрiк бүтін (халық): жетiмсiремесiн: дей: жолай жем болмасын: дей:үстi(ңгi): Тәңірi: деген /екен.../
Великому воину установили балбалы (вереницу памятных камней). Имя Тюркского народа исчезало. Чтобы не осиротел Тюркский народ, чтобы не превратился в легкую добычу (врагам), Тенгри на небе сказал: ...
The line of memorial stones (balbals) was put to the honor of the Great soldier. The name of Turkic people disappeared. Not to become orphans, not to become a light bag for enemies, Tengri told in the sky: …
10
kelür ertimez: ekin ara: at eg yaγï: bolmus: tegim ečimin: tejin: saqïntïm: Teŋіri: bilge: qaγanqa: saqïnu: іsig: küčüg: bersegim: bar ermes erinč: tegi edükün: üčün: ...yaγïdïm: beke: tegi edikim: uruš: qïlïp:
келер емес: екiнiң ара(сы): ат көлiктi жау: болды: тегiм атамның: деп: сақтандым (есейдiм): Тәңірi: Бiлге: қағанға: сақтап: iсiн: күшiн: берсем: бар: болайын дептi: тигенi: үшiн: ...жауладым: берiк: тигенiм: ұрыс: қылып:
… между ними была вражда. Я шел по стопам своих предков. Я подумал, «если я буду служить Тенгри Бильге кагану, то буду жить!». За то, что они напали, ... я объявил им войну и пошел войной на них.
… there was hostility among them. I followed in my ancesotrs’ footsteps. I thought, “if I serve Tengri Bilge kagan, I will live!”. I declared war them and attacked them in war because they attacked us.
11
tegip: inime: oγulïma: anča: ötüledim: qïl yorup: Elteris: qaγanqa: adïrïlmaduq: yaŋïlmaduq: Teŋіri: bilge: qaγanta: adïrïlmalïm: azmalïm: tejin: anča: ötledim: keri: barïγma: bardï: bilge: qaγanïn: budunï: ...bardï: ülügen atqa: : esig: küčüg: berti:
тиiп: iнiме: ұлыма: сонша: өтiндiм: қылық жорытып (кеңес айтып): Елтерiс: қаған(нан): айрылмадық: жаңылмадық: Тәңірi: Бiлге:қаған(нан): айрылмайық: азбайық: дей: сонша: өтiндiм: керi: барығыма (барық-қа): барды: Білге қағанның бүтіні(халқы)... барды: өлеген (өлермен) аттай: iсiн: күшiн: бердi:
Я просил сыновей и младших братьев. Мы посоветовались, не отказались и были верны Ильтерис кагану. Я молился, чтобы не потерять Бильге кагана и не разделиться. Обратно дошли, как смогли. Народ Бильге кагана ... как безудержные, верные лошади служили.
I asked my sons and younger brothers. We consulted, they did not refuse and were faithful to Elteris kagan. I preyed not to lose Bilge kagan and not to separate. We returned back as hard as we could. Bilge kagan’s people served him to the death as faithful horses.
12
öze: Teŋіri: qan: ülüi: yïlqa: jetinč ay [114] : küčlüg: alp qaγanïmda: adrïlu: bardïŋïz: Bilge: atačïm: yoγïŋ: aluruγïŋï: n: qazγantïm: sub jer Teŋіri: öd ....č: eki erür: erti:
үстi(-iңгi): Тәңірi: хан: ұлу: жылғы: жетiншi ай: күшті: алып қағаным(нан): айырыла: бардыңыз: Бiлге: Атачым: жоқтауын: алқалығын: қаз(бала)дым (қаз тұрғыздым): су жер: Тәңірi: өт(-ер шақ) ...ч: екi едер: едi:
Мы потеряли верховного Тенгри хана на седьмом месяце года Дракона. Справили церемонию плача и погребения для отца Бильге. (Только) Тенгри воды и земли (властен) над временем ...
We lost the supreme Tengri khan on the seventh month of a Dragon year. We held the ceremony of weeping and burying for Bilge father. (Only) Tengri of water and the earth has the power against time.
4
[oplayu:tegd] i: ol at anta: tüstü: Izgel: budun: öltü: Toquz Oγuz: budun: kentü: budunïm: erti: Teŋіri: jer: bolγaqïn: üčün: yaγï boltï: bir yïlqa: beš yolï: süŋüšdümüz: eŋ ilki: Toγu balïqda: süŋüšdümüz
/ұмтыла тиді:/ ол ат сонда: түсті: Ізгіл: бүтін (халық): өлді: Тоғыз Оғыз: бүтін (халық): кенді(өз): бүтін (халық)ым: еді: Тәңірі: жер: бұлғағаны: үшін: жау: болды: бір жылға: бес жолы: сүңгілестіміз. ең ілкі: Тоғұ балықта: сүңгілестіміз:
и бросился в атаку. Тот конь пал там. Народ Изгиль были сражен и уничтожен. Люди Тогыз (Девяти) Огуз были моими собственными людьми. Так как Тенгри и земля пришли в беспорядок, они восстали против нас. За год мы сражались пять раз. Сначала мы сражались в городе Тогу.
and attacked. That horse fell down there. Izgil people were killed and destroyed. Tokuz-Oguz people were my own people. Since Tengri and earth became in disorder them, they revolted against us. We fought five times in a year. First we fought at Toγu-Balïq (city).
9
Kültegin: yoq erser: qop: ölteči: ertegiz: inim: Kültegin: kergek: boltï: özüm: saqïntïm: körür: közüm: körmez teg: bilür: biligim: bilmez teg: boltï: özüm saqïntïm: Őd Teŋri: yasar: kisi oγlu: qop: ölgeli: törürmiš:
Күлтегін: жоқ болса: көп: өлер: екен едік: Інім: Күлтегін: қайтыс болды: өзім: сағындым: көрер: көзім: көрмес-тей: білер: білігім: білмес-тей: болды: өзім сағындым: Шақты (ажалды) Тәңірі: жасайды: Кісі ұлы: көп: өлгелі: туған еді:
Если бы не Культегин, то все мы умерли бы. Мой младший брат Культегин скончался. Я оплакивал его, тоскуя без него. Зрячие очи мои словно стали слепыми. Вещий разум мой словно отупел. Я оплакивал его, тоскуя без него. Тенгри создал смерть. Люди все созданы, чтобы умереть.
If Kultegin had never existed, we all would have been died. My younger brother Kultegin passed away. I mourned myself missing him. My eyes to see became as if they were blind. My mind to think became as if it were unconscious. I mourned myself missing him. Tengri creates death. Human beings have all been created in order to die.
14
bunča: bitig: bitigme: Kültegin: atïsï: Joluγ tegin: bitidim: jegirme: kün:olurup: bu tašqa: bu: tamqa: qop: Joluγ tegin: bitidim: ïγar: oγlanïŋïzdа: tuyγunïŋïzda: jegde: jegdür: ertigiz: uča bardïγïz: Teŋiri: tirigedkeči:
бұнша: бітік: бітікдеуші: Күлтегін: аталығы: Йолұқтегін: бітіктедім(жаздым жиырма: күн: отырып: бұ тасқа: бұ тамға: көп: Йолұғ тегін: бітіктедім: жылар: ұлдарыңызда: тұйғындарыңызда: игіде: игі еттір: ұша бардыңыз: Тәңірі: тірі еткейінше:
Тот, кто надписал все надписи - я, (принц) Йоллугтегин, племянник Культегина. Сев двадцать дней Я, (принц) Йоллугтегин, написал все эти надписи на этом камне. Для сыновей и родственников, чтобы оплакивать. Благословите. Вы скончались (lit.: 'улетели'), пока Тенгри не даст Вам жизнь снова...
The one, who had inscribed all these inscriptions – I, (Prince) Yolluγtegin, the nephew of Kultegin. Having sat down twenty days I, (Prince) Yolluγtegin, inscribed all these inscriptions on this stone. For sons and relatives to cry. Blessed you. You passed away (lit.: 'went flying') until Tengri gives you life again.
1
Teŋіriteg: Тeŋiride: bolmuš: Türük: Bilge: qaγan: bu ödüke: olurtum: sabїmїn: tüküti: esid+egil: ulayu: inijügünüm: oγlanїm: biriki: oγušum: budunum: birije: šad apїt begler: jїrїya: tarqat: bujruq: begler: Otuz ...
Тәңірiтек: Тәңірiде: болған: Түрiк: Бiлге: қаған: бұ шаққа: отырдым: сап сөзiмдi: түгел: есiт+иiл !: ұласу: iнiшектерім: ұлым: бiрiк(кен): оқ-уысым (руым): бүтін халқым: бергi (оң қол): шад апы+т [159] бектер: арғы (сол қол) тарха+т [160] : бұйрық: бектер: Отыз ...
Я, Тенгри-подобный и созданный Тенгри Тюркский Каган, нынче сел на трон. Услышьте мои слова, все Вы, мои младшие братья и мои сыновья, и мои люди и родственники, мой народ, шад-апыт беки на юге, таркан и буюрук беки на севере, Тридцать …
I, Tengri-like and Tengri-born Turkish Bilge Kagan, succeeded to the throne at this time. Hear my words, all of you, my younger brothers and my sons, and my nation and relatives, my people! You, Šad-apit lords in south, tarkans and buyruq lords in north, Otuz (Tatar?),
9
üčün: іgіdmiš: qaγanŋïn: sabïn: almatïn: Jer Sayu: bardïq: qop anta: alqïntïγ: arïltïγ: anta qalmïšï: Jer: Sayu qop: turu: ölü: yorïyor erteg: Teŋіri: yarïlqadïqïn: üčün: özüm: qutum: bar üčün: qaγan: olurtum: qaγan: olurup:
үшін: игі еткен: қағанның: сөз сабын: алмадың: Жер-Сайұға: бардық: көп сонда: алқындық: арыдық: сонда: қалғаны: Жер-Сайұға көп: тұра: өлі: жорыта еттік: Тәнірі: жарылқадығын: үшін: өзім: құтым: бар үшін: қаған: отырдым: қаған: отырып:
и не повиновения вашему кагану, который кормил вас, вы все разбежались. Мы (тюрки) ослабли. Кто выжил, тот был крайне истощен. Но Тенгри был благосклонен, и я вступил на престол. Наследую трон,
you didn't listen to the words of your kagan, who had nourished you. You went away in all directions. You completely tired and become weak. Those who survived where utterly exhausted. But Tengri was gracious, and since I was granted with fortune, I succeeded to the throne. Having succeeded to the throne,
14
Külteginiŋ: altunïn: kümüšin: aγïšïn: barïmïn ...qarasïn: yoγïma: tuyuγut: ..bu ...begim: tegin: jügürü: Teŋі/ri ...taš:bitidim: Jolluγ tegin:....
Күлтегіннің: алтынының: күмісінің: жібегінің: барлығының төр...мал қарасын: жоқтауым: тұяғы (жылқысы): ...бұ...бегім: тегін: жоғары: Тәңірі: ... тас: бітікледім: Йоллығтегін:...
Чтобы позаботиться о золоте и серебре Культегина, его сокровища и имущество, его четыре (тысячи?) коней.... Тенгри ... я оставил надпись на камне. Йоллугтегин...
In order to take care of Kultegin's gold and silver, his treasures and possessions, his four (thousand?) horses.... Tengri … I inscribed the stone. (Prince) Yolluγtegin...
1
Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmïš: Türük: Bilge: qaγan: sabїm: aqanїm: Türük: Bil/ge: qaγan: bödüke: olurtum:/anta: їmtї: al… tїsї er: Toquz Oγuz: eki Ediz ker külüg:begleri budunї: ......Türük: Тeŋiri:...
Тәңірiтек: Тәңірi: жаратқан: Түрiк: Бiлге: қаған: сап-сөзім: ағайыным: Түрік: Біл/ге: қаған: бұ өтерге: отырдым:/ сонда: енді: ...тысы ер: Тоғыз Оғыз: екі Едіз кер күлік(атақты): бектерi бүтін (халық): ... ... Түрік: Тәңірі:...
Я, Тенгри-подобный и созданный Тенгри Тюркский Каган, нынче сел на трон. Услышьте мои слова, все Вы, мои родные ..., Девять Огузов, Два Едизя, доблестные беки, народ мой ... Тюркский Тенгри ...
I Tengri-like and Tengri born in Turkic Kagan, mounted the throne. All of you, my close people…, Nine Oguzes, Two Edizes, valorous lords (beks), my nation … Turkic Tengri … hear my words…
2
üze:: qaγan: olurtum: olurtuqїma: ölütečiči: saqїnїγma: Türük: begler: budun: egirip: sebinip: tostamїš: közi: jügürü: körti: bödüke: özüm olurup: bunča: aγïr törüg: törüt buluŋdaqï: budunїγ: ..itdim: Őze: kök: Teŋіri:(asïra: yaγïz: Jer: qïlïntaquda: ekin ara: kisi: oγulï: qïlïnmïs:
Үсті/нде/: қаған: отырдым: отырғанымда: өлерменші: сағынғаныма: Түрік: бектер: бүтін (халық): иіліп: сүйініп: тосырқаған: көзі: жоғары: көрді: бұл шаққа: өзім отырып: бұнша: ауыр төрелікті: төрт бұрыштағы: бүтін (халық)ды:... еттім: Үсті көк: Тәңірі: асты: нығыз (қоңыр): Жер: қылынғанында (жаралғанда): екі ара: кісі: ұлы: қылынды (жаралды):
Когда я правил, будучи каганом, Тюркские беки и народ поклонялись, возлюбили меня и подняли свои опущенные глаза. Будучи каганом, я нес тяжелую ношу ответственности. Народов со всех четырех сторон сделал ... Когда наверху синее Тенгри, а внизу бурая Земля возникли, сотворен был меж ними сын человеческий.
When I ruled, being a kagan, Turkic lords (beks) and people warshipped me, loved me and raised their eyes up. Being a kagan I beard the hard burden of responsibility. People from all four parts made… When the blue Tengri upward and the brown Earth bellow appeared, the human being was created among them.
10
Türük: Teŋrisi: Türük: ÏduqJeri: subï: ančatemiserinč: :Türük: budun: yoq: bolmazun: tejin: budun: bolčun: tejin: аqanïm: Elterisqaγanïγ: ögüm: Elbilgeqatunïγ: Teŋіri: töpesinte: tutup: jügürü: kötürtü erinč: aqanïm qaγan: jeti jegirmi: erin: tašqïmïs (tašra: yoruyor: tejin: üküеsidіp: balïqdaqï: taγïqmïs: taγdaqï:)
Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері: Суы: сонша деген екен: Түрік: бүтін (халық): жоқ: болмасын: дейін: бүтін (халық): болсын: дейін: Әкем: Елтеріс қағанды: Шешем-Өгейім: Елбілге қатұнды: Тәңірі: төбесінде: тұтып: жоғары: көтерді екен: ағам қаған: жеті: жиырма: ерін: тасалады: ( тасалай: жортты: дейін: күллісі естіп: балық(қала)дағы: таулады: таудағы: )
Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и вода сказали: "дабы не исчезли Тюркский народ, дабы вновь стали страной". Они оказали почет моему отцу, Ильтерис кагану и моей матери («мачехе») Ильбильге катун, превозносили их. Мой отец, каган, собрал семнадцать доблестных героев. Услышав, что те отправились в поход, кто был в городах вышли на поле, кто был в горах, спустились
Tengri of Turks, Turks sacred Earth and water told: “let the Turkic people not degenerate, let them be the state again”. They mounted my father, El-Teris kagan, and my mother El-Bilge katun to the throne to be above them. My father, kagan, gathered seventeen brave beks (lords). Having heard that they went on campaign, those, who were in towns went out to the field, those, who were in mountains, went down
11
inmis: tirilip: jetmis er: bolmïs: Teŋіri: küč: bertük: üčün: аqanïm qaγan: süsi: böri teg: ermiš: yaγïsï: qoň teg: ermiš: ilgerü: qurïγaru: sülep: tеrmiš: qubartmïš: qamïγï: jeti jüz er: bolmïs: jeti jüz er: bolïp: (elsiremis: qaγansïramïš: budunïγ: küŋdemis: quldamïš: budunïγ: Türük: törüsün: ïčγanmïš:)
інді: тіріліп: жетпіс ер: болған: Тәңірі: күш: берген: үшін: Ағам қаған: сүңгісі: бөрі тек: екен: жауы: қой тек: екен: ілгері: кері қарай: сүңгілеп: терген: құратқан: қамтылғаны: жеті жүз ер: болған: жеті жүз ер: болып: (елсіреген: қағансыраған: бүтін (халық)ты: күңденген: құлданған: бүтін (халық)ты: Түрік: төресін: ішін бүлдірген:: )
и собрались вместе семьдесят храбрых воинов. По милости Тенгри, воины моего отца, кагана, были как волки, а их враги как овцы. Воевали то на восток, то на запад, собралось всего семьсот воинов. Когда их стало семьсот, наш (дед) старший привел в порядок и обучил народ, утративший свое государство и своего кагана. Народ, сделавшийся рабами и рабынями, упразднивший тюркские установления, привел в порядок и наставил по установлениям моих предков.
So seventy brave worries gathered together. Tengri gave them the strength, my father’s, kagan’s, soldiers were like wolves, and their enemies like sheep. Seven hundred soldiers gathered while fighting towards east and west. When they were seven hundred he brought into the order and taught the people who had lost their state and their kagan. He brought into the order and edified on the rules of my ancestors the people , who became slaves and bondwomen, who abolished Turkic institutions.
13
jeti: yolï: sülemiš: jegirmi: süŋüš: süŋüsmiš: Teŋіri: yarïlqaduq üčün: elligig: elsіretmiš: qaγanlïγïγ: qaγansïratmïš: yaγïγ: baz qïlmïs: tizelіgig: sükürmiš: bašlïγïγ: jüküntümiš: qaŋïm: (qaγan ... törüg: qаzγanïp: uča: barmïs: )аqaŋïm: (qaγanqa: bašlayu: Baz qaγanïγ: balbal: tikmis: ...)
жеті: жолы: сүңгіледі: жиырма: сүңгілес (соғыс): сүңгілесті: Тәңірі: жарылқадық үшін: Елдікті: елсіретті: қағандықты: қағансыратты: жауды: басып басымдылық қылды: тізелікті: шөктірді: бастықты: жүгіндірді: әкем: (қаған:...төре(лік)ті:қаз тұрғызып: ұша: барды: ) әкем: (қағанға: бастай: Баз қағанды: балбал: тікді:... )
семь раз и участвовал в двадцати сражениях. По милости Тенгри, он взял царство тех, кто имел царство, и захватил каганов тех, кто имел кагана; он поработил врагов. Мощных врагов он принудил к миру. Имеющих колени заставил становиться на колени, имеющих голов заставил поклониться. Мой отец, каган (установив свою власть, умер. Балбалы для моего отца были начаты с балбалов Баз кагана. Когда мой отец,)
and engaged in twenty battles. By the grace of Tengri, he took the realm of those who had had a realm, and captured the kagan of those who had a kagan; he subjugated enemies. He made powerful enemies kneel and proud ones to bow. My father, the kagan, after he had founded (such a great) empire and gained power, passed away (lit.: 'went flying'). Balbals for my father, the kagan, were first erected from Baz Kagan's balbals. When my father died
14
qaγan: učduqda: özüm: sekiz yašda: qaldïm: ol törüde: üze: ečüm qaγan: olurtï: olurupan: Türük: budunïγ: ječe: itdim: ječe: igti: čïγaŋïγ: bayqïltï: azïγ üküš: qïltï: ečüm qaγan: olurtïqda: özüm: tegin:/eriklig ...Teŋiri: yarïlqadï: ermiš erinč:
қаған: ұшқанда: өзім: сегіз жаста: қалдым: ол төрелікте: үстінде: атам қаған: отырды: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше (жақсы): еттім: жекеше: жетілдірді: шығайды: бай: қылды: азды: өңшең көп: қылды: атам қаған: отырғанда: өзім: тегін: ерікті... Тәңірі: жарылқады: еткен екен:
умер, мне было восемь лет. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным. Когда мой дядя был каганом, я был... тегин... Тенгри благословил нас.
I was eight years old. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous. When my uncle was a kagan I was …tegin… Tengri blessed us.
18
KeŋüTarbanqa: tegi: Türük: budunïγ: anča qonturtïmïz: anča іtedimiz: ol ödke: qul: qullïγ: bolmïs küŋ: küŋlig: bolmïš: erti: inisi: ečisin: bilmez: erti: oγulï: аqaŋïn: bilmez: erti: anča: qazγanmïš: anča: etmis: Еlіmiz: /törümіz: erti: Türük: Oγïz: begleri: / budun: esidiŋ: üze Teŋіri: basmasar: asra Jer: tilinmeser:
Кеңү Тарбанға: тие: Түрік: бүтін (халық)ы: сонша: құндақтадымыз: сонша еттік біз: ол шақта (өтерге): құл: құлдық: болған: күң: күңдік: болған: еді: інісі: атасын: білмес: еді: ұлы: әкесін: білмес: еді: сонша: қаз тұрғызған: сонша: еткен: Еліміз: ( төре(лігі)міз: еді: Түрік: Оғыз: бектері:)бүтін (халық): естіңдер: Үсті Тәңірі: баспаса: Асты Жер: тілінбесе:
вплоть до Кенгу Тармана мы поселили, таким образом, тюрков. Тогда сами (наши) рабы имели рабов, и сами служащие имели служащих. Младшие братья не признавали их старших братьев, и сыновья не признавали их отцов. Таковы были приобретенное и организованное государство и власть. Вы, Тюркский Огузский народ и беки, услышьте это! Если Небо не падает сверху, если земля под ногами не разрывается,
Kaŋu Tarman we thus settled Turkish people. At that time our slaves themselves had slaves (and servants themselves had servants. Younger brothers did not acknowledge their elder brothers, and sons did not acknowledge their fathers). We had such an acquired and organized state and power. You, Turkish and Oguz lords and peoples, hear this! If the sky above did not collapse, and if the earth below did not go away,
21
ögüm qatunïγ: kötürіgme: Teŋіri: Еl bеrigme: Teŋіri: Türük: budun: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: özümüz: ol Teŋіri: qaγan: olurtadï erinč: neŋ yïlïsïγ: budunta: üze: olurmadïm: ičre ačsïz: tïšra: tonsuz: yabïz yablaq: budunta: (üze: olurtum: inim Kül) tegin eki šad: birle: sözlešdimiz: аqaŋïmïz:
шешем-өгейім қатұнды: көтеруші: Тәңірі: Ел беруші: Тәңірі: Түрік: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын: дейін: өзіміз: ол Тәңірі: қаған: отыртған еді: нең ылдилы: бүтін (халық)қа: үстіне: отырмадым: ішінде: ашсыз: тысында: тонсыз.жабы жабайы: бүтін (халық)та: ( үсті: отырдым: інім Күл ) тегін екі шад: бірлесе:сөздестіміз: әкеміз:
и мою мать-мачеху катун, и который предоставил им государство, чтобы имя и слава Тюркского народа не погибло, (тот Тенгри) возвел на престол (меня). Я отнюдь не сел править богатым народом; (напротив,) я стал правителем бедных и несчастных людей, у которых внутри не было пищи и снаружи одежды. Я и Культегин, мой младший брат, посовещались. Чтобы имя и слава народа, которыми правил наш отец
my mother, the katun, and which had granted them a state, For the name and fame of the Turkish people would not perish, (that Tengri) enthroned (me). I did not become ruler of wealthy and prosperous people at all; (on the contrary,) I became a ruler of poor and miserable people, who were food-less inside and cloth-less outside. I and Kultegin, my younger brother, consulted together. For the name and fame of people, which our father
23
kelti: budunïγ: igіdejin tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun tapa: bergerü: Tabγač: tapa: eki jegirmi: süledim: /süŋüš/ süŋüšdüm: аnta kisre: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: qutum: ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: qïltïmčïγaň: budunïγ: bay qïltïm:
келді: бүтін (халық)ты: игі етейін дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық) таман: бергі қарай: Табғач: таман: екі жиырма (12): сүңгіледім: / сүңгілес/ сүңгілестім (соғыс жасадым): сонда кері кейін: Тәңірі: жарылқадық: үшін: құтым: үлесім:бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ты: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ты: тонды: қылдым: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым:
пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. После этого, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду. И я сделал бедных богатыми
In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, and I fought twelve times. After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich
29
bir yašïma: Qarluq: budun: buŋsïz erür: barur: erikli: yaγï boltï: Tamaγ ïduq: bašda: süŋüšdüm: Qarluq: budunïγ: ölürtim: anta altïm: ...dïm: Basmïl: ...edü...Qarluq: budun: tеrilip: kelti: ...sančdïm: ölürtim: Toγuz Оγuz: meniŋ: budunïm: erti: Тeŋiri: Jer: bulγaqïn: üčün:ödiŋ.....
бір (31)жасыма: Қарлұқ: бүтін (халық): мұңсыз еріп: барып: ерікті: жау болды: Тамағ Ыдұқ: басында: сүңгілесдім: Қарлұқ: бүтін (халық)ды: өлтірдім: сонда алдым: ...дым: Басмыл: ...игі...Қарлұқ: бүтін (халық): теріліп: келді:...шанышдым: өлтірдім: Тоғыз Оғыз: менің: бүтін (халық)ым: еді: Тәңірі: Жер: бұрқағы: үшін: өті...?
В тридцать один год, мои подданные Карлуки стали моими врагами. Я сразился с ними у истока Тамаг. Тогда я убил много Карлуков, захватил их. Басмыл... добрый ... Карлуки собрались (и оказали сопротивление). ... вонзил копьем, убил. Девять Огузов были моим народом. Так как Тенгри и земля пришли в беспорядок,
My subjected Karluks became my enemies. I fought with them at Tamag. I killed a lot of Karluks then and captured them. Basmyl … kind… Karluks gathered and resisted. … thrusted, killed. Nine Oguzes were my people. As Tengri and the earth came to disorder,
33
yaňdïm: Teŋiri: yarïlqaduq üčün: men qazγanduq: üčün: Türük: budun: ...mïš erinč: men inilegü: bunča: bašlayu: qazγanmadïn: Türük: budun: ölteči: erti: yoq: boltačï: erti: ...begler: saqïnïŋ: anča biliŋ: Oγuz budun: ...d: ïdmayun: tejin: süledim:
жеңдім: Тәңірі: жарылқадық: үшін. мен: қаз тұрғызған (иелік еткен): үшін:Түрік: бүтін (халық): ...ген екен: мен інілікпен: бұнша: бастап: қаз тұрғызбасам: Түрік: бүтін (халық): өлермен: еді: жоқ: боларман: еді: ...бектер: сақтанын: сонша білін: Оғыз бүтін (халық):... итермейін: дейін: сүңгіледім:
Я сразил их. С благословения Тенгри, и благодаря моему правлению Тюркский народ.... Если я с моими младшими братьями не правили страной, Тюркский народ был бы уничтожен... беки, знайте, Огузский народ ... воевал
I bit them. With Tengri’s bless and thank to my ruling the Turkic people… if I together with my younger brothers did not rule the country, the Turkic people would be abolished…beks, you should know, Oguz people… fought
34
ebin: barïqïn: buzdïm: Oγuz budun: Toγuz Tatar: birle: tirilip: kelti: Aγuda: eki uluγ: süŋüšdüm: süsin: buzdïm: Elin: anta altïm: anča qazγanïp: ...: /Teŋiri/yarïlqaduq: üčün: /men/otuz artuqï: üč yašïma: ...yoq erti: ödseg: ütüleg: küč:
үйін: барықын: бұздым: Оғыз бүтін (халық): Тоғыз Татар: бірлесе: теріліп: келді: Ағұда: екі ұлық: сүңгілестім: сүңгісін: бұздым: Елін: сонда алдым: Сонша қаз тұрғызып (иемденіп): ... Тәңірі жарылқадық: үшін: мен отыз артық: үш жасыма: ... жоқ еді: өтерлік: ...күш:
разрушил их дома и строения. Огузский народ в союзе с Девятью Татарами напали на нас. Я сражался с ними в Агуда два раза. Поразил их войско. Захватил их страну. Установил там (свое) правление... С благословения Тенгри, в тридцать три года ... не был....
Destroyed their houses and buildings. Oguz people in alliance with Nine Tatars attacked us. I fought with them in Aguda two times. Won their army. Captured their country. Established there my institution. With Tengri’s bless, in thirty three years old… I was not…
35
igidemiš: /qaγan: /yaŋïltï üze: Teŋiri: ïduq: Jer sub /asra/qaγan: qutï: tapïqlamadï erinč: Toquz: Oγuz: budun: jerin: subïn: ïdïp: Tabγačγaru: bardï: Tabγač: budun: bu jerde: kelti: igidejin: tejin: ... budunïγ:
жинаған: қаған: жаңылды: үсті: Тәңірі: Ыдұқ: Жер су: асты: қаған: құты: табаламады екен: Тоғыз: Оғыз: бүтін (халық): жерін: суын: итеріп: Табғачқа қарай: барды: Табғач: бүтін (халық): бұ жерде: келді: жинайын: дейін:... ...бүтін (халық)ды:
Собравший силу Каган ошибся. Сверху Тенгри, внизу Священная земля и вода не проклинали кагана. Народ девяти Огузов переселились на землю Китая. Табгачский(Китайский) народ ...
Having gathered his force the Kagan was mistaken. Tengri above, below the sacred water did not curse the kagan. The people of Nine Oguzes moved to China. Tabgach (Chinese) people…
14
Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmïš: Türük: Bilge: qaγan: sabїm: aqanїm: Türük: Bilge: /qaγan:/ olurtuqïnta: Türük: їmtї: begler: kisre: Tarduš: begler: Kül čur: bašlayu: Šad apït: begler: öŋre: Töles: begler: Apa Tarqan:...
Тәңірiтек: Тәңірi: жаратқан: Түрiк: Бiлге: қаған: сап-сөзім: әкем: Түрік: Білге: /қаған:/ отырғанында: Түрік: ендігі: бектер. кейінгі: Тардұш: бектер: Күл Чұр: бастаған: Шад апыт: бектер: өңірге: Төлес: бектер: Апа Тархан....
Я, Тенгри-подобный и созданный Тенгри Бильге каган Тюркский. Услышьте мои слова. Когда правил мой отец Бильге каган Тюркский, вы, верховные Тюркские беки, нижние Тардушские беки, Шад-апыт беки во главе Куль Чуром, остальные Тюлес беки, Апа Тархан ...
I, Tengri- llike and Tengri born Bilge kagan Turkic. Hear my words. When my father, Bilge kagan Turkic, ruled, you, supreme Turk beks, lower Tardush beks, Shad – apyt beks led by Kul Chur, the rest Tyules beks, Apa Tarkhan…
1
Teŋіriteg: Тeŋiride: bolmuš: Türük: Bilge qaγan: bödüke: olurtum: sabїmїn: tüküti: esid: ulayu: inijügünüm: oγlanїm: biriki: oγušum:/ budunum: birije: šad apїt begler: jїrїya: tarqat: bujruq: begler: Otuz ... Toquz Oγuz: begleri budunї: bu sabїmїn: edgüti: esid: qatїγdї: tїŋla: ilgerü: kün:/
Тәңірiтек: Тәңірiде: болған: Түрiк: Бiлге қаған: бұ шақта /өтерге/: отырдым: сап сөзiмдi: түгел: есiт !: ұласу: iнiшектерім: ұлым: бiрiк(кен): оқ-уысым (руым): бүтін / халқым/: бергi (оң қол): шад апы+т бектер: арғы (сол қол) тарха+т: бұйрық: бектер: Отыз ... Тоғыз Оғыз: бектерi бүтін (халық): бұ сап сөзімді: игi (ақылды): есiт !: қатты (көңілді): тыңда !: ілгерi (алдыға): күн:
Я, Тенгри-подобный и созданный Тенгри Тюркский Каган, нынче сел на трон. Услышьте мои слова, все Вы, мои младшие братья и мои сыновья, и мои люди и родственники, мой народ, шад-апыт беки на юге, таркан и буюрук беки на севере, Тридцать (татаров?), Беки и народ Девяти Огузов! Внемлите в мои слова, и слушайте! Все люди кто следует за мной на востоке к восходу солнца,
I, Tengri-like and Tengri- born Turkic kagan mounted the throne. Hear my words you all, my younger brothers and my sons, my people and relatives, my nation, shad- apyt beks in the south, tarkan and buyruq beks in the north, Thirty (Tatars?), Beks and the people of Nine Oguzes! Hear my words and listen! All people after me in the east to sunrise,
7
sabïn: almatïn: Jer sayu: bardïq: qop anta: alqïntïγ: arïltïγ: anta qalmïšï: Jer: sayu qop: turu: ölü: yorïyor erteg: Teŋіri: yarïlqadïqïn: üčün: özüm: qutum: bar üčün: qaγan: olurtum: qaγan: olurup: yoq: čïγaŋ: budunïg: qop: qubartïdïm: čïγaŋ: budunïγ: bay qïltïm: ne budunïγ: üküš: qïltïm: azu bu
сөз сабын: алмадың: жер-сайға: бардық: көп сонда: алқындық: арыдық: сонда: қалғаны: жер-сайға көп: тұра: өлі: жорыта етті: Тәнірі: жарылқадығын: үшін: өзім: құтым: бар үшін: қаған: отырдым: қаған: отырып: жоқ: шығай: бүтін (халық)ты: көп: құбылттым: шығай: бүтін (халық)ты: бай қылдым: неше бүтін (халық)ты: ұлғайта қылдым: айту бұ
который кормил вас, вы все разбежались. Мы (тюрки) ослабли. Кто выжил, тот был крайне истощен. Но Тенгри был благосклонен, и я вступил на престол. Наследуя трон, я устроил бедный и лишенный народ. Я сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным.
who nourished you, you all took a run. We (Turks) became weak. He who survived was extremely exhausted. But Tengri was gracious and mounted me to the throne. Inheriting the throne I helped poor and deprived people. I made poor people rich and few people numerous.
9
qaγan: ečim qaγan: olurtïqunta: törüt: buluŋdaqï: budunïγ: bunča: itmis: bunča: yaratmïš: Teŋiri: yarïlqaduq: üčün: özüm: qaγan: olurtuqïma: törüt: buluŋdaqï: itdim: yaratdïm: ...qïltïm: men: Türügeš: qaγanqa: qïzïmïn: bertim: erteŋü: uluγ: törün: alï bertim: Türü...
қаған: әкем қаған: отырғанында: төрт: бұрыштағы: бүтін (халық)ды: бұнша: еттім: бұнша: жараттым: Тәңірі: жарылқадық: үшін: өзім: қаған: отырғанымда: төрт: бұрыштағы: еттім: жараттым:... қылдым: мен: Түргеш: қағанға: қызымды: бердім: ертіп: ұлық: төрелігін: алып бердім. Түрік...
Когда правил мой отец мы покорили народы на всех четырех сторонах мира, сделали их многочисленными. С благословения Тенгри, когда я сам стал каганом, покорил народы на всех четырех сторонах еще больше, сделал их многочисленными, установил закон и власть. Тюркский ...
When my father ruled we conquered the people in all four parts of the world, made them numerous. With Tengri’s bless, when I became the kagan I conquered more people in all four parts of the world, made the more numerous, established law and power. Turkic…
10
qïzïn: erteŋü: uluγ: törün: oγulïma: alï bertim: T...erteŋü: uluγ: törün: alï bertim: ...ertürtimi...bašlïγïγ: jöküntürtim: tizеligig: sökürtim: üze: Teŋiri: asïra: Jer: yarïlqaduq: üčün:
қызын: ертіп: ұлық төрелігін: ұлыма: алып бердім: Тү... ертіп: ұлық: төрелігін: алып бердім: ... өткізгенім... бастыны: жүгіндірдім: тізелікті: шөктірдім.Үсті: Тәңірі: асты: Жер: жарылқадық: үшін:
женил на дочери, и отдал власть моему сыну. ... отдал власть ... имеющих колени заставил преклониться, имеющих головы заставил поклониться. С благословения на верху Тенгри, внизу Земли,
Married to the daughter and gave the power to my son. … gave the power… those who had knees made genuflect their knees and who had heads - bow them. With the blessing of Tengri above and the Earth below,
12
kök: teyiŋin: Türüküme: budunïma: qazγanu: bertim: iti bertim...buŋsïz: qïltïm: üze Teŋiri: eriklig: .....bud...tümen: ...rin: budu...
көк тиыннын: Түрікіме: бүтін (халқыма): қаз тұрғызып (иеленіп) бердім: ете бердім:... мұңсыз: қылдым: Үсті Тәңірі: ерікті... ..бүті (халық)...түмен...рін.... бүтін (халық)...
синих белок моему Тюркскому народу отдал. ... остались без горя. По милости Тенгри на верху, ...
Gave the blue squirrels to my Turkic people… left without grief. Above is Tengri,…
2
Türük budun: qanïn bolmayïn: Tabγačda: adïrïltï: qanlantï: qanïn: qodup: Tabγačqa: yana ičikdi: Teŋіri: anča temiš erinč: qan bertim:
Түрiк бүтін (халық): қанын болмайын(ша): Табғачда(н): ажыратылды: қанданды: қанын: қойып: Табғачқа: жанасып iшiне кiрдi: Тәңiрi: сонша деген екен: қан бердiм:
Тюркский народ, не будучи со своим ханом, отделился от Табгач (Китая). (Затем) оставив своего хана, снова вступил в Табгач (Китай). Тенгри так сказало: «Я дало (тебе) хана!
Turkic people not being with their kagan, separated from Tabgach (China). (Then) having left their kagan, joined Tabgach (China) again. Tengri told the following: “I gave you the khan!
3
qanïn: qudup: ičikdiŋ: ičikdük üčün: Teŋіri: ölütmüš erinč: Türük budun: ölti alqïntï: yoq boltï: Türük: Еsir[180] budun:jerinte:
қанын:қойып: iшiне ендiң: iшiне енгенi үшiн: Тәңiрi: өлімтік болдырған екен: Түрiк бүтін (халық): өлдi алқынды: жоқ болды: Түрiк: Есiр («ер тақты») бүтін (халық): жерiнде:
Ты, оставив своего хана, вступил (букв. вступил внутрь, т.е. подчинился снова Китаю)!» Из-за этого вступления Тенгри поразило (букв.: умертвило). Тюркский народ ослаб (умер), обессилел, сошел на нет. На земле благородных тюрков
You, having left your khan, entered China (litr. subjected to China)!” because of this subjection Tengri was stricken (litr. killed). Turkic people became weak (died), exhausted. On noble Turkic land
6
Bu(i)lser: semiz buqa: toruq buqa tejin: bilmez ermis tejin: anča saqïntïm: anta kisre: Teŋri bilig bertük üčün: özüm ök: qaγan qïsdïm: Bilge: Tuñuquq: Boyla Baγa Tarqan[181] :
бiлсе: семiз бұқа: тұралау бұқа дей: бiлмес едi дей: сонша: сақтандым: сонда кейiн: Тәңірi бiлiк берген үшiн: өзiм ғана: қаған қысдым (көтердім, еттiм): Бiлге: Тұнық-ұқ: Бойла Баға Тархан:
жирном быком!» Поскольку мне Тенгри дал ум, я один поднял (поставил, объявил, признал) кагана! Я, Мудрый Тоньюкук Бойла Бага Тархан,
a greasy one!” as Tengri gave me intelligence, I was the one who rose (put, announced, acknowledged) the kagan! I, theWise Tonyukuk Boila Baga Tarkhan,
16
süsü altï biŋ ermis: biz: : eki biŋ: ertimez: süŋüšdümüz: Teŋri yarïlqadï: yaňïdamïz: ügüzke: tüsdi: yaňïduq yolta: yeme: ölti kök: anta ötrü: Oγuz qapïn: kelti:
сүңгiлi(сұсты) әскерi: алты мың едi: бiз: екi мың: едiк: сүңгiлестiмiз: Тәңiрi жарылқады: жаңылдырдымыз: өзенге: түстi: жаңылған жолда: және: өлдi: көк: сонда өтер: Оғұз қаптай: келдi:
У них было шесть тысяч копьеносцев. Нас было две тысячи. Мы сражались. Тенгри был к нам благосклонен. Мы рассеяли и сбросили их в озеро. На пути преследования еще умерли. После этого Огузы толпами перешли к нам (сдались).
They had six thousand spear bearers. We were two thousand. We fought. Tengri was gracious to us. We scattered and threw them into the lake. On the way of pursuit some more were died. After this Oguzes (gave up) joined us in great numbers.
38
keče keltimiz: kelmesi: alp tedi: tuymadï: Teŋri Umay: Ïduq jer sub: basa berti erinč: neke: tezerbiz:
кеше келдiмiз: келмесi алып дедi: тулап шаршамады: Тәңірi Ұмай: Ұйық Жер су: басым бердi едi: неге: тежелеймiз: (қашқақтаймыз)
без брода. Мы пришли как великие! Мы не устали. Когда к нам благосклонна Тенгри Умай, Священная земля и вода, зачем нам отступать?!
Without the ford. We came as the greats! We were not tired. When Tengri Umai, Sacred land and water are gracious to us, why do we need to retreat?!
40
örtče: qïzï kelti: süŋüsdimiz: bizinte: eki učï: sïŋarča: artuq erti: Teŋri yarïlqaduq üčün: üküs tejin: biz:
өртше: қызу келдi: сүңгiлестiмiз: бiзден: екi: ұшы: сыңарша: артық едi: Тәңірi жарылқадық үшiн өңшең көп дейiн: бiз:
они обрушились огромной силой (букв: как огонь). Мы сражались. Их было вдвое. По милости Тенгри
They came down with great force (litr. like fire). We fought. They were twice more than we. Due to Tengri
53
Arqur qaruγuγ: uluγ artïdïm: basïnïγma: yaγïγ: kelürir ertim: qaγanmen: sületidimiz: Teŋri yarïlqazu
Арқұр қарауылды: ұлық арттырдым: басынуға: жауды: келтiрдiм: қағанмен: сүңгiлестірдiмiз: Тәңірi жарылқай:
Я возвысил стражу Аркур. Предводил войско для захвата врага. Мы сражались с (их) каганом. По милости Тенгри
I raised Arkur guard. Led army to capture the enemy. We fought with their kagan. Due the Tengri
1
Küli Čur: Teŋiri: tutdï:
Күлі Чұр: Тәңірі: тұтды:
Кули Чур поклонился Тенгри.
Kuli Chur bent Tengri.
1
/ Teŋride bolmuš: El Et/miš: Bilge qaγan: b...// ......Töles ...
Тәңірде болған: Ел Ет/міш: Білге қаған: б...//... Төлес...
Созданный Тенгри Иль Етмиш Бильге каган ... Тёлис ...
Tengri–born Eletmish Bilge kagan… Telis …
13
tutdïm: ...birle...anta: Bökеgük/de/: jetdim: kеče yarïq ba//tar:erikle: süŋüsdim: anta: šančdïm: kün: /artatïlmïs?: / tün/ öčürilmis?:/Bökеgükde: Segiz Oγuz: Toquz Tatar: qalmaduq: eki yaŋïqa: kün toγuru: süŋüsdim: qulum küŋüm: budunïγ: Teŋri:
тұтдым: ...бірлесе:...сонда: Бөкегүкде: жеттім: кеше жарық: батар: еркінмен: сүңгілестім (соғыстым): сонда: шанышдым: күн: /аттырып?:/ түн /өшкілей өшіріліп?/: Бөкүгүкде: Сегіз Оғыз: Тоғыз Татар: қалмады: екі жанаса: күн туысына: сүңгілестім: құлым күңім: бүтін (халық)ды: Тәңірі:
взял ... вместе ... там добрался до горы Букегук до темноты. Сражался с еркином. Тогда я сражался ... день ... ночь ... не осталось в Букегук Восемь Огузов, Девять Татаров (все вышли на сражение). Сражался я два дня две ночи. Тенгри дал моим слугам, служанкам и моему народу
took… together… reached the mountain Byukyagyuk. Fought with… then I bit…day… night… neither Eight Oguzes nor Nine Tatars had left in Byukyagyuk (everybody went to fight). I fought two days. Tengri gave my servants, housemaids and my people
14
jer: аyu: berti: anta: šančdïm: yazïqlïγ аtlïlïγ ...Teŋri: tuta berti: // qara: igіl: budunïγ: yoq qïlmadïm: еbin barqïn yïlqïšïn: yulmadïm: qïyïn: aydïm: turγuru qutum: kentü budunïm: tedim: udu: kelin tedim: qudup: bardïm: kelmedi: yiče:
жер: билік: берді: шанышдым: жазықты атты... Тәңірі: ұстай берді: қара: иілген: бүтін (халық)ты жоқ қылмадым: үйін барықын жылқысын: жұлмадым: қиындық айттым: тұрақты құтым: өз бүтін (халық)ым: дедім: сөйтіп: келсін дедім: қозып бардым: келмеді: тағы:
Дал землю и власть. Я вонзил копьями виновных... поклонились Тенгри. Не стал убивать простой покорный народ. Не отбирал их имущества, лошадей. Я их признал своим народом и разрешил им присоединиться. Но они не стали повиноваться, я был зол и пошел к ним. Они снова не пришли.
land and power. I thrusted spears into the guilty… bent Tengri. I did not kill common obedient people. I did not take away their property, horses. I confessed them as my people and let them join. But they did not obey; I became angry and went to them. But they did not come again.
33
meniŋ süm üč......// beš yüz kedimlig yadaγ bir eki šašïp kelti: küŋüm: qulum: budunïγ: Teŋiri: Jer anta: ayu berti: anta sančdïm: .........
Менің сүңгім (әскерім) үш... ...// бес жүз кежімлік жаяу бір екі қаруланып келді: күңім: құлым: бүтін (халықты): Тәңірі: Жер сонда: айқай берді: сонда шанышдым: ... ...
Мое войско три ... … // мои пятьсот воинов пришли в тяжелых латах. Тенгри и Земля наказали моих служанок, слуг и народ. Я тогда сразил ...
My army three… my five hundred soldiers came in heavy boots. Tengri and the Earth punished my housemaids, servants and people. I then bit…
1
öze Teŋiri eriklig mis аqanmïs
Үсті Тәңірі ерікті...?
Наверху Тенгри ...
Tengri on the sky ...
6
Kök: Teŋiride
Көк: Тәңіріде
Но на синем Тенгри (Небе)
But in Blue Tengri (Sky)
1
Аtïm: El Tuγun: Tutuq: ben: Teŋiri: Elim: ke: еlčisi: ertim: altï: baγ: budun:qa: [beg: ertim:]
Атым: Ел Тұғұн: Тұтұқ: мен: Тәңірі. Елім:е: елшісі: едім: алты: бау (ру): бүтін (халық):ге: [бек: едім:]
Мое имя : Эль Тогун: Тутук: Я: был посланником Неба (Тенгри): для моего государства: [был беком:] для моего народа: шести племен (родов).
My name is El-Tuγun Tutuq. I was the ambassador of my Tengri country. I was lord of six destiny people:
2
Altunlig: kešig: belimte: bаndïm: Teŋiri Elim: ke: bökümedim: esizime: yïta:
Алтындық: қорамсақты: белімде: байладым: Тәңірі Елім:ге: бөгеле алмадым: иесізіме: жетім:
Украшенный золотом: колчан повязал я на пояс. В моей (хранимой) Тенгри стране не смог остаться, с моими сиротами без покровителя.
I tied a gold quiver on my waist. I couldn't stay in my Tenri country. You, ownerless, orphans,
3
Öčеn: Külüg Tirig: ben: Teŋiri Elim: te: jemlig: ben:
Өчен: Күлік Тіріг: мен: Тәңірі Елім:де: ауқатты: мен:
Я - Очин Кюлюг Тириг. В моей, (хранимой) Тенгри стране я был богат.
I am Öčen Külüg Tirig. I was rich in my Tengri country.
5
Teŋiri:Elimke: Qazγaqïm: oγulïm: En Oz: oγulïm: altï biŋ: yuntum:
Тәңірі: Еліме: Қазғақым: ұлым: Ен Оз: ұлым: алты мың: жылқым:
В моей, (хранимой) Тенгри стране сын Казгак, сын Ен Оз, шесть тысяч лошадей
My son Qazγaq, my son En Oz, my six thousand horses in my Tenri country,
3
Teŋirideki künke jerdeki: elimke bökümedim
Тәңірідегі күнге жердегі: еліме бөгеле алмадым:
Ради солнца в Тенгри и страны моей на земле не смог остаться.
I couldn't stay for the sun in Tenri and for my country on the earth.
3
Kök Teŋiride: kün ay esiz ermiš: esizime: adïrïldïm:
Көк Тәңіріде: күн ай иесіз еді: иесізіме айырылдым:
В небесном Тенгри солнце и луна были без хозяина. Расстался я с подданными.
The sun and the moon ownerless in blue Tengri . I left (my people).
3
er erdemim elimke tapïdïm: Teŋiri elimke:edgü: qadašïm: adïrïldïm:
Ер ерлігім еліме табындым:Тәңірі еліме: игі: немере ағайыным: айырылдым:
Доблестью мужа поклоняюсь стране, Тенгри-подобной стране. Расстался с добрыми родными.
In valor of a brave man I worship to my country. I deserted my kind relatives in Tengri country.
2
Qa...γda: Yaγïčï ben: Tezig Kejikde: alïp ben: Teŋiri Elimke: Tušum: toquz er: ölürtüm:
Қа...ғда: Йағычы (мерген) мен: Тез Киікде: алып мен:Тәңірі еліме: Тұшым: (?) тоғыз ер: өлтірдім:
Я Ка...гда Йагчы. Я был могуч в Тез Киик. Моей (хранимой) Тенгри стране Тушум (?) девять мужей убил.
I am Qa...γda Yaγïčï. I was great in Tezig Kejik. I killed nine men in my Tengri country Tušum?
5
bir: jetmiš: yašïmγa: Kök: Teŋiride: künge: ezidim: esizime:
бір: жетпіс: жасымда:Көк: Тәңіріде: күнге: езілдім: иесізіме:
В шестьдесят один год под солнцем Небесного Тенгри я опечалился по оставшимся без покровителя.
When I was sixty one I melted under the sun of Blue Tengri. Left by master
4
Teŋiri: Elimke: beš: jegirmi yašïmda
Тәңірі: Елімге: бес жиырма (15) жасымда
Моей Тенгри стране в пятнадцать лет
1
(B) u Teŋiriken+
(Бұ) Тәңірікен
… два с…
… используя коня…
(Это) – Тенгрикен,
...
(This is) Tengriken
2
(Ay)[231] Teŋiride q(u)+
(Ай) Тәңіріде қ (ұ)+
… страну …
… с Тенгри…
на (Лунном) Тенгри (небе)
… без сна…
(who brought in Moon) Tengri (Sky)
2
... Teŋiri: den ...
...Тәңірі: ден...
4
...Teŋiri:mar:n...
...Тәңірі: Мар...
2
ala : atlïγ : yol : Teŋri : men : yarïn : kiče : esür : men: utru : eki : aylïγ : kisi : oγlïn : soqusmis: kisi : qorqmis: qorqma : timis : qut : birgey : men : timis: anča : biliŋ : edgü : ol.
Ала атты жол Тәңірімін! Ертелі-кешке жүрермін. Басқа екі айлық кісі ұлына кезікті (соғысыпты). Кісі қорықты. Қорықпа депті. Құт беремін депті. Сонша біліңдер: игі ол!
Я – бог дороги на пегом коне. Утром и вечером я езжу. Он встретил двухмесячного сына человеческого. Человек испугался. Он сказал: «Не бойся! Я дам счастье!» Знайте так: это хорошо.
I am the Road god with a dappled horse. I amble along early (in the morning) and late (in the evening). He met two-month-old human being. The human being was afraid. He said: 'Do not be afraid! I will give you (my) divine favor'. Know thus: This is good.
12
er : abqa : barmis : taγda : qamïlmis : Teŋiride : erklig : tir : anča : biliŋler : yabïz : ol.
Ер аңға барған екен. Тауда қам-бақсылық жасаған екен. Тәңіріде ерік дер. Сонша біліңдер! Жаман ол!
Говорят: муж пошел на охоту. Он шаманил в горах. Тенгри – могущий. Так знайте: это плохо.
A man went hunting. He practiced shamanism on the mountains. Tengri (Heaven) is mighty, it says. Know thus: This is bad.
13
Teŋirilig : qurtγa : yurta : qalmis : yaγlïγ : qamïč : bulupan : yalγayu : tirilmis : ölümde : ozmis : tir : anča : biliŋler :
Тәңірілік қарт жұртта қалған екен. Майлы қамыс (қасық?) тапқанда майлана тірілген екен. Өлімнен озыпты дер. Сонша біліңдер!
Говорят: небесная (т.е. близкая к смерти) старуха осталась дома (когда другие откочевали). Она лизала масляный ковш и ожила. Так избавилась от смерти. Так знайте!
An old woman remained (alone) in a deserted camp. She kept herself alive by licking a greasy ladle (and thus) she escaped death, it says. Know thus.
15
üze : tuman : turdï : asra : toz : turdï : qus : oγï : uča : aztï : kiyik : oγlï : yügürü : aztï : kisi : oγli : yoriyu : aztï : yana : Teŋiri : qutïnta : üčünč : yïlta : qop : esen : tükel : körüsmïs : qop : ögirer : sebinür : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Үстінде тұман тұрды, астында тозаң тұрды. Құс балапаны ұшып азды (жаңылды), киік төлі жүгіріп азды (жаңылды), кісі ұлы жорытып азды (жаңылды). Және Тәңірі құтында үшінші жылда барлығы есен түгел көрісіпті. Барлығы қуанып сүйініпті. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: наверху была мгла, внизу был прах. Птенцы сбивались с пути на лету. Зверята (букв. оленята) сбились с пути на бегу. Сыновья людей сбивались с пути на ходу. На третий год по благодати неба все благополучно встретились снова. Все радовались и веселились. Так знайте – это хорошо!
The fog was hanging above (and) the dust was rising below. The young birds lost their way flying, the young deer lost their way running (and) the children lost their way walking. And again, by the grace of Heaven, they all met in the third year, safe and sound. They all rejoiced and were glad, it says. Know thus: This is good.
17
özlük : at : öŋ : yirde : arïp : oŋuk : turu : qalmis : Teŋri : küčiŋe : taγ : üze : yol : sub : körüpen : yis : üze : yas : ot : körüpen : yoriyu : baripan : sub : ičipen : yas : yipen : ölümda : ozmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Мініс ат өңір (шығыс) жерде арып шаршап қалыпты. Тәңірі күшінен тау үсті жол су көріп, орман үсті жасыл от (шөп) көріп жорытып барып су ішіп өлімнен құртылыпты дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: верховая лошадь на восточной стороне совсем исхудала и истощала. По могуществу неба она увидела горные ручьи и воду, а в чаще увидела зеленую траву. Она рысью пошла туда. Попив воды и поев травы, избавилась от смерти.
A riding horse came exhausted in east desert. To the strength given by Tengri, it saw way (and) water on a mountain (and) saw fresh grass on a pasture, it trotted (there). (Thus), drinking the water (and) eating the fresh (grass) it escaped death, it says. Know thus: This is good.
20
titir : buγra : men : ürüŋ : köpükümin : sačar : men : üze : Teŋirike : tegir : asra : yirke : kirür : tir : udïγmag : udγur : yatïγlïγ : turγuru : yoriyur : men : antaγ : küčlüg : men : anča : biliŋlar : adgü : ol.
Тітір (?) бурамын. Ақ боз көбігімді шашармын. Үсті Тәңіріге тиер, асты жерге кірер дер. Ұйқыдағыны оятып, жатқанды тұрғызып жорытармын. Сонша күштімін. Сонша біліңдер: игі ол!
Я самец верблюда. Я брызжу белой пеной. Вверху (она) достигает до Тенгри (неба), а внизу (она) входит в землю. Я бегаю, пробуждая спящих и заставляя встать лежащих. Такой я сильный! Так знай!
I am a camel stallion. I scatter my white froth. (It) reaches the sky above (and) penetrates the earth below, it says. I go on my way waking those who were asleep (and) rousing those who were lying down. That powerful I am. Know thus: This is good.
38
qamis : ara : qalmis : Teŋiri : unamduq : abïnču : qatun : bolzun : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Қамыс арасында қалыпты. Тәңірі ұнамдық сенімді қатұн болсын дер. Сонша біліңдер. Игі ол.
Говорят: (она) проживала среди камышей. Пусть неугодная Тенгри наперсница станет госпожой. Так знайте: это хорошо!
(A slave girl) remained (alone) among the reeds. Heaven was not pleased with it. 'May (this) slave girl be a lady!' it says. Know thus: This is good.
44
toγan : qus : Teŋiriden : qodï : tabïsγan : tipen : aqïpmïs : toγan : qus : tïrŋaqï : sučulunmis : yana : tïtïnmis : toγan : qusuŋ : tïrŋaqï : ügüsüpen : qalïyu : barmis : tabïsγan : terisi : üŋüsupen : yügürü : barmis : antag : tir : anča : biliŋler : yabïz : ol.
Сұңқар құс Тәңіріден (төменге) қарай «қоян» деп ағыпты. Сұңқар құс тырнағын сұқты. Қайтадан ұшқанда сұңқар құстың тырнағы ұйып қала беріпті. Қоян терісі ұйпаланып жүгіре беріпті. Солай дер. Сонша біліңдер. Жаман ол.
Говорят: со словом «заяц!» сокол (устремился) вниз с неба. Когти сокола вцепились (в зайца) и когда он поднялся снова ввысь, когти сокола онемели. Шкура зайца залиняла, а сам он убежал. Так знайте – это плохо.
A hawk, saying 'Here is a hare!', flew down from the sky (and tried to) catch it. The hawk's claws were skinned and torn. The hawk flew up and went away with its claws worn out; (and) the hare ran away with its skin torn off. Thus it says. Know thus: This is bad.
47
er : ümeleyü : barmis : Teŋrike : soqusmis : qut : qolmis : qut : birmis : aγïlïŋta : yïlqïŋ : bolzun : özüŋ : uzun : bolzun : timis : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ер еңбектеп (құлшылық жасай) барыпты. Тәңіріге кезігіпті(соғысыпты). (Тәңіріден) құт қолқалапты (сұрапты). (Тәңірі) құт беріпті: «ауылыңда жылқың болсын. Өзің (өмірің) ұзын болсын» депті. Сонша біліңдер. Игі ол.
Муж, смиренно идя (ползком), встретился с Тенгри (Небесным божеством) и просил благословения (счастья). (Тенгри) даровало благословение и сказало: «пусть в твоем загоне будет (многочисленный) скот! Ты сам будь долголетен!». Так знайте – это хорошо!
A man went worshipping (and) met a god. He asked for his divine favor. (The god) gave his divine favor (and) said: 'May you get livestock in your pens! May your life be long!' Know thus: This is good.
48
qari : yol : Teŋiri : men : sïnuqïŋïn : sipir : men : üzükiŋin : ulayur : men : ilig : itmis : men : edgüsi : bolzun : tir : anča : biliŋler : :
Кәрі жол Тәңірімін. Сынығыңды сыпырармын. Үзігіңді жалғармын. Елді еткішпін. Игісі болсын дер. Сонша біліңдер.
Я старое божество дорог. Твое сломанное подмету, твое разорванное соединяю! Я устроитель государства. Пусть будет хорошее! Так знайте.
I am the old road god. I wipe your broken parts (and) I join together your torn things. I organize the realms. May there be happy things! it says. Know thus.
52
er : bususluγ : Teŋiri : bulïtlïγ : boltï : ara : kün : tuγmis : busanč : ara : meŋi : kelmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ер босаң, Тәңірі бұлтты болды. (Бұлт) арасына күн туды. Қайғы арасына қуаныш келді дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: человек печален был, а небо облачным было. Между (облаками) взошло солнце! Среди (печали) пришла радость! Так знайте – это хорошо!
The man became depressed (and) the sky cloudy. (Suddenly) sun rose among (the clouds) and joy came in the midst of depression, it says. Know thus: This is good.
54
qul : sabï : begiŋerü : ötünür : quzγun : sabï : Teŋirigerü : yalbarur : üze : Teŋiri : esidti : asra : kisi : bilti : tir : anča : bilïŋ : edgü : ol.
Құл сабы(сөзі) бекке қарай өтіну. Құзғын сабы(сөзі) Тәңіріге қарай жалбарыну. Үстіде Тәңірі естіді. Астыда кісі білді дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: слово раба с мольбой направляется к князю. Слово ворона направляется с просьбой к небу. Вверху небо услышало, а внизу человек узнал. Так знай – это хорошо.
The slave’s words are a request to his master; the raven’s words are a prayer to sky. The sky above heard it; men below understood it, it says. Know thus: This is good.
60
toquz : arlï : sïγun : kiyik : men : bedüz : tiz : üze : ünüpen : möŋreyür : men : üze : Teŋiri : esidti : asra : kisi : bilti : antaγ : küčlüg : men : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Тоғыз айыр мүйізді киікпін. Бәдіз тізе үстіне мініп мөңірермін. Үстіде Тәңірі естіді, астыда кісі білді. Сондай күштімін мен дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: я марал-олень с ветленными на девять рогами. Встав на красивые колени, я мычу. Вверху слышал Тенгри. Внизу узнал человек. Так я силен! Так знайте – это хорошо!
I am a deer with a nine-branched horn. Rising on my big (and) powerful knees, I bellow. Heaven above heard it (and) men below realized it. That powerful I am, it says. Know thus: This is good.
7
Teŋiri:qïlïntuqda: Uyγur qaγan: olurmuš: Bökü Uluγ qaγan
Тәңірі: қылынғанында (жаратылғанда):Ұйғыр қаған: отырған:Бөкү Ұлық қаған
... Тогда, в прежние времена, когда созданный Тенгри Уйгурский каган на царство сел, (он был) мудрым и великим каганом.
... Then, in ancient times, when Tengri created… Uigur kagan sat on the throne, he was wise and great kagan.
U 177 (Seite A)  1 рет кездеседi
4
...t(ä)ŋri : y...
Чаа-Холь IV (e-16)  1 рет кездеседi
2
Teŋiri: elimke: yašda: begimke: bökmedim: esizime: qïrïq: yašïmda: q…
Тәңірі: Еліме: жасты: бегіме: бөгеле алмадым: иесіз: қырық: жасымда:....
Не смог остаться с моим народом, с моим молодым беком. В сорок лет ...
I couldn't stay for my people and my young lord.
U 181 (T 11 T)  1 рет кездеседi
1
...t(ä)ŋri...
Уюк Оорзак I (е-108)  1 рет кездеседi
1
men: Altai oγlï: Bögü: atïm: teηri: g...: beηkü: g...elmin: men
Мен: Алтай ұлы: Бүгү: атым: Тәңірі: г... мәңгі: г...елмін: мен
Я сын Алтая: имя мое Бугу: Тенгри: г…вечный…г…народ я
1
Teηiri qulï : bitidim
Тәңірі құлы : бітідім
3
qan Teηirid(e?)...
хан Тәңірі...
Хан Тенгри
2
ata: Teŋiri qulï: adïrïltïmïza: esize
Ата : Тәңірі құлы: айырылдық: иесіз
Мы потеряли раба Отца Тенгри.
We lost the slave of God Father.
3
kük Teŋride : kün ay esizime
көк Теңірде : күн ай иесізіме
в синем Тенгри солнце и луна без хозяина
To ownerless sun and moon in blue Tengri
Чаа-Қол II (e-14)  1 рет кездеседi
5
Teŋiri: Elimke: bašda: begimke bökmedim: esizime
Тәңірі: Еліме: бас бегіме: бөгеле алмадым: иесіз қалды
С Тенгри и народом, с главным беком, не смог остаться, (они) остались без покровителя.
I couldn't stay with my lord and my people.
7
Teŋiri elimke er erdemim üčün uy... r : aqanda ber .. ke....?
Тәңірі елімге ер ерлігім үшін .....
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.