TÜRIK BITIG
Language Committee of Ministry of Culture and Infrmation of RK
қазрусeng
Search:
Where:
Home Inscriptions Learning Dictionary Help
Site Parts
Turk Inscriptions And Manuscripts
Learn Old Turk Writings
Ethno Cultural Dictionary
Data
Help
Contact Us
Inscription Types
Orhon
Yenisei
Talas
Turfan
Altai
Kazakstan
Fergana
Resources
Signs
Dictionary
Search
Maps
Museum Exibitions
Articles
References
Font suppot
Site Map
  Search
Definitions Translations Turkic texts Transcriptions References
Көне түрiк тiлiнде:

Көне түрiк тiлiнде іздеу көне түрiк әліппесімен жасалады. Қажетті сөзді теріп болғасын Тап дегенді басыңыз.

Іздеу жүргізілген соң, табылған мәтінге қатысты ескерткіштің аты, мәтіннің сол сөз табылған жолы шығады. Егер ескерткіш атын бассаңыз, сол ескеткіш туралы толық мағлұмат аласыз. Іздеу бетіне қайтып келу үшін терезенің ең жоғарғы немесе ең төменгі сол бұрышында тұрған белгілерді пайдаланыңыз.
Ескерту: Internet Explorer броузерінен басқаны қолданушы Түрік бітік шрифтін орнатып алуы керек. Көмек бетінде қалай орнату керегін оқып алуға болады.

Таңбаны пернетақтадан тергенде, латын әріптерімен төменде көрсетілген сәйкестікті пайдаланыңыз.
B C D F G J K L N O
Q R S T U V W X Y a
b c d g i j k l m n
p q r s t u w x y z
Iздеген сөз 105 жерде кездесті
3
alp: erіn: balbal: qïsdï: Türük budun: atï yoq: bolu: barmïš: erti: Türük budun: jіtmezin: tejin: yoluq ermezin: tejin: öze: Teŋіri: ter er/mis: .../
алып: ердiң: балбалы(н): қысты (қадады): Түрiк бүтін (халық): аты: жоқ: болып: барған: еді: Түрiк бүтін (халық): жетiмсiремесiн: дей: жолай жем болмасын: дей:үстi(ңгi): Тәңірi: деген /екен.../
Великому воину установили балбалы (вереницу памятных камней). Имя Тюркского народа исчезало. Чтобы не осиротел Тюркский народ, чтобы не превратился в легкую добычу (врагам), Тенгри на небе сказал: ...
The line of memorial stones (balbals) was put to the honor of the Great soldier. The name of Turkic people disappeared. Not to become orphans, not to become a light bag for enemies, Tengri told in the sky: …
5
bu: Tabγačda: yarïja: at eg[112] Oγuz: ara: jeti erin: yaγï: bolmuš: аqaŋïm[113] : Baγa: Teŋіriken: еjen: anta: yormuš: isig: küčüg: bermiš: ...
бұ: Табғачда(н): арғы: ат көлiктi алыста Оғұз: арасы(нда): жетi (батыр) ердiң: жауы: болды: әкем: Баға: Тәңірiкен: Ейен: сонда: жорытты: iсiн: күшiн: бердi: екен...
Далеко за Табгачами, куда добираться только верхом на лошади, среди Огузов жили враги семи героев. Мой отец Бага Тенгрикен Ейен выступил на них в поход. Не жалея сил ...
Oguzes lived far from Tabgaches. Our enemies were among them. My father Baga Tengriken Eyen set out a march to them. He did it unsparingly…
9
budun: anča temis: Еllig: budun ertim: Еlim: ïmtï qanï: kіmke: Еlig: qazγanurman: tеr ermis: qaγanlïγ: budun: ertim: qaγanïm qanï: ne qaγanqa: isig küčüg: berürmen: tir ermis: anča tep: Tabγač: qaγanqa: yaγï bolmïs:
бүтін (халық): сонша деген екен: Елді: бүтін (халық) едім: Елім: енді қайсы: Кімге: Елді: қаз тұрғызамын: деп еді: қағанды: бүтін (халық): едім: қағанын қайсы: не қағанға: істі күшті: берермін: деп еді: сонша деп: Табғач: қағанға: жау болды:
сказал: "У меня было государство, где оно сейчас? Какой стране служу я? У меня был правитель, где он сейчас? Какому кагану служу я?". И стали они врагом Китайскому кагану.
Then, Turkish common people said as follows: "I had a state. Where is my state now? Who do I give my state to? I had kagans. Where is my kagan now? Who do I give my deeds and services to?" So they became hostile to the Chinese emperor.
10
yaγï bolïp: etіnü: yаrаtunu: umаdïq: yana: ičіkmis: bunča: isig küčüg: bertük gerü: saqïnmаtï: Türük: budun: ölürüjen: urïγsaratïyan: ter ermis: yuqadu: barïr: ermis: öze: Türük: Teŋrisi: Türük: Ïduq Jeri:
жау болып: жеткені: жаратқанына: шыдадық: жаңа(дан): ішіне енді: бұнша: істі күшті: бергеннен бері: сақтанбады: Түрік: бүтін (халық): өлерменше: ұрығ асыратамын: деген еді: жоқ бола берді: үсті: Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері:
Стали они врагами и восстали против, но снова были повергнуты. Не могли они служить более. Не смогли они продолжить свой род. Тюркский народ начал вырождаться. Тогда Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и
They became hostile and strike against, (but) they submitted again. They were near to annihilated. They couldn't get that they gave all their deeds and services, they had no warn against. All Turkish people degraded, they had no generation and went to ruins. Then Turk Tengri above, Turkish holy Earth
12
yoruyor: tejin: ükü еsidіp: balïqdaqï: taγïqmïs: taγdaqï: inmis: tirilip: jetmis er bolmïs: Teŋіri: küč: bertük: üčün: аqanïm: qaγan: süsi: böri teg:ermis: yaγïsï: qoň teg ermis: ilgerü: qurïγaru: sülep: tеrmis: qubartmïs: qamïγï:
жорытты: дейін: күллісі естіп: балық(қала)дағы: таулады: таудағы: інді: тіріліп: жетпіс (батыр) ер болған: Тәңірі: күш: берген: үшін: әкем: қаған: сүңгісі(жауынгері): бөрі тек: екен: жауы: қой тек екен: ілгері: кері қарай: сүңгілеп: терген: құратқан: қамтылғаны:
Услышав, что те отправились в поход, кто был в городах вышли на поле, кто был в горах, спустились и собрались вместе семьдесят храбрых воинов. По милости Тенгри, воины моего отца, кагана, были как волки, а их враги как овцы. Воевали то на восток, то на запад,
All having heard that they went off on campaigns, those who were in towns went off to fields, and those who were on mountains went down, gathered together seventy brave men. Tengri gave them power, my father's army was like wolves, their enemies were like sheep. Having gone on campaigns forward and backward,
29
kisre: Teŋіri: yarïlqazu: qutum:bar üčün:ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: čïγaň: budunïγ: bay qïltïm: az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar Еlligde:qa/γanlïγta: jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï:/
кері кейін: Тәңірі: жарылқай: құтым: бар үшін: үлесім: бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ды: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ды: тонды: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым: аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр Елдікте: қа /ғандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы:/
После того, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду, сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным.
After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish, and nourished them. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (esteemed rulers).
8
Ögsiz aqïn: binip: toquz erіn: sančïdï: оrduγ: bermedi: ögüm qatun: ulayu: ögelerim: eklerim: kelüŋünüm: qunčuylarïm: bunča jeme: tirigі: küŋ boltačï erti: ölüge: yortadï: yolta: yatu qïltаčï: ertegin:
өгейсіз ағын: мініп: тоғыз ерін: шанышды: орданы: бермеді: шешем-өгейім қатұн: ұласу: өгейлерім: енелерім: келінім: ханшайларым: бұнша тағы: тірісі: күң болар еді: өлікке: жортады: жолда: жата қалар: екен еді:
сев на своего белого сиротского коня, Культегин вонзил копьем девять воинов и не сдал лагерь. Моя мать-мачеха, Катун, и мои тещи, старшие сестры, невестки, мои принцессы, все они стали бы рабами. Их оставили бы, лежать мертвыми на дорогах.
The hostile Oguz attacked the camp. Having mounted his white orphan horse, Kultegin stabbed nine men and did not give the camp. My mother, Katun, and my stepmothers, my mothers-in-law, my elder sisters, my daughters-in-law, my princesses all these people would become slaves. They would have been left lying dead on roads.
14
bunča: bitig: bitigme: Kültegin: atïsï: Joluγ tegin: bitidim: jegirme: kün:olurup: bu tašqa: bu: tamqa: qop: Joluγ tegin: bitidim: ïγar: oγlanïŋïzdа: tuyγunïŋïzda: jegde: jegdür: ertigiz: uča bardïγïz: Teŋiri: tirigedkeči:
бұнша: бітік: бітікдеуші: Күлтегін: аталығы: Йолұқтегін: бітіктедім(жаздым жиырма: күн: отырып: бұ тасқа: бұ тамға: көп: Йолұғ тегін: бітіктедім: жылар: ұлдарыңызда: тұйғындарыңызда: игіде: игі еттір: ұша бардыңыз: Тәңірі: тірі еткейінше:
Тот, кто надписал все надписи - я, (принц) Йоллугтегин, племянник Культегина. Сев двадцать дней Я, (принц) Йоллугтегин, написал все эти надписи на этом камне. Для сыновей и родственников, чтобы оплакивать. Благословите. Вы скончались (lit.: 'улетели'), пока Тенгри не даст Вам жизнь снова...
The one, who had inscribed all these inscriptions – I, (Prince) Yolluγtegin, the nephew of Kultegin. Having sat down twenty days I, (Prince) Yolluγtegin, inscribed all these inscriptions on this stone. For sons and relatives to cry. Blessed you. You passed away (lit.: 'went flying') until Tengri gives you life again.
8
оl jergerü: barsar: Türük: budun: öltečisеn: Ötüken: jer: olurup: аrqïš: tirkiš: ïsar: neŋ buŋïγ yoq: Ötüken: Yïš: olursar: beŋgü: el tuta: olurtačïsïn: Türük: budun: toq аrïqqasïn: аčsïq: tosïq ümüzsen: bіr: tоdsar: аčsïq: ümüzsen: antaγïŋïn:
ол жерге қарай: барса: Түрік: бүтін (халық): өлерсің: Өтүкен: жер(інде): отырып: арқыш (керуен): тіркес: ірісең: не мұңын жоқ: Өтүкен: Йыш: отырса: мәңгі: Ел: тұта: отырушы едің: Түрік: бүтін (халық): тоқ таза болыпсың: аштық: тоқты(ты): ойланбассың: бір: тойса: аштық(ты): ойланбассың: соншалықтығын:
Если вы пойдете к тем местам, О тюркский народ, то вы умрете! Если вы останетесь на земле Отюкен, и пошлете караваны оттуда, то у вас не будет никакой неприятности. Если вы останетесь в горах Отюкен, то вы будете жить, навсегда управляя другими странами! О тюркский народ, вы такие сытные. Вы не думаете о голоде и изобилии. Один раз насытившись вы никогда не думаете, что можете быть и голодными. Из-за вашего легкомыслия,
If you go toward those places, О Turkish people, you will die! If you stay in the land of Otukan, and send caravans from there, you will have no trouble. If you stay at the Otukan mountains, you will live forever dominating the countries! О Turkish people, you always regard yourselves as satiated. You do not think of being hungry or satiated. Once satiated, you forget of being hungry. On account of your being so,
9
qaγanlïγ: budun: ertim: qaγanïm: qanï: ne qaγanqa: isig küčüg: berürmen: tir ermiš: anča tep: Tabγač qaγanqa: yaγï bolmïs: yaγï bolïp: etіnü: yаrаtunu: umаdïq: yana: ičіkmis: bunča: isig küčüg: bertükerü: saqïnmаtï: Türük: budun: ölürüjen: urïγsaratïyan: ter ermis: yuqadu: barïr:ermis: öze:
қағанды: бүтін (халық): едім: қағаным: қайсы: не қағанға: істі күшті: беремін: деп еді: сонша деп: Табғач қағанға: жау болды: жау болып: жеткені: жаратқанына: шыдадық: жаңа(дан): ішіне енді: бұнша: істі күшті: бергеннен бері: сақтанбады: Түрік: бүтін (халық): өлерменше: ұрығ асыратамын: деген еді: жоқ бола берді: үсті:
У меня был правитель, где он сейчас? Какому кагану служу я?". И стали они врагом Китайскому кагану. Стали они врагами и восстали против, но они снова были повергнуты. Не могли они служить более. Не смогли они продолжить свой род. Тюркский народ начал вырождаться. Тогда наверху
I had a ruler, where is he now? Which kagan do I serve?” They could not continue their generation. Turkic people began to degenerate. Then
10
Türük: Teŋrisi: Türük: ÏduqJeri: subï: ančatemiserinč: :Türük: budun: yoq: bolmazun: tejin: budun: bolčun: tejin: аqanïm: Elterisqaγanïγ: ögüm: Elbilgeqatunïγ: Teŋіri: töpesinte: tutup: jügürü: kötürtü erinč: aqanïm qaγan: jeti jegirmi: erin: tašqïmïs (tašra: yoruyor: tejin: üküеsidіp: balïqdaqï: taγïqmïs: taγdaqï:)
Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері: Суы: сонша деген екен: Түрік: бүтін (халық): жоқ: болмасын: дейін: бүтін (халық): болсын: дейін: Әкем: Елтеріс қағанды: Шешем-Өгейім: Елбілге қатұнды: Тәңірі: төбесінде: тұтып: жоғары: көтерді екен: ағам қаған: жеті: жиырма: ерін: тасалады: ( тасалай: жортты: дейін: күллісі естіп: балық(қала)дағы: таулады: таудағы: )
Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и вода сказали: "дабы не исчезли Тюркский народ, дабы вновь стали страной". Они оказали почет моему отцу, Ильтерис кагану и моей матери («мачехе») Ильбильге катун, превозносили их. Мой отец, каган, собрал семнадцать доблестных героев. Услышав, что те отправились в поход, кто был в городах вышли на поле, кто был в горах, спустились
Tengri of Turks, Turks sacred Earth and water told: “let the Turkic people not degenerate, let them be the state again”. They mounted my father, El-Teris kagan, and my mother El-Bilge katun to the throne to be above them. My father, kagan, gathered seventeen brave beks (lords). Having heard that they went on campaign, those, who were in towns went out to the field, those, who were in mountains, went down
11
inmis: tirilip: jetmis er: bolmïs: Teŋіri: küč: bertük: üčün: аqanïm qaγan: süsi: böri teg: ermiš: yaγïsï: qoň teg: ermiš: ilgerü: qurïγaru: sülep: tеrmiš: qubartmïš: qamïγï: jeti jüz er: bolmïs: jeti jüz er: bolïp: (elsiremis: qaγansïramïš: budunïγ: küŋdemis: quldamïš: budunïγ: Türük: törüsün: ïčγanmïš:)
інді: тіріліп: жетпіс ер: болған: Тәңірі: күш: берген: үшін: Ағам қаған: сүңгісі: бөрі тек: екен: жауы: қой тек: екен: ілгері: кері қарай: сүңгілеп: терген: құратқан: қамтылғаны: жеті жүз ер: болған: жеті жүз ер: болып: (елсіреген: қағансыраған: бүтін (халық)ты: күңденген: құлданған: бүтін (халық)ты: Түрік: төресін: ішін бүлдірген:: )
и собрались вместе семьдесят храбрых воинов. По милости Тенгри, воины моего отца, кагана, были как волки, а их враги как овцы. Воевали то на восток, то на запад, собралось всего семьсот воинов. Когда их стало семьсот, наш (дед) старший привел в порядок и обучил народ, утративший свое государство и своего кагана. Народ, сделавшийся рабами и рабынями, упразднивший тюркские установления, привел в порядок и наставил по установлениям моих предков.
So seventy brave worries gathered together. Tengri gave them the strength, my father’s, kagan’s, soldiers were like wolves, and their enemies like sheep. Seven hundred soldiers gathered while fighting towards east and west. When they were seven hundred he brought into the order and taught the people who had lost their state and their kagan. He brought into the order and edified on the rules of my ancestors the people , who became slaves and bondwomen, who abolished Turkic institutions.
23
kelti: budunïγ: igіdejin tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun tapa: bergerü: Tabγač: tapa: eki jegirmi: süledim: /süŋüš/ süŋüšdüm: аnta kisre: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: qutum: ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: qïltïmčïγaň: budunïγ: bay qïltïm:
келді: бүтін (халық)ты: игі етейін дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық) таман: бергі қарай: Табғач: таман: екі жиырма (12): сүңгіледім: / сүңгілес/ сүңгілестім (соғыс жасадым): сонда кері кейін: Тәңірі: жарылқадық: үшін: құтым: үлесім:бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ты: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ты: тонды: қылдым: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым:
пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. После этого, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду. И я сделал бедных богатыми
In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, and I fought twelve times. After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich
29
bir yašïma: Qarluq: budun: buŋsïz erür: barur: erikli: yaγï boltï: Tamaγ ïduq: bašda: süŋüšdüm: Qarluq: budunïγ: ölürtim: anta altïm: ...dïm: Basmïl: ...edü...Qarluq: budun: tеrilip: kelti: ...sančdïm: ölürtim: Toγuz Оγuz: meniŋ: budunïm: erti: Тeŋiri: Jer: bulγaqïn: üčün:ödiŋ.....
бір (31)жасыма: Қарлұқ: бүтін (халық): мұңсыз еріп: барып: ерікті: жау болды: Тамағ Ыдұқ: басында: сүңгілесдім: Қарлұқ: бүтін (халық)ды: өлтірдім: сонда алдым: ...дым: Басмыл: ...игі...Қарлұқ: бүтін (халық): теріліп: келді:...шанышдым: өлтірдім: Тоғыз Оғыз: менің: бүтін (халық)ым: еді: Тәңірі: Жер: бұрқағы: үшін: өті...?
В тридцать один год, мои подданные Карлуки стали моими врагами. Я сразился с ними у истока Тамаг. Тогда я убил много Карлуков, захватил их. Басмыл... добрый ... Карлуки собрались (и оказали сопротивление). ... вонзил копьем, убил. Девять Огузов были моим народом. Так как Тенгри и земля пришли в беспорядок,
My subjected Karluks became my enemies. I fought with them at Tamag. I killed a lot of Karluks then and captured them. Basmyl … kind… Karluks gathered and resisted. … thrusted, killed. Nine Oguzes were my people. As Tengri and the earth came to disorder,
31
boltačï erti üze: yaŋï: keligme: süsin: aγïtïm: üküš ölti: anta terilip: anta: Toŋïra: Jïlpaγït: bir: oγušuγ: Toŋa: tegin: yoγun...egere: toqïdïm: törütünč: Ezgenti: Qadïzda: süŋüšdüm: süsin anta: sančdïm: yabrïtdïm: ...barïmï...ma...Maγï Qurγan: qïšladuqda: yut: boltï:yazïŋa:
боларман еді үсті: жаныса: келуші: сүңгісін: ағыттым: көп өлді: сонда теріліп: сонда: Тоңыра: Йылпағұт: бір: уыс-руды: Тоңа: тегін: жоқтауын... иіре: тоқытдым: төртінші: Езгенті: Қадызда: сүңгілестім: сүңгісін сонда: шанышдым: жайпыраттым....барлығын...ма... Мағы Қорған: қыстауында: жұт: болды: жазында:
тогда я сверг их передовую линию. Убиты были многие. Я окружил и умертвил десять храбрых воинов племени Тонгра Йалпагут на похоронах Тон тегина... Зимой был голод в Магы Коргане. Весной
then I overthrew their forward position. Many were killed. I surrounded and killed ten brave soldiers of Tongra Yialpagut tribe on Ton tegin funerals. There was starvation in Magy Korgan in winter. In spring
34
ebin: barïqïn: buzdïm: Oγuz budun: Toγuz Tatar: birle: tirilip: kelti: Aγuda: eki uluγ: süŋüšdüm: süsin: buzdïm: Elin: anta altïm: anča qazγanïp: ...: /Teŋiri/yarïlqaduq: üčün: /men/otuz artuqï: üč yašïma: ...yoq erti: ödseg: ütüleg: küč:
үйін: барықын: бұздым: Оғыз бүтін (халық): Тоғыз Татар: бірлесе: теріліп: келді: Ағұда: екі ұлық: сүңгілестім: сүңгісін: бұздым: Елін: сонда алдым: Сонша қаз тұрғызып (иемденіп): ... Тәңірі жарылқадық: үшін: мен отыз артық: үш жасыма: ... жоқ еді: өтерлік: ...күш:
разрушил их дома и строения. Огузский народ в союзе с Девятью Татарами напали на нас. Я сражался с ними в Агуда два раза. Поразил их войско. Захватил их страну. Установил там (свое) правление... С благословения Тенгри, в тридцать три года ... не был....
Destroyed their houses and buildings. Oguz people in alliance with Nine Tatars attacked us. I fought with them in Aguda two times. Won their army. Captured their country. Established there my institution. With Tengri’s bless, in thirty three years old… I was not…
36
yazïqlatï: ...berije: Tabγačda: atï küsi: yoq boltï: bu jerde: maŋa: qur ? boltï: men özüm: qaγan: olurtïqïm: üčün: Türük: budunïγ: ....qïlmadïm: ...: jerde: qazγantïm: Ï /dï bašda/: tirilip: je...
жазықданды... бергі: Табғачда: аты көсегесі: жоқ болды: Бұ жерде: маған: қарасты болды: мен өзім: қаған: отырғандығым: үшін: Түрік: бүтін (халық)ды:... қылмадым:... жерде қаз тұрғызып: Ыды басында: теріліп: ж...
... В Китае на востоке они потеряли свое имя. И эта земля стала принадлежать мне. Благодаря тому, что я сам был каганом я не ... Тюркский народ. Я правил ... У Иди собрались ...
In China in the east they lost their names. And this land belonged to me. Due to my being a kagan I did not… Turkic people. I ruled… at Idi gathered…
39
..../Tatab/ï: budun: Tabγač qaγanqa: körti: yalbačï edgü: sabï: ötügi: kelmez tejin: yayan süledim: budunïγ: anta buzdïm: jïlq...süsi: terilip: kelti: Qadïrqan Jïšda: qu....
...татабы: бүтін (халық): Табғач қағанға: көрді: Жалбауы игі: сап-сөзі: өткір: келмес: дейін: жаяу сүңгіледім: бүтін (халық)ды: сонда бұздым: жыл...сүңгісі: теріліп: келді: Қадырқан: Йышда: құ...
... Народ Татаби сдались Табгачскому(Китайскому) кагану. Поскольку они были слабы, я отправил к ним пешие войска. Тогда я покорил народ... Они собрались и напали в Кадырканской черни ...
…the people of Tatabi surrendered to Tabgach (Chinese) kagan. As they were weak I sent foot troops to them. I conquered the nation then. They gathered and attacked Kadyrkhan common people…
6
bilmez: kiši: ol sabïγ: alïp: yaγïru: barïp: üküš kiši: ölteg: оl jergerü: barsar: Türük: budun: öltečisеn: Ötüken: jer: olurup: аrqïš: tirkiš: ïsar: neŋ buŋïγ yoq: Ötüken: Yïš: olursar: beŋgü: el tuta: olurtačïsïn: Türük: budun: toq аrïqqasïn: аčsïq: tosïq ümüzsen: bіr: tоdsar: аčsïq: ümüzsen: antaγïŋïn: üčün: іgіdmiš: qaγanŋïn:
білмес: кісі: ол сап сөзді: алып: жақындап: барып: күллі кісі: өлдік: ол жерге қарай: барса: Түрік: бүтін (халық): өлерсің: Өтүкен: жер(інде): отырып: арқыш (керуен): тіркес: ірісең: не мұңын жоқ: Өтүкен: Йыш: отырса: мәңгі: Ел: тұта: отырушы едің: Түрік: бүтін (халық): тоқ таза болыпсың: аштық: тоқтық(ты): ойланбассың: бір: тойса: аштық(ты): ойланбассың: соншалықтығын: үшін: игі еткен: қағанның:
Неблагоразумные люди следовали за этим словами, приблизились, и все умерли. Если вы пойдете к тем местам, О тюркский народ, то вы умрете! Если вы останетесь на земле Отюкен, и пошлете караваны оттуда, то у вас не будет никаких неприятностей. Если вы останетесь в горах Отюкен, то вы будете жить, навсегда управляя другими странами! О тюркский народ, вы такие сытные. Вы не думаете о голоде и изобилии. Один раз насытившись вы никогда не думаете, что можете быть и голодными. Из-за вашего легкомыслия, и не повиновения вашему кагану,
Ignorant people followed these words, came near and all died. If you go to those places, oh, Turkic people, you would die! If you stay in Otuken land, and send caravans from there, you will not have any troubles. If you stay in Otuken mountains you will live, ruling other nations forever! Oh, Turkic people, you are so full. You do not think of hunger and abundance. Having been full once you never think of being hungry. Because of your frivolity and your disobedience to your kagan,
8
sabïmdï: іgіd barγu: Тürük: begler: budun: bunï: esidiŋ: Тürük budunïγ terip: el tutsaqïŋïn: bunta: urtum: yaŋïlïp: ölsekiŋin: yeme: bunta: urtum: neŋ neŋ: sabïm: erser: beŋgü: tašqa: urtum: aŋar körü: biliŋ: Тürük amtï: budun: begler: bödüke: körügme: begler gü: yaŋïltïčïsïn: men: b/eŋgü: tašqa: urtum: /
сап сөзімді: игі бар ғой: Түрік: бектер: бүтін (халық): бұны: естіңдер: Түрік бүтін (халық)н теріп: Ел тұтсақтың: бұнда: ұрдым: жаңылып: өлерсің: және: бұнда: ұрдым: не ненің: сап сөзім: болса: мәңгі: тасқа: ұрдым: оны көре: біліңдер: Түрік енді: бүтін (халық): бектер: бұ өтерге(шаққа): көруші: бектер ше: жаңылғандарсың: мен: м/әңгі тас: ұрдым/
Мое слово благословенное. О, тюркские беки и народ, услышьте это! Чтобы объединить всех тюрков и направить страну, я оставил каменную надпись. Чтобы вы не были обмануты и истреблены, написал слова на вечный камень. Читайте эти слова. Вы, тюркские беки и народ! Я писал эти вечные камни вместе с беками, которые были уже обмануты.
My word is blessed. О Turkish lords and people, hear this! In order to join together all Turkish people and direct our country, I left the stone inscription. For you not to be deceived and destroyed I have inscribed on this eternal stone. Read these words! You, Turkish people and lords! I wrote these eternal stones together with the lords who had already been deceived.
9
körüg: sabïntaγ: Toquz Oγuz: budun: öze: qaγan: olurtï ter: Tabγačγaru: Qunï Seŋünig: ïdmïs: Qïtañγaru: Toŋra Semig: ïdmïs: sab anča ïdmïs: azqïŋa: Türük
көрiк-елші: сөзiнде: Тоғұз Оғұз:бүтін (халық): үстi: қаған: отырды: дер: Табғачқа қарай: Құны Сеңгүндi: итерген: Қытан қарай: Тоңра Семiк: итерген: сөз сонша итерген: аз ғана: Түрiк
Слова посла такие: «Над народом Девять Огузов воссел каган. Он отправил в Табгач (в Китай) Куны Сенгуна. В Кидань отправил Тонра Семика. Он послал их со следующими словами: немногочисленные Тюрки,
The messenger’s words were as follows: “A kagan came to the throne of Nine Oguzes people. He sent Kuny Sengun to Tabgach (China). He sent Tonra Semik to Kitan. He sent them with the following words: Turks are few now,
10
Yorï yor ermis: qaγanï: alïp ermis: ayγučïsï: bilge ermis: ol eki kisi: bar erser: esini: Tabγačïγ: ölürteči: etermen: öŋre Qïtañïγ: ölürteči: etermen: bizi Oγuzïγ:
жорық жору едi: қағаны: алып едi: айғұшысы бiлiктi едi: ол екi кiсi: бар болса: есi көршi: Табғачты: өлермен етермiн: өңiрге Қытанды: өлермен етермiн: бiздiң Оғұзды:
бывало, шли на войны! Каган у них великий и советник мудрый. Если эти двое будут живы, то своих соседей Табгачей (Китай) они захватят. И Киданей на востоке захватят, нас, Огузов также
They used to go to wars! Their kagan was great and as an advisor he was wise. If these two are alive they would kill their neighbours Tabgaches (Chins). They would kill Kitan in the east. And us, Oguzes
11
ölürtečig: etermen: Tabγač: beriden yenteg: Qïtaŋ: önden yenteg: ben yïrdantayïn: tegijin: Türük: esir budun: jerinte: ïdï yormazun: učrïdï: ay: oq qisalïm:
өлермен: етермiн: Табғач: бергi жақтан жөнелмек: Қытан: өң жақтан жөнелмек: мен арғы жақтан: тиейiн: Түрiк: Есiр (ер тақты)бүтін (халық): жерiнде: итере жортқызбай: ұшырады: ай: оқ(тай) қысайық:
захватят. (Так пусть) Табгач (Китай) нападет с юга, Китан - с востока, я (т.е. Огуз) нападу с севера. Пусть не распоряжается (букв. не ходят) на земле благородных Тюрков (их) властитель! Да обрушимся мы на них (с трех сторон)!»
Would kill. (Let) Tabgach (China attacked from the south, Kitan – from the east, I (i.e.Oguz) attacked from the north. Do not let their master give orders (litr. go) in the land of noble Turks! Let us fall upon them ( from three sides)!”
12
termez: ol sabïγ: esidip: tün:udusïqïm: kelmedi: küntüz: olursïqïm kelmedi: anta ötrü: qaγanïma ötüntüm: anča ötüntüm: Tabγač: Oγuz: Qïtañ: bu üčegü: qabsar:
дедiмiз: ол сап-сөздi: есiтiп: түн: ұйықтағым келмедi: күндiз: отырғым келмедi: сонда өткізіп: қағаныма: өтiндiм: сонша өтiндiм: Табғач: Оғұз: Қытаң: бұ үшеуi: қапсырар(айқасып):
Когда услышал эти слова, ночами не смог уснуть, и днем не знал покоя. После этого я молился ради нашего кагана. Я рассудил так: «Табгачи (Китай), Огузы, Кидане надумали объединиться и напасть на нас.
When I heard these words I could not sleep nights and could not be calm by days. I prayed for the sake of our kagan after that. I judged as follows: “Tabgaches (China), Oguzes, Kitans decided to join together and attack us.
30
Bizni: ölürtečik ök: temis: Türges: qaγanï: atsïqmïs tedi: On oq budunï: qalïsïz atsïqmïs: ter: Tabγač süsü: bar ermis: ol sabïγ: esidip: qaγanïm: ben beg erü: tüsüjin tedi:
бiздi: өлермен өктем: деген: Түргеш: қағаны: аттанды дедi: Он оқ бүтін (халық): қалмай аттанды: деп: Табғач сүңгілі-әскерi: бар едi: ол сап-сөздi: естiп: қағаным: мен бек болып: түсейiн: дедi:
он нас, возможно, погубит». «Так Тюргешский каган отправился!» – сказал он. «Народ "Десяти стрел" без остатка отправился!» – сказал он. – «(среди них) есть и войско Табгачей (Китая)». Услышав эти слова, мой каган сказал: "Я стану беком.
he might kill us ”. “So the Turkic kagan started out” – he said. “All “Ten Arrows” people started out” – he said. – “(among them) there is also Tabgaches’ (China) army”. Having heard these words my kagan said: “I will be a kagan
33
Üč körüg kisi: kelti: sabï: bir: qaγanï sü atsïqdï: On oq süsü: qalïsïz: atsïqdï: ter: Yarïs yazïda: tirillemis temis: ol sabïγ esidip: qaγanγaru: ol sabïγ ïtïm: Qantuyun: sabïγ: yana es b...
Үш көрүг-елші кiсi: келдi: сап-сөзi: бiр: қағаны сүңгілі-әскерi аттанды: Он оқ сүңгілісі: қалмай: аттанды: дер: Йарыш жазықта: терiлiп жиналамыз дедi: ол сап-сөздi естiп: қағанға қарай: ол сап-сөздi: жөнелттiм: Қайтадан (?) сап-сөздi: және ...
Пришли три посла, слова их одинаковы: «Один каган с войском выступил в поход. Войско (народа) "Десяти стрел" без остатка выступило в поход. Они сказали, что соберутся в степи Йарышской". Услышав эти слова, я доложил эти слова кагану. Что делать?! С обратным словом (от хана)
Three messengers came, their words were similar: “One kagan with his army went on campaign. The army of “Ten Arrows” people went on campaign too. They told that they would gather in the step of Yarysh”. Having heard these words I told them the kagan. What to do?! With the reply (from khan)
38
keče keltimiz: kelmesi: alp tedi: tuymadï: Teŋri Umay: Ïduq jer sub: basa berti erinč: neke: tezerbiz:
кеше келдiмiз: келмесi алып дедi: тулап шаршамады: Тәңірi Ұмай: Ұйық Жер су: басым бердi едi: неге: тежелеймiз: (қашқақтаймыз)
без брода. Мы пришли как великие! Мы не устали. Когда к нам благосклонна Тенгри Умай, Священная земля и вода, зачем нам отступать?!
Without the ford. We came as the greats! We were not tired. When Tengri Umai, Sacred land and water are gracious to us, why do we need to retreat?!
59
Elteris qaγan: qazγanmasar: yas eri erser: ben özüm: Bilge Tuñuq-uq: qaγanmasar: ben yoq ertim erser:
Елтеріс қаған: қаз тұрғызбаса (иелік етпесе): жас ері болса: мен өзім: Білге Тұнық-ұқ: қаз тұрғызбаса (иелік етпесе): мен жоқ
Если бы Ильтерис каган не правил (страной) или если бы он был молодым, я сам, Мудрый Тоньюкук не правил бы (страной) или если бы меня не было,
If Elterish kagan did not rule (the country) and if he was young, I, The Wise Tonyukuk would not rule (the country), or if I was not here,
5
yanа: ...i: Toquz Oγuz budunïmïn: etirü qubartï: altïm аqaŋïm: Kül /bilgе qaγan/......
тағы:...: Тоғыз Оғыз бүтін (халық)ымды: итере қопсытты: алдым әкем: Күл /Білге қаған/...
еще... напали на мой народ Девять Огузов. Мой Отец Куль-Бильге каган...
Attacked my people Nine Oguzes. My father Kul – Bilge kagan …
27
...ïγda: körtü: yaγï...eltip: uyu kelti: bes jegirmike...Tayγun: külte: tiriltim: bidigüč er: anta: ït...elti: Qara: Yotluqun: kečip: kelirti: utru yorudum: ......boltï: Qarluq:...
...көрді: жауы...еріп: қуалай келді: бес жиырмаға... Тайғұн: көлде: терілдім (жиналдым): тілші ерді: сонда: жібердім...Қара: Йотлұқты: кешіп: келтірді: Мен қуалай (ұтқылай) жорыттым:... ...болды: Қарлық...
... увидели. Враги ... преследовали. Пятнадцать ... у озера Тайгун собрал войско. Тогда я отправил за языком.... они переправились через Кара Йотлук и привели его. Я преследовал их... Карлук...
…saw. Enemies …pursued. Fifteen … at the lake Taigun gathered the army. I sent for a tongue then… they crossed Kara Yotluq and brought him. I pursued them… Karluq…
37
kelti: ...Qarluq: ...sekizinč ay: üč yaŋïqa: yorïdïm: ......Qarluq tirigi barïp: Türügeske: kirti: yana tüsip:
келді:...Қарлық:... ... ...сегізінші ай: үш жаңасы: жорыттым: ... Қарлық тірегі барып: Түргешке: кірді: жаңа түсіп:
... Карлуки ... третьего числа на восьмом месяце я выступил в поход. .... Карлуки вошли в Тургеш....
…Karluqs… on the third of the eighth month I went on campaign…. Karluqs entered Turgesh…
3
Öčеn: Külüg Tirig: ben: Teŋiri Elim: te: jemlig: ben:
Өчен: Күлік Тіріг: мен: Тәңірі Елім:де: ауқатты: мен:
Я - Очин Кюлюг Тириг. В моей, (хранимой) Тенгри стране я был богат.
I am Öčen Külüg Tirig. I was rich in my Tengri country.
6
Arslan Külüg: Tirig: oγulï ben: Külüg Tuγun ben:
Арслан Күлік: Тіріг: ұлы мен:Күлік Тұғұн мен
Я сын Арслан Кулик Тириг. Я - Кулик Тугун.
I am son of Arslan Külüg Tirig. My name is Külüg Tuγun.
2
Tirig...
Тіріг...
Тириг...
5
beg : er : yuntïŋaru : barmis : aq : bisi : qulunlamis : altun : tuyuγluγ : adγïrlïq : yaraγay : tebesiŋerü : barmis : ürüŋ : ingeni : botulamis : altun : budlalïγ : buγralïq : yaragay : ebiŋerü : kelmis : üčünč : qunčuyi : unlanmis : beglik : yaraγay : tir : meŋilig : beg : ermis : aňïγ : edgü : ol.
Бек ер жылқы үйіріне барыпты. Ақ биесі құлындаған. Алтын тұяқты айғыр жарағай. Түйесіне барыпты. Ақшыл боз інген боталаған. Алтын мұрындықты бура жарағай. Үйіне қарай келген екен. Үшінші ханшайым ұл тауыпты. Бектікке жарағай дер. Мықты бек екен. Онысы игі ол!
Говорят: Бек (князь) пошел к табуну лошадей. Белая кобылица ожеребилась. Жеребец с золотыми подковами – молодец! Он пошел к верблюдам. Белая верблюдица родила верблюжонка. Самец-верблюд с золотым намордником – молодец! Он пришел в свой дом. Третья жена (княгиня) родила мальчика. (Они) сказали: Бек (князь) – молодец! На самом деле, бек – хорош! Это – очень хорошо!
A bek(lord) went to his horses. His white mare had just foaled. The golden-hoofed stallion was good. (He) went to his camels. The white she-camel had just given birth to a colt. The camel stallion with a golden nose peg is good. (He) went to his house. The third wife had just given birth to a son. They say: the bek is good! The bek, apparently, is great. This is extremely good.
6
adïγlï : toŋuzlï : art : üze : soqusmis : ermis : adïγïŋ : qarnï : yarïlmis : toŋuzuŋ : azïγi : sïnmis : tir : anča : biliŋ : yablaq : ol.
Аюлы доңызды (екеуі) өткел үстінде кезіккен (соғысқан) екен. Аюдың қарыны жарылған. Доңыздың азуы сынған дер. Сонша біліңдер: жаман ол!
Говорят: медведь с кабаном столкнулись на переправе. Брюхо медведя было разодрано. Клыки кабана были сломаны. Знайте так: это плохо.
A bear and a boar met on a pass. (At fight) the bear's belly was slit open (and) the boar's tusks were broken, it says. Know thus: This is bad.
7
er : terkleyü : kelir : edgü : söz : sab : elti : kelir : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ер асығыс келер, игі сап-сөз ала келер дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: (когда) муж быстро приходит, он принесет хорошие вести. Знайте так: это хорошо!
(When) a man comes hurriedly, he brings good message, it says. Know thus: This is good.
8
altun : baslïγ : yïlan : men : altun : quruγsaqïmin : qïlïčïn : kesipen : özüm : yul : intin : basïmïn : yul : ebintin : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Алтын басты жыланмын. Алтын құрсағымды қылышпен кескенде өзім жұлындым. Жұлынған басым үйде дер. Сонша біліңдер: жаман ол!
Говорят: я – змея с золотой головой. Когда мой золотой живот перерезали мечом, я выпал из себя. Голова моя осталась дома. Знайте так: это плохо!
I am a golden-headed snake. When my golden stomach was cut with a sword, I pluck out. My head left in house, it says. Know this: This is bad.
9
uluγ : eb : örtenmis : qatiŋa : tegi : qalmaduq : büküŋe : tegi : qodmuq : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Ұлық үй өртенді. Түбіне дейін қалмады. Төбе қабатына дейін күйді дер. Сонша біліңдер! Жаман ол!
Говорят: большой дом сгорел. Не осталось даже основания. Не осталось даже крыши. Так знайте: это плохо!
A big house was burnt down. Nothing remained right to its floors. Nothing was left right to its upstairs, it says. Know thus: This is bad.
11
sarïγ : atlïγ : sabčï : yazïγ : atlïγ : yalabač : edgü : söz : sab : elti : kelir : tir : anča biliŋ : aňïγ : edgü : ol.
Сары атты сап-сөзшісі, бос атты елшісі игі сап-сөз ертіп келер дер. Сонша біліңдер! Жаман игі ол!
Говорят: посланник на сивом коне и со свободным конем приехал, доставив хорошие вести. Так знайте – это очень хорошо!
A messenger comes on a yellow horse (and with) a free horse, bringing good news, it says. Know thus: This is extremely good.
12
er : abqa : barmis : taγda : qamïlmis : Teŋiride : erklig : tir : anča : biliŋler : yabïz : ol.
Ер аңға барған екен. Тауда қам-бақсылық жасаған екен. Тәңіріде ерік дер. Сонша біліңдер! Жаман ол!
Говорят: муж пошел на охоту. Он шаманил в горах. Тенгри – могущий. Так знайте: это плохо.
A man went hunting. He practiced shamanism on the mountains. Tengri (Heaven) is mighty, it says. Know thus: This is bad.
13
Teŋirilig : qurtγa : yurta : qalmis : yaγlïγ : qamïč : bulupan : yalγayu : tirilmis : ölümde : ozmis : tir : anča : biliŋler :
Тәңірілік қарт жұртта қалған екен. Майлы қамыс (қасық?) тапқанда майлана тірілген екен. Өлімнен озыпты дер. Сонша біліңдер!
Говорят: небесная (т.е. близкая к смерти) старуха осталась дома (когда другие откочевали). Она лизала масляный ковш и ожила. Так избавилась от смерти. Так знайте!
An old woman remained (alone) in a deserted camp. She kept herself alive by licking a greasy ladle (and thus) she escaped death, it says. Know thus.
14
quzγunuγ : ïγačqa : bamis : qatïγtï : ba : edgüti : ba : tir : anča : biliŋler :
Құзғынды ағашқа апарыпты (байлапты). Қатты ма, бос па дер! Сонша біліңдер!
Говорят: привязали к дереву ворона. Привязывайте крепко и хорошенько. Так знайте!
They fastened a raven to a tree. 'Fasten it firmly and well!', it says. Know thus!
15
üze : tuman : turdï : asra : toz : turdï : qus : oγï : uča : aztï : kiyik : oγlï : yügürü : aztï : kisi : oγli : yoriyu : aztï : yana : Teŋiri : qutïnta : üčünč : yïlta : qop : esen : tükel : körüsmïs : qop : ögirer : sebinür : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Үстінде тұман тұрды, астында тозаң тұрды. Құс балапаны ұшып азды (жаңылды), киік төлі жүгіріп азды (жаңылды), кісі ұлы жорытып азды (жаңылды). Және Тәңірі құтында үшінші жылда барлығы есен түгел көрісіпті. Барлығы қуанып сүйініпті. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: наверху была мгла, внизу был прах. Птенцы сбивались с пути на лету. Зверята (букв. оленята) сбились с пути на бегу. Сыновья людей сбивались с пути на ходу. На третий год по благодати неба все благополучно встретились снова. Все радовались и веселились. Так знайте – это хорошо!
The fog was hanging above (and) the dust was rising below. The young birds lost their way flying, the young deer lost their way running (and) the children lost their way walking. And again, by the grace of Heaven, they all met in the third year, safe and sound. They all rejoiced and were glad, it says. Know thus: This is good.
16
toruq : at : semriti : yirin : öpen : yügürü : barmis : utru : yirde : oγri : soqusup : tutupan : minmis : yiliŋe : qudursuγïŋa : tegi : yaγrïpan : qamsayu : umatïn : turur : tir : anča : biliŋ : yablaq : ol.
Тұралау ат семіріпті. Жерін сүйіп жоғары барыпты. Басқа жерде ұры кезігіп ұстап мініпті. Жалына жонына дейін жараланған қамшыға салғанда тұрар дер. Сонша біліңдер! Жаман ол!
Говорят: тощая лошадь пожирнела. Она пошла верх по пастбищу. В другом пастбище встретился вор, он поймал ее и сел на нее верхом. (Лошадь) была в коростах от гривы до хвоста. Говорят, только хлыстом ее можно заставить встать. Так знайте: это плохо!
A lean horse fattened itself. It went up grazing. A thief came across on that place. He caught and mounted it. (The horse), having galled up to its mane and tail, stands only if whip, it says. Know thus: This is bad.
17
özlük : at : öŋ : yirde : arïp : oŋuk : turu : qalmis : Teŋri : küčiŋe : taγ : üze : yol : sub : körüpen : yis : üze : yas : ot : körüpen : yoriyu : baripan : sub : ičipen : yas : yipen : ölümda : ozmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Мініс ат өңір (шығыс) жерде арып шаршап қалыпты. Тәңірі күшінен тау үсті жол су көріп, орман үсті жасыл от (шөп) көріп жорытып барып су ішіп өлімнен құртылыпты дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: верховая лошадь на восточной стороне совсем исхудала и истощала. По могуществу неба она увидела горные ручьи и воду, а в чаще увидела зеленую траву. Она рысью пошла туда. Попив воды и поев травы, избавилась от смерти.
A riding horse came exhausted in east desert. To the strength given by Tengri, it saw way (and) water on a mountain (and) saw fresh grass on a pasture, it trotted (there). (Thus), drinking the water (and) eating the fresh (grass) it escaped death, it says. Know thus: This is good.
18
kerekü : iči : ne : teg : ol : tügünüki : ne : teg : ol : közünüki : ne : teg : körüklüg : ol : egni : neteg : edgü : ol : baγïsï : ne : teg : bar : ol : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü : ol.
Кереге үй іші не тек ол? Түндігі не тек ол? Көздеуі не тек? Көруге ол! Үсті не тек? Игі ол! Бауы не тек ол? Бар ол дер. Сонша біліңдер! Жаман игі ол!
Говорят: Как внутри шатра юрты? Что за дымник? Что за окна? Через них можно смотреть! Что за крыша? Она хороша! Что за веревка? Они связывают. Так знайте – это очень хорошо!
What is the inside of the tent frame like? What is its smoke hole like? What is its window like? It can be seen through. How is its roof? It is good. How are its ropes? They are all there, it says. Know thus: This is very good.
19
aq : at : qarsïsïn : üč : boluγta : talulapan : aγïnqa : ötügike : ïdmis : tir : qorqma : edgüti : ötün : ayïnma : edgüti : yalbar : tir : anča : biliŋ : edgü : ol.
Ақ ат қарсысының үш болғанын (болмысын?) таластырып табыну жалбарыну итерген дер. «Қорықпа, игі өтін! Айныма, игі жалбарын!» дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: белый конь, выбрав из трех перерождений (?) своего противника (?), направил к покаянию(?) и мольбе. «Не бойся, хорошенько молись! Не ужасайся хорошенько умоляй!». Так знай: это хорошо!
A white horse, having chosen its adversary(?) in three states of existence(?), sent them for praying, it says. 'Fear not, pray well; do not be afraid, implore well!' it says. Know thus: This is good.
20
titir : buγra : men : ürüŋ : köpükümin : sačar : men : üze : Teŋirike : tegir : asra : yirke : kirür : tir : udïγmag : udγur : yatïγlïγ : turγuru : yoriyur : men : antaγ : küčlüg : men : anča : biliŋlar : adgü : ol.
Тітір (?) бурамын. Ақ боз көбігімді шашармын. Үсті Тәңіріге тиер, асты жерге кірер дер. Ұйқыдағыны оятып, жатқанды тұрғызып жорытармын. Сонша күштімін. Сонша біліңдер: игі ол!
Я самец верблюда. Я брызжу белой пеной. Вверху (она) достигает до Тенгри (неба), а внизу (она) входит в землю. Я бегаю, пробуждая спящих и заставляя встать лежащих. Такой я сильный! Так знай!
I am a camel stallion. I scatter my white froth. (It) reaches the sky above (and) penetrates the earth below, it says. I go on my way waking those who were asleep (and) rousing those who were lying down. That powerful I am. Know thus: This is good.
21
qari : üpgük : yïl : yarumazqan : tedi : ödmeŋ : körmeŋ : ürkittiŋ : tir : anča : biliŋ :
«Қары үпгүк (құс) жыл (өтсін) өзгермес (қолға үйренбес)» деді. «Өтінбе, көрме, үркіттің» дер. Сонша біліңдер!
Говорят: черный удод даже в год не изменится (не станет ручным). «Не проси, не смотри, ты испугал (меня)!» (скажет он). Так знай!
An old hoopoe doesn’t change in a year (doesn’t become tame). ‘Don't ask it, don't look at it (and) don't frighten it!’, it says. Know thus.
22
uzun : tonluγ : közŋüsin : kölke : ïčγïnmis : yarïn : yaŋrayur : kiče : keŋrenür : tir : anča : biliŋler : muŋluγ : ol : aňïγ : yablaq : ol.
Ұзын тонды (әйел) айнасын көлге тастапты. Ертеңі жылап, кешке күңіреніпті дер. Сонша біліңдер. Мұңды ол. Онысы жаман ол!
Говорят: (кое-кто) с длинным плащом уронила свое зеркало в озеро. Утром плакала, а вечером убивалась. Так знайте – это печально. Это очень дурно!
(Someone) with long coat dropped her mirror into a lake. She mumbles in the morning (and) mutters to herself in the evening. Know thus: it is distressing (and) very bad.
23
oγlan : kekük : tezekin : bultï : čekik : etiŋ : qutluγ : bolzun : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ұлан көкек қауырсынын тапты. (Онымен) сәнденген қалындық құтты болсын дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: юноша нашел перо кукушки. Невеста украшенная им будет счастлива. Так знайте – это хорошо!
A boy found the dung of an eagle. ‘The bride adorned by it will get merry’, it says. Know thus: This is good.
24
teglük : qulun : irkek : yunta : emig : tileyür : kün : ortu : yütürük : tün : ortu : qanta : negüde : bulgay : ol : tir : anča : biliŋler : yabïz : ol.
Соқыр (тек?) құлын еркек жылқылар арасында емшек тілейді. «Күн ортасы өтіп түн ортасы қайда, неде болғай?» ол дер. Сонша біліңдер! Жаман ол!
Говорят: Слепой жеребенок в стаде жеребцов ищет соски. Все темно, что полдень, что полночь. Так знайте: это плохо.
A blind foal looks for an udder on a stallion. It can’t tell midday from midnight. Know thus: This is bad.
25
eki : öküzüg : bir : buqursïqa : kölmïs : qamsayu : umatïn : turur : tir : anča : biliŋ : yablaq : ol.
Екі өгізді бір дәртеге жегіпті. Қамалып тұра беріпті дер. Сонша біліңдер! Жаман ол!
Говорят: (некто) запряг двух волов в одну упряжку. И они, не будучи в состоянии идти, стояли. Так знайте – это плохо!
(Someone) harnessed two oxen to one wooden plough. They stand still without being able to move, it says. Know thus: This is bad.
26
taŋ : taŋlardï : udu : yir : yarudï : udu : kün : tuγdï : qamaγ : üza : yaruk : boltï : tir : anča : biliŋ : edgü : ol.
Таң ағарып (таңарып), одан жер жарықтанды, одан күн туды. Барлық үсті жарық болды дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: заря занялась, затем осветилась земля, затем засиял солнце. Над всем сиял свет. Так знайте – это хорошо!
The dawn broke and the earth became bright and the sun rose (and) the light shone over everything. Know thus: This is good.
27
bay : er : koňï : ürküpen : barmis : börike : soqusmis : böri : aγzï : emisimis : esen : tükel : bolmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Бай ер қойы үркіп барып бөріге кезігіпті. Бөрі аузы емшекке тиіпті. Есен түгел болыпты дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: овца богатого мужа была напугана. Она столкнулась с волком. Волк сосал ее вымя. Все остались живы и здоровы. Так знайте – это хорошо.
A rich man's sheep went away in a fright. It met a wolf. The wolf’s mouth (somehow) got udder. (Thus, the sheep) became safe and sound, it says. Know thus: This is good.
28
qan : olurukan : ordu : yapmis : ili : turmis : tört : buluŋtaqï : edgüsi : uyurï : tirilipen : meŋileyür : bedizleyür : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Хан отырып орда жасады, елі тұрды. Төрт бұрыштағы игісі (теріліп) жиналып қуанып шаттанды дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: хан, сев на престол, поставил свою орду. Народ его стоял (перед ним). Со всех четырех сторон (мира) собрались хорошие (люди), и все радовались и веселились. Так знайте – это хорошо!
After having ascended the throne, a khan built a royal camp. His realm remained (firm). The good (and) skillful men in four quarters of the world, having assembled (there), rejoice and adorn (his court), it says. Know thus: This is good.
29
oyma : er : oγlanin : kisisin : tutuγ : urupan : osïč : oyγalï : barmis : oγlïn : kisisin : utuzmaduq : yana : toquz on : bos : qoň : utmis : oγlï : yutuzï : qop : ögirer : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ойын (құмар) еркек ұлын, кісісін тұтқын (бәске) ұрып ойнағалы барды. Ұлын, кісісін ұтылмады. Қайта тоқсан бас қой ұтты. Ұлы мен әйелі көп қуанды дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: азартный мужчина играл поставив на кон своего сына и слуг. Он не потерял сына и слуг. Более того, он выиграл девятьсот овец. Говорят, его сын и жена были счастливы. Так знайте – это хорошо.
A reckless man went gambling betting his son and men. He didn’t loose his son and men. Moreover he won ninety sheep. His son and wife were happy (for that), is says. Know thus: This is good.
30
čïγany : er : oγlï : qazγančqa : barmis : yolï : yaramis : ögire : sebinü : kelir : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Шығай (кедей) ер ұлы қызмет қылуға барыпты. Жолы жарапты. Қуанып, шаттанып келіпті дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: сын бедного человека отправился на заработки. Путь его был удачен. Радуясь и веселясь, он вернулся. Так знайте – это хорошо!
A poor man's son went out to earn money. His journey was successful. He comes (back) rejoicing and happily. Know thus: This is good.
31
bars : kiyik : eŋke : meŋke : barmis : eŋin : meŋin : bulmis : bulupan : uyasïŋaru : ögire : sebinü : kelir : tir : anča : biliŋ : edgü : ol.
Барыс киік аулап жеуге маңайға барыпты. Жемтігі маңайда болыпты. Болғасын қуанып шаттанып ұясына қарай келіпті дер. Сонша біл! Игі ол!
Говорят: барс отправился на охоту оленя. Он нашел свою добычу. После он вернулся в свою нору радостный и счастливый. Так знай – это хорошо.
An ounce went to look for game and prey. It found its game and prey. After having found it comes to its den rejoicing and happily, it says. Know thus: This is good.
32
bir : tabïlqu : yüz : boltï : yüz : tabïlqu : miŋ : boltï : miŋ : tabilqu : tümen : boltï : tir : anča : biliŋler : asïγï : bar : edgü : ol.
Бір тобылғы жүз болды. Жүз тобылғы мың болды. Мың тобылғы түмен (он мың) болды дер. Сонша біліңдер, пайдасы бар, игі ол!
Говорят: из одной таволги получилось сто. Из ста таволг стала тысяча. Из тысячи таволг стало десять тысяч, говорят! Так знайте – есть в этом выгода. Это хорошо!
One spiraea became a hundred; a hundred spiraea became a thousand (and) a thousand spiraea became ten thousand, it says. Know thus: This is good.
33
kidizig : subqa : suqmis : taqï : ur : qatïγdï : ba : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Киізді суға салыпты (сұғыпты). «Тағы ұр! Қатты ма?» дер. Сонша біліңдер. Жаман ол.
Положили войлок в воду. «Еще бей! Он окреп?» сказали. Так знайте – это плохо.
(A man) put the felt into water. “Beat it more! Is it tight?”, it says. Know thus: This is bad.
34
qan : süke : barmis : yaγïγ : sančmis : köčürü : qonturu : kelir : özi : süsi : ögire : sebinü : ordusïŋaru : kelir : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Хан соғысқа барыпты. Жауын шаншыпты. Көшіріп, қондырып келер. Өзі, әскері қуанып, шаттанып ордасына қарай келер дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: хан отправился в военный поход. Врагов он поразил. Переселяя и поселяя (их), он вернулся. Сам он и войско его радостью и веселясь, вернулись обратно в орду. Так знайте – это хорошо!
A khan went on a campaign (and) routed the enemy. He comes (back) permitting (his soldiers) to nomadize and settle down (wherever they please). He himself and his soldiers come toward his royal camp rejoicing and happily, it says. Know thus: This is good.
35
er : süke : barmis : yolta : atï : armis : er : aquγu : qusqa : soqusmis : aquγu : qus : qanatiŋa : urupanïn : qalïyu : baripan : ögiŋe : aqaŋiŋa : tegürmis : ögi : aqaŋi : ögirer : sebinür : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ер соғысқа барыпты. (Қайтар) жолда аты арыпты. Ер аққу құсқа кезігіпті (соғысыпты). Аққу құс қанатына отырып қалықтап барып анасына, әкесіне жетіпті. Анасы, әкесі қуанып шаттаныпты дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: муж отправился в военный поход. В (обратной) дороге его лошадь утомилась. Муж с птицей-лебедем повстречался. Он сел на крылья птицы-лебедя. Поднявшись ввысь вернулся к матери и отцу. Мать и отец радовались и веселились. Так знайте – это хорошо!
A man went to the army (in war). On (his) way (back home) his horse became tired. (Then) the man met a swan. The swan placed (him) on its wings (and) flew up with him. (Thus) it brought him to his mother and father. His mother (and) his father rejoice (and) take pleasure, it says. Know thus: This is good.
36
üküs : atlïγ : ögrunčüg : yoq : qobï : atlïγ : qorqïnčïŋ : yoq : učruγluγ : qutuŋ : yoq : tir : anča : biliŋler : aňïγ : yablaq : ol.
Көп аттыдан қуаныш жоқ. Аз аттыдан қорқыныш жоқ. Ұшарлық құтың жоқ дер. Сонша біліңдер. Сондай жаман ол!
Говорят: если есть владетели многих лошадей, тебе нет радости. Если есть владетели немногих лошадей, тебе нет опасения. У тебя нет высокого (?) счастья. Так знайте – это очень дурно!
You don't have the pleasure of many mounted men. You don't afraid of few mounted men. You don't have a good fortune to be celebrated with flying flags, it says. Know thus: This is very bad.
37
bir : qarï : öküzüg : bilin : biče : qumursγa : yimis : qamsayu : umatïn : turur : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Бір кәрі өгіздің белін кесе құмырсқа жепті. Қозғала алмай тұрар дер. Сонша біліңдер: жаман ол!
Говорят: одного старого вола заели муравьи. Не будучи в состоянии двигаться, он стоял. Так знайте – это плохо!
An old ox was eaten by ants, gnawing around its belly. It lays down without being able to move, it says. Know thus: This is bad.
38
qamis : ara : qalmis : Teŋiri : unamduq : abïnču : qatun : bolzun : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Қамыс арасында қалыпты. Тәңірі ұнамдық сенімді қатұн болсын дер. Сонша біліңдер. Игі ол.
Говорят: (она) проживала среди камышей. Пусть неугодная Тенгри наперсница станет госпожой. Так знайте: это хорошо!
(A slave girl) remained (alone) among the reeds. Heaven was not pleased with it. 'May (this) slave girl be a lady!' it says. Know thus: This is good.
39
atïγïγ : terterü : kisemis : qamsayu : umatïn : turur : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Атты теріс кісендепті. Қозғала алмай тұрар дер. Сонша біліңдер: жаман ол.
Говорят: коня отпутали неправильно, и (он) будучи не в состоянии двигаться, стояло. Так знайте – это плохо!
They fettered a roan horse crosswise. It stands, without being able to move, it says. Know thus: This is bad.
40
talïm : urï : yarïn ača : yasïčin : yalïm : qayaγ : yara : urukan : yalŋusun : yorïyur : tir : antaγ : alïp : ermis : anča : biliŋler : edgü : ol.
Батыр ұрпақ(ұрық) жасын (оғын) жартасты қақ жара ұрған. Жалғыз жортар дер. Сондай алып еді. Сонша біліңдер: игі ол!
Смелый мальчик стрелой ударил и рассек скалу на двое. Говорят, он один ходил (на бой). Такой герой он был. Так знайте – это хорошо!
A bold youth marches alone, opening (his) shoulder, striking and splitting the bare rock with a broad arrow-head, it says. That tough and powerful was he. Know thus: This is good.
41
ürüŋ : esri : ingek : buzaγulačï : bolmis : ölgey : men : timïs : ürüŋ : esri : irkek : buzaγu : kelürmis : ïduqluq : yaraγay : ülügde : ozmis : tir : anča : biliŋ : edgü : ol.
Ақ боз қашар бұзаулапты. «Өлермін» депті (қашар). Ақ боз еркек бұзау келіпті (туыпты). Игілікке жарар. Өлімнен озыпты дер. Сонша біл. Игі ол!
Белая с черными пятнами корова собиралась телиться. Она говорила: я умру! Она отелилась светлым с крапинами бычком. Он годится для пожертвования. Говорят, от смерти она спаслась. Так знайте – это хорошо!
A white-spotted cow was on the point of calving. She said: 'I am about to die!' (Nevertheless) she gave birth to a white-spotted bull calf. It would be suitable to dedicate it to Heaven. (For the cow was) thus saved from (her) fate, it says. Know thus: This is good.
42
uzun : tonluγ : idisin : ayakin : qodupan : barmis : yana : edgüti : saqïnmis : idisïmte : ayaqïmta : öŋi : qanča : barïr : men : tir : yana : kelmis : idisin : ayaqïn : esen : tükel : bulmis : ögirer : sebinür : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ұзын тонды (әйел) ыдыс-аяғын қойып(қалдырып) барыпты. Қайтадан жақсы ойланыпты. «Ыдыс-аяғымды тастап қайда барам?» дер. Қайта келіп ыдыс-аяғын алып, есен-түгел болыпты. Қуанып, шаттаныпты дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Женщина, оставив свою посуду, отправилась в путь. Она снова подумала хорошенько. «Куда я отправилась без моей посуды?» сказала она. Она вернулась и нашла свою посуду невредимой и целой. Она радовалась и веселилась. Так знайте – это хорошо!
A woman went away, leaving behind her dishes. Then she (stopped and) thought thoroughly. 'Where am I going apart from my dishes?' she says. She again came back (and) found her dishes safe and sound. She rejoices (and) becomes delighted, it says. Know thus: This is good.
43
toγan : ügüz : qusï : quslayu : barmis : utru : talïm : qara : qus : qopupan : barmis : tir : anča : bilïŋler : yablaq : ol.
Сұңқар-құс өзен құсын аулай барыпты. Басқа жыртқыш қара құс қалықтап барыпты дер. Сонша біліңдер. Жаман ол.
Говорят: сокол отправился за добычей в озеро. Другая хищная черная птица взлетела навстречу. Так знайте – это плохо.
A falcon went hunting river birds. (Suddenly) a predatory eagle flew up to meet it, it says. Know thus: This is bad.
44
toγan : qus : Teŋiriden : qodï : tabïsγan : tipen : aqïpmïs : toγan : qus : tïrŋaqï : sučulunmis : yana : tïtïnmis : toγan : qusuŋ : tïrŋaqï : ügüsüpen : qalïyu : barmis : tabïsγan : terisi : üŋüsupen : yügürü : barmis : antag : tir : anča : biliŋler : yabïz : ol.
Сұңқар құс Тәңіріден (төменге) қарай «қоян» деп ағыпты. Сұңқар құс тырнағын сұқты. Қайтадан ұшқанда сұңқар құстың тырнағы ұйып қала беріпті. Қоян терісі ұйпаланып жүгіре беріпті. Солай дер. Сонша біліңдер. Жаман ол.
Говорят: со словом «заяц!» сокол (устремился) вниз с неба. Когти сокола вцепились (в зайца) и когда он поднялся снова ввысь, когти сокола онемели. Шкура зайца залиняла, а сам он убежал. Так знайте – это плохо.
A hawk, saying 'Here is a hare!', flew down from the sky (and tried to) catch it. The hawk's claws were skinned and torn. The hawk flew up and went away with its claws worn out; (and) the hare ran away with its skin torn off. Thus it says. Know thus: This is bad.
45
kiyik : oγlï : men : otsuz : subsuz : qaltï : uyïn : nečük : yorïyïn : tir : anča : biliŋler : yabïz : ol.
«Киік ұлымын. Отсыз, сусыз қалдым ғой. Қанша жүрейін?» дер. Сонша біліңдер. Жаман ол.
«Я детеныш оленя. Без травы и без воды как справлюсь я?» сказал он. Так знайте – это плохо.
I am a deer calf. How shall I be able (to live) without water and grass? How shall I walk along? it says. Know thus: This is bad.
46
tebe : titigke : tüsmis : basïnu : yimis : özin : tilkü : yimis : tir : anča : biliŋler : yabak : ol.
Түйе балшыққа түсіпті. Басында (шөп) жеген өзін, (соңында) түлкі жепті дер. Сонша біліңдер: жаман ол!
Говорят: верблюд упал в грязь. В начале он сам ел, (затем) лиса его самого съела, говорят. Знайте так – это плохо!
A camel fell into mud. He ate at the beginning, (but) ended up that it was eaten itself by fox, it says. Know thus: This is bad.
48
qari : yol : Teŋiri : men : sïnuqïŋïn : sipir : men : üzükiŋin : ulayur : men : ilig : itmis : men : edgüsi : bolzun : tir : anča : biliŋler : :
Кәрі жол Тәңірімін. Сынығыңды сыпырармын. Үзігіңді жалғармын. Елді еткішпін. Игісі болсын дер. Сонша біліңдер.
Я старое божество дорог. Твое сломанное подмету, твое разорванное соединяю! Я устроитель государства. Пусть будет хорошее! Так знайте.
I am the old road god. I wipe your broken parts (and) I join together your torn things. I organize the realms. May there be happy things! it says. Know thus.
49
bars : kiyik : eŋleyü : meŋleyü : barmis : ortu : yirde : amγaqa : soqusmis : esri : amγa : yalïm : qayaqa : ünüp : barmis : ölümte : ozmis : ölümte : ozupan : ögire : sebinü : yoriyur : tir : anča : biliŋ : edgü : ol.
Барыс киік аулауға маңайға барыпты. Сол жерде таутекеге кезігіпті (соғысыпты). Ала тау теке жартас қияға өрмелей барыпты. Өлімнен озыпты. Өлімнен озғанына қуанып шаттанып жүріпті дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: барс отправился на охоту за добычей. В пути он встретился с горным козлом. Пестрый горный козел поднялась на крутую скалу. (Тем самым) избавился от смерти. Он стал радоваться и веселиться этому избавлению, говорят. Так знай – это хорошо.
An ounce went looking for wild game and prey. In an open place it came across a wild goat. The spotted wild goat went up a steep rock (and) was saved from death. Having been saved from death, it walks about rejoicing and being glad, it says. Know thus: This is good.
50
tïγ : at : qudruqïn : tügüp : tigret : yazïγ : qodï : yadïrat : toquz : qat : üčerigüŋ : topu olγanča : teritzün : tir : anča : biliŋler : yabaq : ol.
Тоқ? атты құйрығын тігіп тура жазыққа қой. Жауыр ат тоғыз қат үш ерің? топталғанша терлесін дер. Сонша біліңдер: жаман ол!
Говорят: подвяжи хвост доброй лошади и дай ей скакать по полю. Гони ленивую лошадь пока девять рядов потника под седлом не вспотеет. Так знай – это плохо.
Tie up the fat horse’s tail into a knot and make it run on the field; make the jade horse run until it its nine shabracks on the saddle be sweated, it says. Know thus: This is bad.
52
er : bususluγ : Teŋiri : bulïtlïγ : boltï : ara : kün : tuγmis : busanč : ara : meŋi : kelmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ер босаң, Тәңірі бұлтты болды. (Бұлт) арасына күн туды. Қайғы арасына қуаныш келді дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: человек печален был, а небо облачным было. Между (облаками) взошло солнце! Среди (печали) пришла радость! Так знайте – это хорошо!
The man became depressed (and) the sky cloudy. (Suddenly) sun rose among (the clouds) and joy came in the midst of depression, it says. Know thus: This is good.
53
boz : bulït : yoridi : bodun : üze : yaγdï : qara : bulit : yorïdï : qaïnaγ : üze : yaγdï : tarïγ : bisdi : yas : ot : ündi : yïlqïqa : kisike : edgü : boltï : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Боз бұлт жылжыды. Бүтін (халық) үстіне жауды. Қара бұлт жылжыды. Барлығының үстіне жауды. Тары пісті. Жас от өнді. Жылқыға, кісіге игі болды дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: шло серое облако. Оно пролилось над народом. Шло черное облако. Оно пролилось над всеми. Злаки созрели, выросли травы. И скоту, и людям было хорошо. Так знайте – это хорошо!
A gray cloud passed; it rained over people. A black cloud passed; it rained over everything. The crop ripened; the fresh grass sprouted. It was good for animals and men, it says. Know thus: This is good.
54
qul : sabï : begiŋerü : ötünür : quzγun : sabï : Teŋirigerü : yalbarur : üze : Teŋiri : esidti : asra : kisi : bilti : tir : anča : bilïŋ : edgü : ol.
Құл сабы(сөзі) бекке қарай өтіну. Құзғын сабы(сөзі) Тәңіріге қарай жалбарыну. Үстіде Тәңірі естіді. Астыда кісі білді дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: слово раба с мольбой направляется к князю. Слово ворона направляется с просьбой к небу. Вверху небо услышало, а внизу человек узнал. Так знай – это хорошо.
The slave’s words are a request to his master; the raven’s words are a prayer to sky. The sky above heard it; men below understood it, it says. Know thus: This is good.
55
alp : er : oγlï : süke : barmis : sü : yirinte : erklig : sabčï : töretemis : tir : ebiŋerü : kelser : özi : atanmis : ögrünčülüg : atï : yitiglig : kelir : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü :
Алып ер ұлы соғысқа барыпты. Соғыс жерінде ерікті (сөз)сапшы төре етеміз дер. Үйіне қарай келгенде өзі (төре) атаныпты. Қуаныш атын жетектеп келер дер. Сонша біліңдер. Анық игі.
Говорят: сын героя-мужа отправился в военный поход. Говорят, на поле боя обещали сделать его дворянином. Когда он вернулся домой, он стал им. Радость приходит с конем на поводу. Так знайте – это очень хорошо.
A brave son of man went to the army (in war). In the field of fight, he was promised to be an authoritative, it says. When he comes home, he becomes (an authority) himself. The joy comes with horse lead on a string, it says. Know thus: This is extremely good.
56
ügriŋe : qutluγ : adγïr : men : yaγaq : ïγač : yaylaγïm : qusluγ : ïγač : qïslaγïm : anta : turupan : meŋileyür : men : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Үйірге құтты айғырмын. Жаңғақ ағаш жайлауым, құсты ағаш қыстауым. Сонда тұрып қуанармын дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Я плодородный жеребец стада. Мое летнее местопребывание (среди) ореховых деревьев. Мое зимнее местопребывание (среди) деревьев с гнездами птиц. Там живя, я радуюсь! Так знайте – это хорошо!
I am a stallion happy in his stud. My summer quarter is walnut trees (and) my winter quarter is nest trees. I enjoy staying there, it says. Know thus: This is good.
58
oγlï : öginte : qaŋinta : öbkelepen : tezïpen : barmis : yana : saqïnmis : kelmïs : ögüm : ötin : alayïn : qaŋïm : sabïn : tiŋlayïn : tip : kelmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ұлы анасына, әкесіне өкпелеп безе барыпты. Қайта сағыныпты. Келіпті. «Анам өтінішін алайын, әкем (сөз-)саптауын тыңдайын» деп кетіпті дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: (некий) сын, рассердившись на своих родителей скрылся (из дому). Но затем загрустил и вернулся домой, говоря: «да получу я наставления матери. Да услышу я слова моего отца!» Так знайте – это хорошо!
A son, being angry with his mother (and) father, ran away (from home). (Later) he thought it over (and) came back. He came back saying 'I will accept my mother's advice (and) listen to my father's words', it says. Know thus: This is good.
59
yïlqa : tegmisig : yïdïtmayïn : ayqa : tegmisig : artatmayïn : edgüsi : bolzun : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Жылға тигенді жүдетпейін, айға тигенді арытпайын. Игісі болсын дер. Сонша біліңдер. Игі ол.
Достигшим (больших) лет я не позволю страдать, достигшим месяцы (маловозрастным) не позволю исхудать. Пусть будут лучшими! Так знайте это – хорошо.
I will not let grow thin to those who reached ages. I will not let grow lean to those who reached months. May good come to them, it says. Know thus: This is good.
60
toquz : arlï : sïγun : kiyik : men : bedüz : tiz : üze : ünüpen : möŋreyür : men : üze : Teŋiri : esidti : asra : kisi : bilti : antaγ : küčlüg : men : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Тоғыз айыр мүйізді киікпін. Бәдіз тізе үстіне мініп мөңірермін. Үстіде Тәңірі естіді, астыда кісі білді. Сондай күштімін мен дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: я марал-олень с ветленными на девять рогами. Встав на красивые колени, я мычу. Вверху слышал Тенгри. Внизу узнал человек. Так я силен! Так знайте – это хорошо!
I am a deer with a nine-branched horn. Rising on my big (and) powerful knees, I bellow. Heaven above heard it (and) men below realized it. That powerful I am, it says. Know thus: This is good.
61
turnya : qus : tüsnekiŋe : konmis : tuymatïn : tuzak(k)a : ilinmis : uča : umatïn : olurur : tir : anča : biliŋler : yabak : ol.
Тырна құс түстенуге қоныпты. Тоймайтын тұзаққа ілініпті. Ұша алмай отырар дер. Сонша біліңдер. Жаман ол.
Говорят: журавль уселся поесть. Его прицепило обжорство. Не будучи в состоянии лететь, он сидел, говорят. Так знайте – это плохо!
A crane settled on its dinning place. It was caught by gluttony. It sits without being able to fly, it says. Know thus: This is bad.
62
yarγun : kiyik : men : yaylaγ : taγïma : ïγïpan : yaylayur : turur : men : meŋilig : men : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Жарағұн киікпін. Жайлау тауымның ығында жайылып тұрармын. Қуанармын дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: я – зверь-йарагун. Я лето провожу на безветренной стороне моих гор. Я бодрый! Так знайте – это хорошо!
I am a yargun deer. Windless side of the mountain is my summer residence. I stay there for the summer. I am happy, it says. Know thus: This is good.
63
qanlïq : süsi : abqa : ünmis : saγïr : ičre : elik : kiyik : kirmis : elïγin : tutmis : qara : qamaγ : süsi : ögirer : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Хан сүңгісі(әскері) аңға шықты. Сағыр(қоршау) ішіне елік киік кірді. Хан елікті ұстады. Қара түгел сүңгісі(әскері) шаттанар дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: войско хана выступило на охоту. В облаву попалась косуля. Хан поймал его. Все рядовое войско его радовалось. Так знайте – это хорошо!
The army of the khan went out for hunting. (Meanwhile) a roe deer entered the game battue. The khan caught it. All his common soldiers rejoice, it says. Know thus: This is good.
64
kök : boymul : toγan : qus : men : körüklüg : qayaqa : qonupan : közleyür : men : yaγaqlïγ : toγraq : üze : tüsüpen : yaylayur : men : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü : ol.
Көк боймыл сұңқар құспын. Көретін қияға қонып көздеймін. Жаңғақты тал тұғыр үстіне түсіп жайлаймын дер. Сонша біліңдер: анық игі ол!
Говорят: я – пегий сокол. Сидя на скале с широким обозрением, я осматриваю вокруг. Спустившись к ореховым деревьям, я провожу лето. Так знайте – это хорошо.
I am a gray falcon with a white neck. Sitting on a rock with a wide view, I look around. Settling down on a poplar full of nuts, I spend the summer, it says. Know thus: This is very good.
65
semiz : at : aγzï : qatïγ : boltï : idisi : umaz : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Семіз ат аузы қатты болды. Иесі (аша) алмады дер. Сонша біліңдер: жаман ол.
Говорят: рот жирной лошади затвердел. Хозяин (лошади) не смог (открыть). Так знайте – это дурно.
A fat horse's mouth became hard. Its master cannot do anything (to heal it), it says. Know thus: This is bad.
Mainz 174a (Seite A)  1 рет кездеседi
1
...:tir...
1
Küni Tеrеg: üč yašïmda: qansïz boldum
Күні Терек:үш жасымда:әкесіз:болдым
[Мое имя] - Кюни Тирег. В три года остался без отца.
(I am) Küni Tereg. I lost my father when I was three years old.
3
Qančaγïr[623]: Töles Tirig
Қаншағыр: Төлестің Тірігі (атақ)
(Я -) Канчагар Толесов Тириг (звание).
(I am) Qančaγïr Töles Tirig (title).
The basic idea of creating the electronic historical and cultural fund was based on issue of The Oriental Studies Section of The Institute of Oriental Studies named after Suleimenov in 2005 under the govermental program "Cultural Heritage": "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма.
Chief Editors:
doctor of history sciences Prof. M.Abuseitova
doctor of philology sciences Prof. B.Bukhatuly.
We appreciate The Director of The Institute of Oriental Studies Meruert Abuseitova for her help.


Inscriptions Learning Ethno Dictionary Dictionary Resources Search Help Contacts
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.