TÜRIK BITIG
Комитет по языкам Министерства культуры и информации
қазрусeng
Поиск:
Где искать:
Начало Памятники Учебник Словарь Помощь
Разделы
Древнетюркские письменные памятники
Обучение древнетюркскому письму
Этнокультурный словарь
Ресурсы
Помощь
Контакты
Типы памятников
Орхонские
Енисейские
Таласские
Турфанские
Алтайские
Казахстанские
Ферганские
Источники
Буквы
Словарь
Поиск
Карты
Экспонаты музеев
Статьи
Литература
Поддержка шрифта
Карта сайта
  Поиск
по аннотации по тексту по древнетюркскому тексту по транскрипции по ссылкам
Көне түрiк тiлiнде:

Көне түрiк тiлiнде іздеу көне түрiк әліппесімен жасалады. Қажетті сөзді теріп болғасын Тап дегенді басыңыз.

Іздеу жүргізілген соң, табылған мәтінге қатысты ескерткіштің аты, мәтіннің сол сөз табылған жолы шығады. Егер ескерткіш атын бассаңыз, сол ескеткіш туралы толық мағлұмат аласыз. Іздеу бетіне қайтып келу үшін терезенің ең жоғарғы немесе ең төменгі сол бұрышында тұрған белгілерді пайдаланыңыз.
Ескерту: Internet Explorer броузерінен басқаны қолданушы Түрік бітік шрифтін орнатып алуы керек. Көмек бетінде қалай орнату керегін оқып алуға болады.

Таңбаны пернетақтадан тергенде, латын әріптерімен төменде көрсетілген сәйкестікті пайдаланыңыз.
B C D F G J K L N O
Q R S T U V W X Y a
b c d g i j k l m n
p q r s t u w x y z
Iздеген сөз 87 жерде кездесті
6
Teŋіriken: ke: isig: bertim: tejin: yarïlqamïš: sad atïγ: anta: bermiš: boltïqda: Toquz: Oγuz: at eg: yaγï ermiš: bedkü: ermiš: Teŋіriken: yor...
Тәңірiкен: ге: iсiн: бердiң: дей: жарылқады: шад ат/ағ/ын: сонда: берген: (кез) болғанда: Тоғыз: Оғұз: ат ег (ат көлiктi): жау едi: бедкү(ұсақ): едi: Тәңiрікен: жор...
За заслугу Тенгрикена, каган (объявил) благодарность. Тогда, когда дали титул шада, Девять Огузов были всадниками-врагами вдалеке. Они были мелкие. Тенгрикен ...
Kagan announced a gratitude to Tengriken for his merit. When he got the title of a shad The Nine Oguzes became our distant enemies. They were not important. Tengriken …
12
öze: Teŋіri: qan: ülüi: yïlqa: jetinč ay [114] : küčlüg: alp qaγanïmda: adrïlu: bardïŋïz: Bilge: atačïm: yoγïŋ: aluruγïŋï: n: qazγantïm: sub jer Teŋіri: öd ....č: eki erür: erti:
үстi(-iңгi): Тәңірi: хан: ұлу: жылғы: жетiншi ай: күшті: алып қағаным(нан): айырыла: бардыңыз: Бiлге: Атачым: жоқтауын: алқалығын: қаз(бала)дым (қаз тұрғыздым): су жер: Тәңірi: өт(-ер шақ) ...ч: екi едер: едi:
Мы потеряли верховного Тенгри хана на седьмом месяце года Дракона. Справили церемонию плача и погребения для отца Бильге. (Только) Тенгри воды и земли (властен) над временем ...
We lost the supreme Tengri khan on the seventh month of a Dragon year. We held the ceremony of weeping and burying for Bilge father. (Only) Tengri of water and the earth has the power against time.
4
kergek: bolmus: yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqta[138] : Böküli: Čölüg el[139] :Tabγač: Tüpüt[140] : Apar [141] :Purum[142] :Qïrqïz[143] : Üč Qurïqan[146] :Otuz Tatar[144] : Qïtaň [145]: Tatabi[147] : bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan: ermis: anta kisre: inisi: qaγan:
керек (қайтыс): болды: жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Апар: Пұрым: Қырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық): келіп: жылап -сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік): қаған: еді: сонда кері (кейін): інісі: қаған:
Умерли они. На похороны пришли послы от Боклий Чолли, Табгач-Китая, Аваров, Тибета, Рима, Кыркызов, Уч-Курыканов, Отуз-Татаров, Киданей, Татабов, столь много народу пришли оплакивать великого кагана. Столь прославленным был он каган! За ним стал его младший брат каганом.
They (the lords) thus passed away (lit.: 'flied away to Tengri'). As mourners and laments there came from the east, the representatives of the people of the Böküli Čölüg (Korea), Tabγač (Chinese), Avar, Rome, Kirgiz, Uc-Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi, this many people came and mourned and lamented. So famous kagans were they. Then the younger brothers became kagans,
9
budun: anča temis: Еllig: budun ertim: Еlim: ïmtï qanï: kіmke: Еlig: qazγanurman: tеr ermis: qaγanlïγ: budun: ertim: qaγanïm qanï: ne qaγanqa: isig küčüg: berürmen: tir ermis: anča tep: Tabγač: qaγanqa: yaγï bolmïs:
бүтін (халық): сонша деген екен: Елді: бүтін (халық) едім: Елім: енді қайсы: Кімге: Елді: қаз тұрғызамын: деп еді: қағанды: бүтін (халық): едім: қағанын қайсы: не қағанға: істі күшті: берермін: деп еді: сонша деп: Табғач: қағанға: жау болды:
сказал: "У меня было государство, где оно сейчас? Какой стране служу я? У меня был правитель, где он сейчас? Какому кагану служу я?". И стали они врагом Китайскому кагану.
Then, Turkish common people said as follows: "I had a state. Where is my state now? Who do I give my state to? I had kagans. Where is my kagan now? Who do I give my deeds and services to?" So they became hostile to the Chinese emperor.
14
Jabγuγ: Šadïγ[149] : anta: bermis: berje: Tabγač: budun: yaγï: ermis: jïrïya: Baz qaγan: Toquz Oγuz [150]: budunï: yaγï: ermis: Qïrγïz: Qurïqan: Otuz Tatar: Qïtaň: Tatabï: qop: yaγï: ermis: аqanïm: qaγan: bunča:...
Йабғұны: Шадты: сонда: берді: бергі: Табғач: бүтін (халық): жауы еді: арғы қарай: Баз қаған: Тоғұз Оғыз: бүтін (халық): жау: еді: Қырғыз: Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: көп: жау: еді: әкем: қаған: бұнша:...
И дал им двух правителей, ябгу и шада. Китайские люди были нашими врагами на юге, люди Токуз(Девяти)-Огузов на севере под начальством Баз Кагана были нашими врагами. Киргизы, Куриканы, Тридцать татар, Кидань и Татаби – они все были враждебны к нам. Мой отец, каган,
And gave them two rulers, a yabgu and a šad. Chinese people were our enemy in south, Tokuz-Oguz people in north with Baz Kagan on head were our enemies too. The Kirgiz, Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi – they all were hostile to us. My father, the kagan,
16
törüg: qаzγanïp: uča: barmïs: аqaŋïm: qaγanqa: bašlayu: Baz qaγanïγ: balbal: tikmis: ol törüde: öze: ečüm qaγan: olurtï: ečüm qaγan: olurupan: Türük: budunïγ: ječe іtdi: іgіti: čïγaŋïγ/: bay: qïltï: azïγ: üküš: qïltï:/
төре(лік)ті: қаз тұрғызып: ұша: барды: әкем: қағанға: бастай: Баз қағанды: балбал: тіккен: ол төре(лік)те: үсті: атам қаған: отырды: атам: қаған: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше жақсы етті: жетілдірді: шығайды: /бай: қылды: азды: көп: қылды:/
установив свою власть, умер мой отец. Балбалы для него были начаты с балбалов Баз кагана. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным.
after he had founded (such a great) empire and gained power, passed away (lit.: 'went flying'). Balbals erected for my father, the kagan, were first erected from Baz Kagan's balbals. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous.
20
...bars beg: erti: qaγan at: bunta: biz: bertimiz: siŋilim: qunčuyum: bertimiz: üze yaŋïltï: qaγanï: ölti: budunï: küŋ qul: boltï: Kögmen: Jer sub: idsiz: qalmazun tejin: az Qïrqïz: budunïγ: jarat...
... барыс бек: еді: қаған ат(+ын): бұнда: біз: бердік біз: сіңілім: ханшайым: бердік біз: үсті жаңылды: қағаны: өлді: бүтін (халық): күң құл: болды: Көгмен: жер су: иесіз: қалмасын: дейін: Аз Қырғыз: бүтін (халық)ты: жарат...
был Барыс бек. Мы дали ему титул кагана в то время. Мы отдали ему мою младшую сестру, принцессу, в жены. Но он предал (нас). (В результате) каган умер, а его люди стали рабами. Чтобы земля Когмен не осталась без правителя, народ Аз Киргиз …..
was Bars Beg. It was we, who had given him the title of kagan. We had also given him my younger sister, the princess, in marriage. But, he betrayed (us). (As a result) the kagan was killed and people became slaves and servants. In order the Kogman land would not remain without a ruler, we organized the Az and Kirgiz peoples, and then we came (back) and fought.
22
anča: qazγanmïs: etmis: Еlіmiz: törümіz: erti: Türük: Oγuz: begleri: budun: esidiŋ: üze Teŋіri: basmasar: asraJer: tilinmeser: Türük: budun: Еliniŋ: törüsün: kim: artatï /udаč...ï: Türük: budun: ert...z:/
сонша: қаз тұрғызған: еткен: еліміз: төре(лігі)міз: еді: Түрік: Оғыз: бектері бүтін (халық): естің(дер): Үсті Тәңірі: баспаса: Асты Жер: тілінбесе: Түрік: бүтін(халық): Елін: төресін: кім: артқызады(күшейтеді): /...Түрік: бүтін (халық): еді.../
Таковы были приобретенное и организованное государство и власть. Вы, Тюркский Огузский народ и беки, услышьте это! Если Небо не падает сверху, если земля под ногами не разрывается, кто же будет укреплять и усилит Тюркское государство и власть? /Тюрки были целостным народом…/
We had such well-acquired and well-organized state and power. You, Turkish and Oguz lords and peoples, hear this! If the sky above did not collapse, and if the earth below did not go away, what could destroy your state and power? О Turkish people, regret and repent!
25
bašlayu: Qïrqïz qaγanïγ: balbal:tikdim: Türük: budunïγ: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: aqaŋïm qaγanïγ: ögüm qatunïγ: kötürmiš: Teŋіri: Еl bеrigme: Teŋіri: Türük: budun: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: /özümüz: ol Teŋіri:/
бастай: Қырғыз қағанды: балбал:тікдім: Түрік: бүтін (халық)ты: аты көсегесі:жоқ болмасын: дейін: әкем: қағанды: шешем-өгейім қатұнды:көтерді: Тәңірі: Ел беруші: Тәңірі: Түрік: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын:дейін: /өзіміз: ол Тәңірі:/
Я установил балбалы (для него), начиная Киргиз каганских балбалов. Тенгри, который избрал моего отца, кагана, и мою мать-мачеху катун, и который предоставил им государство, чтобы имя и слава тюркского народа не погибло, (тот Тенгри)
and because of your mischievousness, my uncle, the kagan, met his death. First I erected balbals (for him) beginning from Kirgiz kagan's. Tengri, which had raised my father, the kagan, and my mother, the katun, and which had granted them a state, For the name and fame of the Turkish people would not perish, (that Tengri)
26
qaγan: olurtadï erinč: neŋ yïlïsïγ: budunqa: olurmadïm: ičre ačsïz: tïšra: tonsuz: yabïz yablaq: budunta: üze: olurtum: inim Kültegin birle: sözlešdimiz: аqaŋïmïz: ečümüz: qaz/γanmïš: budun: atï küsü: yoq bolmazun/
қаған: отыртған еді: нең ылдилы: бүтін (халық)қа: отырмадым: ішінде: ашсыз: тысында: тонсыз. жабы жабайы: бүтін (халық)та: үсті: отырдым: інім Күлтегін бірлесе: сөзге бекідіміз: әкеміз: атамыз: қаз /тұрғызған: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын:/
возвел на престол (меня). Я отнюдь не сел править богатым народом; (напротив,) я стал правителем бедных и несчастных людей, у которых внутри не было пищи и снаружи одежды. Я и Культегин, мой младший брат, посовещались. Чтобы имя и слава народа, которыми правили наш отец и дядя, не погибли, и
enthroned (me). I did not become ruler of wealthy and prosperous people at all; (on the contrary,) I became a ruler of poor and miserable people, who were food-less inside and cloth-less outside. I and Kultegin, my younger brother, consulted together. For the name and fame of people, which our father and uncle had ruled, would not perish, and
27
tijin: Türük: budun: üčün: tün udïmadïm: küntüz: olurmadïm: іnim: Kültegin birle: eki šad: birle: ölü jitü: qazγandïm: anča qazγanïp: bіrіki: budunïγ: ot sub qïlmadïm: /men... jersayu /
дейін: Түрік: бүтін (халық): үшін: түн ұйықтамадым: күндіз: отырмадым: інім: Күлтегін бірлесе: екі шад: бірлесе: өлі жіті: қаз тұрғыздым: сонша қаз тұрғызып: біріккен: бүтін (халық)ты: от су қылмадым: /мен...жер сая /
ради тюркского народа, я не спал ночью, и не сидел днем. Вместе с моим младшим братом, Культегином, два шада, работали до полного изнеможения, и я победил. Столь много приобретая, я не позволял народу расколоться на двое как огонь и вода. / я …. земля покровительство/
For the sake of Turkish people, I did not sleep at night and I did not relax by day. Together with my younger brother, Kultegin, the two šads, we worked to death and I won. Having won and gathered in that way, I did not let people split into two parts like fire and water. (When) I (succeeded to the throne) in all countries people, who had gone (in almost all directions)
29
kisre: Teŋіri: yarïlqazu: qutum:bar üčün:ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: čïγaň: budunïγ: bay qïltïm: az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar Еlligde:qa/γanlïγta: jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï:/
кері кейін: Тәңірі: жарылқай: құтым: бар үшін: үлесім: бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ды: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ды: тонды: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым: аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр Елдікте: қа /ғандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы:/
После того, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду, сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным.
After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish, and nourished them. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (esteemed rulers).
30
budunïγ:qop:baz qïltïm: jaγsïz qïltïm: qop:maŋa: ükü еrtі: isig küčüg:berür:bunča: törüg:qazγanïp: inim Kültegin: üzе anča: kergek boltï: аqanïm qaγan: učduqta: Kültegin:jiti /:jašda: qaltï: /
бүтін (халық)ды: көп: басып басымдылық қылдым: жаусыз қылдым: көп: маған: өңшең көп (қарайтын) еді: істі күшті: берер: бұнша: төре(лік)ті: қаз тұрғызып: Інім Күлтегін бірлесе: өзі сонша: қайтыс болды: әкем қаған: ұшқанда: Күлтегін: жеті /: жаста: қалды:/
Я покорил еще многих людей, которые живут в четырех сторонах мира. Не осталось врага. Многие из них подчинились мне. Мой младший брат, Культегин скончался, после того, как он установил мощное государство, где народ служил мне. Когда мой отец, каган, скончался, мой младший брат Культегин /был в возрасте семи лет/
I subdue all people, who live in four parts of the world. There was no enemy left. Many of them submitted to me. My younger brother, Kultegin passed away, after he had established the powerful lordship, where people had been giving their services to me. When my father, the kagan, passed away, my younger brother Kultegin was at the age of seven...
31
Umay teg: ögüm: qatun: qutuŋa: inim Kültegin: er at boltï: altï jegirmi: jašïŋa: ečüm qaγan: Еlin: törüsün: anča: qazγantï: Altï čub: Soγdaq tapa: süledimiz: buzdïmïz: Tabγač: On Tutuq: beš tümen: sü kelti: süŋüšdümüz:
Ұмай тек: шешем-өгейім: қатұн: құтына: інім Күлтегін: ер атты болды (батыр ер атанды): алты жиырма (16): жасында: әкем қаған: Елін: төрелігін: сонша: қаз тұрғызды: Алты Чұб: Соғдақ таман: сүңгіледіміз: бұздымыз: Табғач: Он Тұтық: бес түмен: сүңгі келді: сүңгілестіміз:
Мой младший брат Культегин получил геройское имя благодаря удачи моей Умай-подобной матери-мачехи Катун. Когда ему было шестнадцать, мой дядя, каган, призвал подданных. Мы пошли войною на Шесть Чубов и Согдийцев. Китайский губернатор Онг-Тутук шел с пятьюдесятью тысячами армией (против нас). И мы сражались.
My younger brother Kultegin became a man due to good luck of my Umay-like mother, the katun. When he was sixteen, my uncle, the kagan, gathered the lords. We went on a campaign in direction of Six-Čub Sogdian colonies. The Chinese governor On-Tutuq came with fifty thousand armies. And we fought.
35
jašïŋa: Qïrγïz tapa: süledimiz: süŋüкü: batamï: qaraγ: sükіn: Kögmen: jïšïγ: toγa: yorïp: Qïrγïz: budunïγ: uda: basdïmïz: qaγanïn: birle: Suŋa jïšda: süŋüšdümüz: Kültegin Bayïrqun /аq adγïrïγ:/
жасында: Қырғыз таман: сүңгіледіміз: сүңгі: батар: қарды: сөгіп: Көгмен: Йышды: доғалай: жортып: Қырғыз: бүтін (халық)ды: қуа: бастық: қағанын: бірге: Сұңа Йышда: сүңгілестіміз: Күлтегін Байырқұдың: /ақ айғырын:/
… лет, мы продолжали поход против Киргизов. Пройдя через глубокий с копье снег мы прошли вокруг гор Когмен преследовали и напали на Киргизов. Мы сражались с их каганом на горах Сунга. Культегин сел верхом на белого жеребца Байырку
... year old. We went on a campaign against Kirgiz. Dissecting lance-deep snow we marched around the Kogman mountains and fell upon Kirgiz people. We fought with their kagan at the Soŋa mountains. Kultegin mounted Bayirqu's (white stallion)
36
binip: оplayu: tegdi: bir: erig: oqun urtï: eki erig: udušru: sančïdï: ol tegdikde: Bayïrqunuŋ: аq adγïrïγ: udluqïn: sïyu: urtï: Qïrqïz: qaγanïn: ölürtimiz: elin: altïmïz: ol jïlqa: Türügeš...
мініп: ұмтыла: тиді: бір ерін: оққа ұрды: екі ерін: қуып: шанышды: ол тигенде: Байырқұдың: ақ айғырын: ұршығын: сындырып: ұрды: Қырғыз: қағанды: өлтірдіміз: Елін: алдымыз: ол жылғы: Түргеш: ...
и бросился в атаку. Он поразил одного мужа стрелой и убил двух мужей копьем. Он нападал, пока хребет белого жеребца Байырку не был сломан. Мы убили Киргиз кагана и завоевали его страну. В том году мы пошли на Тюргешов …
and attacked. He hit one man with an arrow and killed two men with spear. He was attacking until the backbone of Bayirqu's white stallion was broken. We killed the Kirgiz kagan and conquered his country. In that year we marched to Turgesh ...
12
On oq: oγulum: Türügeš: qaγanta: Maqrač: tamγačï: Oγuz: Bilge: tamγačï: kelti: Qïrqïz: qaγanta: Tarduš: Ïnanču Čur: kelti: Barïq[156] : itgüči: Bediz[157] : yaratïγma: bitig taš[158] : itgüči: Tabγač: qaγan: čiqanï: Čеŋ Seŋün: kelti:
Он Оқ: ұлым: Түргеш: қағанда: Мақрач: таңбашы: Оғыз: Білге: таңбашы: келді: Қырғыз: қағанда: Тардұш: Інанчұ: Чұр: келді: Барық: ітгүші (жонушы): бәдіз: жаратушы: бітіктас: ітгүші(жонушы): Табғач: қаған: чықаны(жиені) : Чең Сеңүн: келді:
От моего народа Десяти Стрел приехали потомки, Тургеш кагана, хранители печати Макрач и Огуз Бильге. От Киргиз кагана приехал Тардуш Ынанчу Чор. Чанг Сенгун, племянник китайского Императора, прибыл, чтобы строить мавзолей, сделать скульптуры, красить и подготовить каменные надписи.
From my On-Ok descendants, from the Turgesh kagan, seal-keepers Maqarač and Oγuz Bilge came. From the Kirgiz kagan, Tardush Inanču Čor came. Čan Seŋün, the nephew of the Chinese Emperor, came in order to build the mausoleum, to make sculptures, to paint and to prepare inscription stone inscriptions.
13
Kültegin: qoň: jïlqa: jeti: jegirmeke: učdï: toquzïnčï ay: jeti otuzqa: yoγ: ertürtümüz: barïqïn: bedizin: bitig tašïn: bičin jïlqa: jetinč ay: jeti otuzqa: quplatïmïz: Kültegin: özі qïrq: artuq: jiti yašïn: boltït: taš /barïqïn/: bunča: bedizčig: tuyγun: El teber: kelürti:
Күлтегін: қой: жылғы: жеті: жиырмаға: ұшды: тоғызыншы ай: жеті отызға: жоқтау: жосынын жасадық: барығын: бәдізін: бітіктасын: мешін жылғы: жетінші ай: жеті отызға: тұрғыздық: Күлтегін: өзі қырық: артық: жеті жасында: болған-ды: бас барығын: бұнша: бәдізшік: тұйғын: Елбетер: келтірті:
Культегин скончался (букв.: 'улетел к Тенгри') в семнадцатый день Года Овцы. Мы провели (его) похороны в двадцать седьмой день девятого месяца. Мы закончили его мавзолей, статуи и картины, и его камень надписи в двадцать седьмой день седьмого месяца, в Году Обезьяны. Культегин был в возрасте сорок семь. Туйгун Ельтебер привел всех этих скульпторов и живописцев.
Kultegin passed away (lit.: 'flew away to Tengri') on the seventeenth day of the Sheep Year. We held (his) funeral on the twenty-seventh day of the ninth month. We finished his mausoleum, the statues and paintings, and his inscription stone on the twenty-seventh day of the seventh month, in the Monkey Year. Kultegin was at age of forty-seven. The Tuyγun Elteber brought all of these sculptors and painters.
1
Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmïš: Türük: Bilge: qaγan: sabїm: aqanїm: Türük: Bil/ge: qaγan: bödüke: olurtum:/anta: їmtї: al… tїsї er: Toquz Oγuz: eki Ediz ker külüg:begleri budunї: ......Türük: Тeŋiri:...
Тәңірiтек: Тәңірi: жаратқан: Түрiк: Бiлге: қаған: сап-сөзім: ағайыным: Түрік: Біл/ге: қаған: бұ өтерге: отырдым:/ сонда: енді: ...тысы ер: Тоғыз Оғыз: екі Едіз кер күлік(атақты): бектерi бүтін (халық): ... ... Түрік: Тәңірі:...
Я, Тенгри-подобный и созданный Тенгри Тюркский Каган, нынче сел на трон. Услышьте мои слова, все Вы, мои родные ..., Девять Огузов, Два Едизя, доблестные беки, народ мой ... Тюркский Тенгри ...
I Tengri-like and Tengri born in Turkic Kagan, mounted the throne. All of you, my close people…, Nine Oguzes, Two Edizes, valorous lords (beks), my nation … Turkic Tengri … hear my words…
5
yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqda: Böküli: Čölüg el: Tabγač: Tüpüt: Apar Purum: [Q]ïrqïz: ÜčQurïqan: OtuzTatar: Qïtaň: Tatabï: bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan ermis: (anta kisre: inisi:) qaγan: ( bolmis erinč: )oγulï atï: qaγan: bolmis erinč: (anta kisre: inisi: ečisin teg: )
жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Түпіт: Апар Пұрым: [Қ]ырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық):келіп: сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік) қаған еді: (сонда кері (кейін):інісі:) қаған: (болған екен: ) ұлы атаулы: қаған: болған екен: (сонда кері: інісі: атасындай: )
На похороны пришли послы от Боклий Чолли, Табгач-Китая, Тибета, Аваров, Рима, Киргизов, Уч-Курыканов, Отуз (Тридцати)-Татаров, Киданей, Татабов, столь много народу пришли оплакивать великого кагана. Столь славен был он каган! За ним стал его младший брат каганом. За ним стал каганом сын. Тогда младший брат не был
The ambassadors from Boklii Cholii, Tabgach-China, Tibet, Avar, Rome, Kyrgiz, Uch-Kurykan, Otuz-Tatars, Kytans, Tatabs came to the funerals, so many people came to mourn over the great kagan. He was a famous kagan! After him his younger brother became a kagan. Then his son. But his younger brother was not like the elder brother.
12
budunïγ: ečüm аpam: törüsünče: yarаtmïš: bušγurmïš: Töles: Tarduš: budunïγ: anta itmis: Jabγuγ: Šadïγ: anta bermiš: berіje: Tabγač: budun: yaγï: ermiš: jïrïya: Baz qaγan: Toquz: Oγuzbudun: yaγï: ermis: (Qïrγïz: Qurïqan: OtuzTatar: Qïtaň: Tatabï: qop: yaγï: ermis: аqanïm: qaγan: bunča: ...qïrïq:artuqï:)
Бүтін (халық)ты: атам үлкенім: төресінше: жаратқан: босаңсыған: Төлес: Тардұш: бүтін (халық)ты: сонда: етті: Йабғұны: Шадты: сонда берді: бергі: Табғач: бүтін (халық): жауы еді: арғы қарай: Баз қаған: Тоғұз: Оғыз бой-халық: жау: еді:(Қырғыз: Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: көп: жау: еді:әкем: қаған: бұнша:... қырық: артық:)
Так поступил он с народом Толис и Тардуш. И дал им двух правителей, ябгу и шада. Китайские люди были нашими врагами на юге, люди Токуз(Девяти)-Огузов на севере под начальством Баз Кагана были нашими врагами. Киргизы, Куриканы, Тридцать татар, Китан и Татаби – они все были враждебны к нам. Мой отец, каган, был на сражениях сорок
Then he gave people Tolis and Tardush states. And gave them two rulers, a yabgu and a šad. Chinese people were our enemy in south, Tokuz-Oguz people in north with Baz Kagan on head were our enemies too. The Kirgiz, Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi – they all were hostile to us. My father, the kagan, was on campaigns forty-seven times
15
törüt: yegirmi: yašïmqa: Tarduš: budun: öze: šad olurtum: ečüm qaγan: birle: ilgerü: Yašïl ügüz: Šantuŋ: yazïqa tegi: süledimiz: qurïγaru: Temir: qapïγqa: tegi: süledimiz: Kögmen: аša: Qï/rqïz: jeriŋe: tegi: /süledimiz: /qamïγï: beš otuz: süledimiz: üč jegirmi: süŋüšdimiz: Еlligig: elsiretdimiz: qaγanlïγïγ: qaγansïratdïmïz: tizеligig:
төрт: жиырма (14): жасымға: Тардұш: бүтін (халық): үстіне: шад отырдым: атам қаған: бірлесе: ілгері: Йасыл өзен: Шантұң: жазыққа: тие: сүңгіледіміз: кері қарай: Темір: Қапығқа: тие: сүңгіледіміз: Көгмен: аса: Қырқыз: жеріне: тие: /сүңгіледіміз/ қамтылғаны: бес отыз (25): сүңгіледіміз: үш жиырма: сүңгілестіміз: Елдікті: елсіреттіміз: қағандықты: қағансыраттымыз: тізелікті:
Когда мне было четырнадцать, стал шадом над народом Тардуш. Вместе с моим дядей, каганом, мы продолжали сражения в восточном направлении до Яшиль (Хуанхе) реки вплоть до Шантунской равнины, на западе до Железных ворот. Мы продолжали сражения до земли Киргизов, перейдя через Когменские (горы). Мы вышли в поход двадцать пять раз, в них мы сражались тринадцать раз. Мы взяли царство тех, кто имел царство, и мы захватили каганов тех, кто имел кагана. Мы заставили колени имеющих
When I was fourteen I became a šad over Tardush people. Together with my uncle, the kagan, we went on campaigns eastwards up to Green River (= Yellow River) and Shantung plain, and we went on campaigns westwards up to the Iron Gate, We went on campaigns up to the land of Kirgiz beyond the Kogmen (mountains). We went on campaigns twenty-five times in all and we fought thirteen times. We took the realm of those who had a realm, and we captured the kagan of those who had a kagan. We made
17
erti: qaγan atïγ: bunta: biz bertimiz: siŋilim: qunčuyum: bertimiz: üze yazïntï: qaγanï: ölti:budunï: küŋ qul: boltï: Kögmen: Jer sub: idsiz: qalmazun tejin: az Qïrqïz: budunïγ: anča: jaratïp: keltimiz: ...ilgerü: Qadïrqan: Jïšïγ: aša: budunïγ: anča: qonturtïmïz: anča: itdimiz: qurïγaru:
еді: қаған атын: бұнда: біз бердік біз: сіңілім: ханшайым: бердік біз: үсті жазында: қағаны: өлді: бүтін (халық)ы: күң құл: болды: Көгмен: Жер су: иесіз: қалмасын: дейін: аз Қырғыз: бүтін (халық)ты: сонша: жаратып: келдіміз: ... ілгері: Қадырқан: Йышты: аса: бүтін (халық)ты: сонша: құндақтадымыз: сонша: еттік біз: кері қарай:
Мы дали ему титул кагана в то время. Мы также отдали ему мою младшую сестру, принцессу, в жены. Но он предал (нас). (В результате) каган умер, а его люди стали рабами и служащими. Чтобы земля Кёгмен не осталась без правителя, мы организовывали народы Аз и Киргиз. Затем мы приехали (назад) и сражались. Мы дали (их) назад.... В восточном направлении до гор Кадырханской черни (Хингана), на западе
It was we, who had given him the title of kagan. We had also given him my younger sister, the princess, in marriage. But, he betrayed (us). (As a result) the kagan was killed and people became slaves and servants. In order the Kogman land would not remain without a ruler, we organized the Az and Kirgiz peoples, and then we came back and fought. We gave (them) back.... Eastwards to the Khingan mountains westwards to
18
KeŋüTarbanqa: tegi: Türük: budunïγ: anča qonturtïmïz: anča іtedimiz: ol ödke: qul: qullïγ: bolmïs küŋ: küŋlig: bolmïš: erti: inisi: ečisin: bilmez: erti: oγulï: аqaŋïn: bilmez: erti: anča: qazγanmïš: anča: etmis: Еlіmiz: /törümіz: erti: Türük: Oγïz: begleri: / budun: esidiŋ: üze Teŋіri: basmasar: asra Jer: tilinmeser:
Кеңү Тарбанға: тие: Түрік: бүтін (халық)ы: сонша: құндақтадымыз: сонша еттік біз: ол шақта (өтерге): құл: құлдық: болған: күң: күңдік: болған: еді: інісі: атасын: білмес: еді: ұлы: әкесін: білмес: еді: сонша: қаз тұрғызған: сонша: еткен: Еліміз: ( төре(лігі)міз: еді: Түрік: Оғыз: бектері:)бүтін (халық): естіңдер: Үсті Тәңірі: баспаса: Асты Жер: тілінбесе:
вплоть до Кенгу Тармана мы поселили, таким образом, тюрков. Тогда сами (наши) рабы имели рабов, и сами служащие имели служащих. Младшие братья не признавали их старших братьев, и сыновья не признавали их отцов. Таковы были приобретенное и организованное государство и власть. Вы, Тюркский Огузский народ и беки, услышьте это! Если Небо не падает сверху, если земля под ногами не разрывается,
Kaŋu Tarman we thus settled Turkish people. At that time our slaves themselves had slaves (and servants themselves had servants. Younger brothers did not acknowledge their elder brothers, and sons did not acknowledge their fathers). We had such an acquired and organized state and power. You, Turkish and Oguz lords and peoples, hear this! If the sky above did not collapse, and if the earth below did not go away,
20
barïγma: bardïγ: bardïq: jerde: edgüg:ol erinč: qanïŋ: ügüzče: jügürti: söŋüküg: taγča: yatdï: beglik: urï oγulïŋ: qul qïltïγ: silik qïz oγulïŋ: küŋ qïltïγ: ol bilmedük üčün: yablaqïŋïn: üčün: ečüm qaγan: uča bardï: bašlayu: Qïrqïz qaγanïγ:(balbal: tikdim: )Türük: budunïγ: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: aqaŋïm qaγanïγ:
барғанынша: бардық: барған: жерде: игіні: ол еді екен: қанын:өзенше: жүгірді (ақты): сүйегін: тауша: жатты: бектік: ұрық ұлың: құл болды: сұлу қыз ұлың: күң болды: ол білмедік үшін: жабайылығын (жамандығын): үшін: атам қаған: ұша барды: бастай: Қырғыз қағанды: (балбал:тікдім:) Түрік: бүтін (халық)ты: аты көсегесі: жоқ болмасын: дейін: әкем: қағанды:
ушли. Там, куда вы ушли, ваша (единственная) прибыль была следующим: ваша кровь бежала текла рекой, и ваши кости были навалены как гора; ваши сыновья, достойные стать беками стали рабами, и ваши дочери, благородные красавицы стали служанками. Из-за вашего непонимания и из-за вашей вредности, мой дядя, каган улетел (умер). Первым я установил балбалы (для него), начиная с Киргиз каганских балбалов. Тенгри, который избрал моего отца, кагана,
In places you went away, your (only) profit was the following: your blood ran like a river, and your bones were heaped up like a mountain; your sons worthy of becoming lords became slaves, and your daughters worthy of becoming ladies became servants. Because of your unawareness and because of your mischievousness, my uncle, the kagan, met his death. First I erected balbals (for him) beginning from Kirgiz kagan's. Tengri, which had raised my father, the kagan,
22
ečümüz: qazγanmïš: budun: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: Türük: budun: üčün: tün udïmadïm: küntüz: olurmadïm: іnim: Kül/tegin/ birle:ölü jitü: qazγandïm: anča qazγanïp: bіrіki: budunïγ: ot sub qïlmadïm: /men... / Jersayu: barmïš: budun: ölü jitü: /yadaγan: yalïŋïn: yana/
атамыз: қаз тұрғызған: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын: дейін: Түрік: бүтін (халық): үшін: түн ұйықтамадым: күндіз: отырмадым: інім: Күл/тегін/ бірлесе: өлі жіті: қаз тұрғыздым: сонша қаз тұрғызып: біріккен: бүтін (халық)ты: от су қылмадым: /мен... / Жер сайұ: барды: бүтін (халық)ты: өлі жіті: /жадаған: жалаңы: жаңа/
и дядя, не погибли, и ради тюркского народа, я не спал ночью, и не сидел днем. Вместе с моим младшим братом, Культегином, работал до полного изнеможения, и я победил. Столь много приобретая, я не позволял народу расколоться на двое как огонь и вода. ... По всем странам бродивший народ, ослабевая и погибая, изнуренный и нищий, бродивший народ, ослабевая и погибая,
and uncle had ruled, would not perish, and for the sake of Turkish people, I did not sleep at night and I did not relax by day. Together with my younger brother, Kultegin, I worked to death and I won. Having won and gathered in that way, I did not let people split into two parts like fire and water…People, wondered over the countries, vagrant people came back utterly exhausted, without horses and without clothes came back.
26
tapa: süledim: Čača Seŋün: sekiz: tümen: sü birle:süŋüšdim: süsin: anta: ölürtim: altï otuz: yašïma: Ček budun: Qïrqïz: birle: yaγï boltï: Kem keče: süledim: Ček tapa: süledim: Őrpünte: süŋüšdimiz: süsin: sančdïm: Az ...m...yeti: otuz: yašïma: Qïrqïz: tapa: süledim: süŋük batamï:
таман: сүңгіледім: Чача Сеңгүн: сегіз түмен: сүңгі бірлесе: сүңгілестім: сүңгісін: сонда: өлтірдім: алты отыз: жасыма: Чек бүтін (халық): Қырғыз: бірлесе: жау болды: Кем (өзен) кеше: сүңгіледім: Чек таман: сүңгіледім: Өрпенте: сүңгілесдіміз: сүңгісін: шанышдым: Аз...м... жеті: отыз (27): жасыма: Қырғыз: таман: сүңгіледім: сүңгі батар:
Сражался с восьмитысячным войском Чача Сенгуна. Я сразил их. Когда мне было двадцать шесть на нас напали Чеки в союзе с Киргизами. Я сражался с ними, перейдя через реку Кем. Сражались у Чек. Сражались в Урпенте... Когда мне было двадцать семь, я пошел войной против Киргизов. Пройдя через глубокий с копье
I fought with eight thousand’s army of Chacha sengun. I won them. When I was twenty six, Cheques together with Kyrkyz attacked us. I fought with them crossing the Kem river. Fought at Chek. Fought in Urpent. When I was twenty seven, I went against Kyrkyz. Going through the lance- deep
27
qarïγ: süküpen: Kögmen: Jïšïγ: toγa: yorïp: Qïrγïz: budunïγ: uda: basdïm: qaγanïn: birle: Suŋa jïšda: süŋüšdüm: qaγanïn: öltürtim: Elin: anta altïm: ol jïlqa: Türügeš: tapa: Altun Jïšïγ: aša: Ertis: ügüzüg: keče: yoru/dum: Türügeš: budunïγ:/ uda: basdïm: Türügeš: qaγan: süsi: otča borča: kelti:
қарды: сөгіп: Көгмен: Йышды: доғалай: жорып: Қырғыз: бүтін (халық)ты: ұтқылай (қуып): бастым: қағанын: бірлесе: Сұңға Йышда: сүңгілесдім: қағанын: өлтірдім.Елін: сонда алдым: ол жылғы: Түргеш: таман: Алтын Йышды: аса: Ертіс: өзенді: кеше: жорттым: Түргеш: бүтін (халық)ты: ұтқылай (қуып): басдым: Түргеш: қаған: сүңгісі: отша боранша: келді:
снег мы прошли вокруг гор Когмен и напали на Киргизов. Мы боролись с их каганом на горе Сунга. Я убил их кагана, захватил их страну. Я отправился в поход в сторону Тургеша, пройдя через Золотые горы, переправляясь через реку Иртыш. Я захватил Тургешский народ, преследуя их. Войско Тургешского кагана сопротивлялось как огонь.
snow we went round the Kegmen mountains and attacked the Kyrkyz. We fought in the Sungamountains with their kagan. I subdued them then. I went on campaign towards Turgesh, going through the Gold mountains, crossing the Irtysh river. I took the Turgesh people. The army of Turgesh kagan fought like fire.
33
yaňdïm: Teŋiri: yarïlqaduq üčün: men qazγanduq: üčün: Türük: budun: ...mïš erinč: men inilegü: bunča: bašlayu: qazγanmadïn: Türük: budun: ölteči: erti: yoq: boltačï: erti: ...begler: saqïnïŋ: anča biliŋ: Oγuz budun: ...d: ïdmayun: tejin: süledim:
жеңдім: Тәңірі: жарылқадық: үшін. мен: қаз тұрғызған (иелік еткен): үшін:Түрік: бүтін (халық): ...ген екен: мен інілікпен: бұнша: бастап: қаз тұрғызбасам: Түрік: бүтін (халық): өлермен: еді: жоқ: боларман: еді: ...бектер: сақтанын: сонша білін: Оғыз бүтін (халық):... итермейін: дейін: сүңгіледім:
Я сразил их. С благословения Тенгри, и благодаря моему правлению Тюркский народ.... Если я с моими младшими братьями не правили страной, Тюркский народ был бы уничтожен... беки, знайте, Огузский народ ... воевал
I bit them. With Tengri’s bless and thank to my ruling the Turkic people… if I together with my younger brothers did not rule the country, the Turkic people would be abolished…beks, you should know, Oguz people… fought
34
ebin: barïqïn: buzdïm: Oγuz budun: Toγuz Tatar: birle: tirilip: kelti: Aγuda: eki uluγ: süŋüšdüm: süsin: buzdïm: Elin: anta altïm: anča qazγanïp: ...: /Teŋiri/yarïlqaduq: üčün: /men/otuz artuqï: üč yašïma: ...yoq erti: ödseg: ütüleg: küč:
үйін: барықын: бұздым: Оғыз бүтін (халық): Тоғыз Татар: бірлесе: теріліп: келді: Ағұда: екі ұлық: сүңгілестім: сүңгісін: бұздым: Елін: сонда алдым: Сонша қаз тұрғызып (иемденіп): ... Тәңірі жарылқадық: үшін: мен отыз артық: үш жасыма: ... жоқ еді: өтерлік: ...күш:
разрушил их дома и строения. Огузский народ в союзе с Девятью Татарами напали на нас. Я сражался с ними в Агуда два раза. Поразил их войско. Захватил их страну. Установил там (свое) правление... С благословения Тенгри, в тридцать три года ... не был....
Destroyed their houses and buildings. Oguz people in alliance with Nine Tatars attacked us. I fought with them in Aguda two times. Won their army. Captured their country. Established there my institution. With Tengri’s bless, in thirty three years old… I was not…
36
yazïqlatï: ...berije: Tabγačda: atï küsi: yoq boltï: bu jerde: maŋa: qur ? boltï: men özüm: qaγan: olurtïqïm: üčün: Türük: budunïγ: ....qïlmadïm: ...: jerde: qazγantïm: Ï /dï bašda/: tirilip: je...
жазықданды... бергі: Табғачда: аты көсегесі: жоқ болды: Бұ жерде: маған: қарасты болды: мен өзім: қаған: отырғандығым: үшін: Түрік: бүтін (халық)ды:... қылмадым:... жерде қаз тұрғызып: Ыды басында: теріліп: ж...
... В Китае на востоке они потеряли свое имя. И эта земля стала принадлежать мне. Благодаря тому, что я сам был каганом я не ... Тюркский народ. Я правил ... У Иди собрались ...
In China in the east they lost their names. And this land belonged to me. Due to my being a kagan I did not… Turkic people. I ruled… at Idi gathered…
10
ölürti: uluγ: oγulïm: aγïrïp: yoq bolča: Uquγ Seŋünig: balbal: tike: bertim: men: toquz: jegirmi: yašïma: olurtïm: toquz jegirmi: jïl: qaγan: olurtïm: El tutdïm: otuz artuqï: bir: yašïma:......
өлтірді: ұлық: ұлым: ауырлап: жоқ болса: Ұқұғ Сеңгүнді: балбал: тіге: бердім: мен: тоғыз: жиырма (19): жасыма: отырдым: тоғыз жиырма (19): жыл: қаған: отырдым: ел тұтдым: отыз артық: бір (31): жасыма: ...
убили. Старший сын заболел и умер. Я поставил балбалы для Укуг Сенгун. В девятнадцать лет я стал каганом. Девятнадцать лет я был каганом и правил страной. Когда мне было тридцать один год...
Were killed. The eldest son got ill and died. I established balbals for Ukug sengun. In my nineteen I became a kagan. Nineteen years I was the kagan and ruled the country. When I was thirtyone years old…
11
Türüküme: budunuma: jegin: anča qazγanu: bertim: bunča: qazγanup: aqaŋïm qaγan: it jïl: onunč ay: altï otuzqa: uča: bardï: laγzïn: jïl: birinči ay: jeti: otuzqa: yoγ: ertürtim: Buquγ Tutuq:...
Түрікіме: бүтін (халық)ыма: жинай: сонша қаз тұрғызып: бердім: бұнша: қаз тұрғызып (иеленіп): әкем қаған: ит жыл: оныншы ай: алты отызқа: ұша барды: лағзын (доңыз): жыл: бірінші ай: жеті: отызға: жоқтауын: өткіздім: Бұқұғ Тұтұқ: ...
Моих Тюрков, мой народ собрал и установил власть. После установления власти мой отец, каган, двадцать шестого дня десятого месяца года собаки умер (букв. улетел). Семнадцатого числа первого месяца года кабана оплакивали. Букуг Тутук ...
I gathered my Turks, my nation and established the power. After establishing the power, my father, the kagan, died ( litr. flied away) on the twenty sixth day of the tenth month of the Dog year. On the seventeenth day of the first month of the Boar year we mourned over Bukug Tutuk…
12
kök: teyiŋin: Türüküme: budunïma: qazγanu: bertim: iti bertim...buŋsïz: qïltïm: üze Teŋiri: eriklig: .....bud...tümen: ...rin: budu...
көк тиыннын: Түрікіме: бүтін (халқыма): қаз тұрғызып (иеленіп) бердім: ете бердім:... мұңсыз: қылдым: Үсті Тәңірі: ерікті... ..бүті (халық)...түмен...рін.... бүтін (халық)...
синих белок моему Тюркскому народу отдал. ... остались без горя. По милости Тенгри на верху, ...
Gave the blue squirrels to my Turkic people… left without grief. Above is Tengri,…
13
...ma: egidiŋ: emgetimiŋ: tolγatmaŋ: olurtum: Türük: begler: Türük: budunum: ...bertim: ...tašïγ...qazγanmïš: aγïman: bu qaγanïŋda: beglerig...Türük...
..игі ет: бейнетленбе: толғатланба: отырдым: Түрік: бектер: Түрік бүті(халқым): ... ...бердім: ... тасты....қаз тұрғызып иеленіп: байлық: бұ қағанында: бектерін...Түрік...
... благослови. Без страданий и печали сидели Тюркские беки, Тюркский народ ... я отдал ... властвовали и разбогатели. И каганы, и беки ...
…bless. Turkic beks, Turkic people were without sufferings and grieves… I gave … ruled and became rich. Kagans and beks …
9
körüg: sabïntaγ: Toquz Oγuz: budun: öze: qaγan: olurtï ter: Tabγačγaru: Qunï Seŋünig: ïdmïs: Qïtañγaru: Toŋra Semig: ïdmïs: sab anča ïdmïs: azqïŋa: Türük
көрiк-елші: сөзiнде: Тоғұз Оғұз:бүтін (халық): үстi: қаған: отырды: дер: Табғачқа қарай: Құны Сеңгүндi: итерген: Қытан қарай: Тоңра Семiк: итерген: сөз сонша итерген: аз ғана: Түрiк
Слова посла такие: «Над народом Девять Огузов воссел каган. Он отправил в Табгач (в Китай) Куны Сенгуна. В Кидань отправил Тонра Семика. Он послал их со следующими словами: немногочисленные Тюрки,
The messenger’s words were as follows: “A kagan came to the throne of Nine Oguzes people. He sent Kuny Sengun to Tabgach (China). He sent Tonra Semik to Kitan. He sent them with the following words: Turks are few now,
27
Anï sub…b...m…:ol sub qudï: bardïmïz: sanïγlï: tüsürtemiz: taγ: ïqa: bayur ertemiz: kün jeme: tün jeme: jelü: bardïmïz: Qïrqïzïγ: oqa basdïmïz:
Ол су ...: ол су құлдырай: бардымыз: санаулы (рет) түсiре тоқтатамыз: тау: ықта: баурайлай ертемiз: күн де: түн де: желiп: бардымыз: Қырғызды: оққа басдымыз:
... Мы поплыли по реке, несколько раз останавливались. По склону горы, днем и ночью шли рысью. Обрушили на Киргизов стрелы.
…We swam across the river, stopped several times. On the slope of the mountain we went at a trot day and night. Brought down arrows on Kyrgyz people.
28
...u süŋügün: ačdïmïz: qanï: süsü: terilmis: süŋüšdimiz: sančïdïmïz: qanïn: ölürtümiz: qaγanqa: Qïrqïz: budunï: išikdi:
...сүңгiлерiн: аштыдым (шайқастық): сұсты-әскері: ханы: терiлдi (жиналды): сүңгiлесдiмiз: шанышдымыз: ханын:өлтiрдiмiз: қағанға: Қырғыз: бүтін (халық):iшiне ендi (бағынды):
... Сразились с их войском. Их хан собрал войска. Мы сразили их, убили их хана. Киргизский народ сдался нашему кагану.
…fought with their army. Their khan gathered the army. We fought them, killed their kagan. Kyrgyz people surrendered our kagan.
29
Qïrqïzda: yantïmïz: Türges qaγanta: körüg kelti: sabï enteg: öŋden qaγanγaru: sü jorïlam temis: yorumasar: bizіni:: qaγanï: alïp rmis: ayγučïsï: bilge ermis: qač neŋ erser:
Қырғызда: қайта жөнелдiк: Түргеш қағсонда: көрiк-елшi келдi: сабы сөзi осылай: өңден қағанға қарай: сүңгілі-әскер жорыталым дептi: жорымаса: бiздi: қағаны: алып едi: айғұшысы-кеңесшісі: бiлiк едi: қанша не болса:
Мы вернулись от киргизов. От Тюргешского кагана пришел посол. Слово его таково: «Отправимся походом с востока на кагана. Если мы не наступим, то их (т.е. Тюркский) каган – велик, а советник его – мудрый, как бы то ни было, -
We came back from Kyrgyz people. A messenger came from Turgesh kagan. The word of his was as follows: “we go on campaign to kagan from the east. If we do not attack, then their (i.e. Turkic) kagan is great, his advisor – is wise, this or that way, he might kill us ”
53
Arqur qaruγuγ: uluγ artïdïm: basïnïγma: yaγïγ: kelürir ertim: qaγanmen: sületidimiz: Teŋri yarïlqazu
Арқұр қарауылды: ұлық арттырдым: басынуға: жауды: келтiрдiм: қағанмен: сүңгiлестірдiмiз: Тәңірi жарылқай:
Я возвысил стражу Аркур. Предводил войско для захвата врага. Мы сражались с (их) каганом. По милости Тенгри
I raised Arkur guard. Led army to capture the enemy. We fought with their kagan. Due the Tengri
54
Bu Türük budunqa: yarïlïγ yaγïγ: jeltürmedim: tüginlig atïγ: jügürtemedim: Elteris qaγan: qazγanmasar:
Бұ Түрiк бүтін (халық)ына: жараулы жауды: желдiрмедiм: тулы (түгел) атты: жүгiрттiрмедiм: Елтерiс қаған: қаз тұрғызып (иелік етпесе)
не позволял сильному врагу взять верх над Тюркским народом. Не позволил коням врага топтать (нашу землю). Если Ильтерис каган не правил (страной),
I did not allow the supremecy of the strong enemy over the Turkic people. I did not allow enemy’ horses to tramble down (our land). If Elterish kagan did not rule the country,
55
Udu ben özüm: qazγanmasar: el jeme: budun jeme: yoq erteči erti: qazγantuq in üčün: uduγ elim: qazγantuqum üčün:
ұдайы мен де өзiм: қаз тұрғызбасам (иелік етпесем:): ел де: бүтін (халық) та: жоқ болар едi: қаз тұрғызып (иелік еткен)үшiн: ұдайы елім: қаз тұрғызғаным (иелік еткенім) үшін:
и если не я сам не правил (страной), то не стало бы ни страны, ни народа! Так как (каган) был у власти, и я сам был у власти, страна
And if I myself did not rule (the country), there would not be neither country nor people! For kagan was in power, I myself was in power too, the country
59
Elteris qaγan: qazγanmasar: yas eri erser: ben özüm: Bilge Tuñuq-uq: qaγanmasar: ben yoq ertim erser:
Елтеріс қаған: қаз тұрғызбаса (иелік етпесе): жас ері болса: мен өзім: Білге Тұнық-ұқ: қаз тұрғызбаса (иелік етпесе): мен жоқ
Если бы Ильтерис каган не правил (страной) или если бы он был молодым, я сам, Мудрый Тоньюкук не правил бы (страной) или если бы меня не было,
If Elterish kagan did not rule (the country) and if he was young, I, The Wise Tonyukuk would not rule (the country), or if I was not here,
61
Elteris qaγan: Bilge Tuñuq-uq: qazγantuq üčün: Qapaγan qaγan: Türük Еsir budun: yorïdïqï bu
Елтерiс қаған: Бiлге Тұнық-ұқ: қаз тұрғызған (иелік еткен) үшiн: Қапаған қаған: Түрiк Есiр (ер тақты) бүтін (халық): жорытқаны бұ:
Благодаря правлению Ильтерис кагана (и) Бильге Тоньюкука народом Капаган кагана, благородными Тюрками,
Due to ruling of Elterish kagan (and) Bilge Tonyukuk, the noble Turks, the people of Kapagan kagan,
4
...anta: kerü: barïp: Yenčü: ügüzüg: keče: Temir Qapïγqa: Tezikke: tegi sü/ŋüšdükde/: qazγantï: Toquz Oγuzqa: jeti: süŋüš: süŋüšdükde:
...сонда: кері: барып: Йенчү (Інжу): өзенді: кеше: Темір қапығқа: Тежікке: тие:сүңгілескенде:қаз тұрғызды (иеленді): Тоғыз Оғызға: жеті сүңгілес:сүңгілесті:
... тогда переправившись через реку Йенчу (Жемчужина-Сырдарья), дойдя до Железных Ворот сражался с Тежик и завоевал их. С Девятью Огузами он сражался семь раз.
…then swimming across the Pearl river, reaching Iron Gates he fought with Tezhik and subdued them. He had seven battles with Nine Oguzes.
13
...sin: bu...m: qazγantï: artuq: yïlqïγ igiti:
...ін: бұ...м: қаз тұрғызды: артық: жылқысын игітті:
... правил. ...
…ruled…
5
yanа: ...i: Toquz Oγuz budunïmïn: etirü qubartï: altïm аqaŋïm: Kül /bilgе qaγan/......
тағы:...: Тоғыз Оғыз бүтін (халық)ымды: итере қопсытты: алдым әкем: Күл /Білге қаған/...
еще... напали на мой народ Девять Огузов. Мой Отец Куль-Бильге каган...
Attacked my people Nine Oguzes. My father Kul – Bilge kagan …
13
tutdïm: ...birle...anta: Bökеgük/de/: jetdim: kеče yarïq ba//tar:erikle: süŋüsdim: anta: šančdïm: kün: /artatïlmïs?: / tün/ öčürilmis?:/Bökеgükde: Segiz Oγuz: Toquz Tatar: qalmaduq: eki yaŋïqa: kün toγuru: süŋüsdim: qulum küŋüm: budunïγ: Teŋri:
тұтдым: ...бірлесе:...сонда: Бөкегүкде: жеттім: кеше жарық: батар: еркінмен: сүңгілестім (соғыстым): сонда: шанышдым: күн: /аттырып?:/ түн /өшкілей өшіріліп?/: Бөкүгүкде: Сегіз Оғыз: Тоғыз Татар: қалмады: екі жанаса: күн туысына: сүңгілестім: құлым күңім: бүтін (халық)ды: Тәңірі:
взял ... вместе ... там добрался до горы Букегук до темноты. Сражался с еркином. Тогда я сражался ... день ... ночь ... не осталось в Букегук Восемь Огузов, Девять Татаров (все вышли на сражение). Сражался я два дня две ночи. Тенгри дал моим слугам, служанкам и моему народу
took… together… reached the mountain Byukyagyuk. Fought with… then I bit…day… night… neither Eight Oguzes nor Nine Tatars had left in Byukyagyuk (everybody went to fight). I fought two days. Tengri gave my servants, housemaids and my people
15
ertim: Burγudа: jetdim: törtinč ay: toquz yaŋïqa: süŋüsdim: šančdïm: yïlqïšïn: barïmïn: qïzïn: quduzïn: kelirtim: besinč ay: udu: kelti: Segiz Oγuz: Toquz Tatar: qalmadï: kelti: Seleŋe: kedеn: yïlun: qul: berdеn: sïŋar: Šïp bašïŋa: tegi: čerig itdim:
едім: Бұрғұда жеттім: төртінші ай: тоғыз жаңасына: сүңгілестім: шанышдым: жылқысын: барлығын: қызын: әйел -құтанын: келтірдім: бесінші ай: ұтқылай келді:Сегіз Оғыз: Тоғыз татар: қалмады: келді: Селең+геден: Йылұн: -қол: бірден: сыңар: Шып басына: тие: шерік (жауынгер) итердім:
На четвертый месяц я их настиг в Бургу. Сражался и отобрал лошадей, дочерей, жен. На пятый месяц они напали. Восемь Огузов и Девять Татар, все напали (на нас). Я встретил их, разбив лагерь в Йылун за Селенгой, вблизи Шып.
To the fourth month I caught them in Burgu. Fought and took away their horses, daughters, wives. The fifth month they attacked. Eight Oguzes and Nine Tatars, all attacked (us). I met them, having pitched a camp in Yiylun behind Selenga, near Shyp.
22
yarattïdïm: tol...: // yarïmatïn: yaγïd kelmis: örün begig: qara qulluqïγ: anï olurmus: Qïrqïz tapa: er idmis: siz tašïqïŋ: Čikig tašγarïŋ: temis: men: tašqïyïyn temis: Kür budqa ïda:
жараттырдым: тол......//...жаулай... келген:өрен ақ бекті: қара құлықты: сол отырған: Қырғыз таман: (батыр) ер жіберді: Сіз тасындар: Чекті тасытыңдар: деген: мен тасиын: деген: Көр Бұдқа ықта:
... Кыргызам послал воинов, где белый бек правил черными помыслами. Передал послание Чекам.... в Кор Буд...
I sent soldiers to Kyrgyz people, where the white bek ruled with black thoughts. Sent a message to Cheks…in Kyer Bud…
23
qabšïlïm temis: Őtüken......temis:...z: ..aŋï ...sü yorïdïm: ....tutuq: bašïn: Čik tapa: ebiŋe: ïtdïm: Isi jer tapa: Az er ïtdïm: kör tedim: Qïrqïz qanï: Kögmen: irinte:
қапсырамыз деген: Өтүкен:... деген:...сүңгі жорыттым:... ...Тұтық: басын: Чек таман: үйіне итердім: Есі жер таман: Аз ер (батыр) итердім: көр дедім: Қырғыз ханы: Көгмен: жерінде:
Отюкен ... Я отправил войско ... Тутука отправил к Чекам. На землю Ыссы отправил воина Аз. Я велел разведать. Киргизский хан на земле Когмен
Otuken… I sent army… I sent Tutuq to Cheks. Az was sent to Yssy land. I ordered to reconnoiter. Kyrgyz khan on the land of Kogmen
26
anta: toqïdïm: anta: yanï: tüsdim: Čіk budunïγ: bïŋam süre: kelti: ...Tez bašï: čïtïmïn yayladïm: yaqa: anta: yaqаladïm: Čіk budunqa: tutuq bertim: Іš barïš: Tarqad: anta: anča oldum: ...antа: er kеlti: Qazluq költe:
сонда: жеңдім: сонда: жаңа түстім: Чек бүтін (халық)ты: мыңдығым сүрте: келді: ...Тез басы: чытымды (құрылыс): жайладым: жағасын (шетін)сонда жағаластырдым: Чек бүтін (халық)қа: Тұтық бердім: Ыс Барыс: Тархат: сонда: соншалықты болдым: ...сонда: ер келді. Қазлұқ көлде:...
поразил. Тогда вышел. Народ Чеков .... У истоков Тез я велел построить чыт (каменные сооружения), оградил его. Я дал Тутука народу Чек (чтобы управлять ими). Я был Ыс Барыс Тархатом. ... тогда пришел воин... На озере Казлук
bit. Cheks people went out. At Tez I odered to build chyt (stone errections), fenced it. I gave Tutuq to Chek people. I was Ys Barys Tarkhan… then a warrior came… On the lake Kazluq…
1
.../е / sеzіkіjеn /e/ bediziŋіzin /e/ bunča /е/ qazγanu /е/ ber...
... / сезіктен!/ бәдізіңізді бұнша қаз тұрғыза (иелік ете) бер...
... властвуй над этими памятными камнями ...
... rule over these funeral stones ...
8
.........mïs toguz jüz er:bašï: Tojgan: Uluγ Targan: buquγ bïŋa...
.........ған тоғыз жүз ер: басы:Тойхан: Ұлық Тархан Бұқұғ мыңға...
……. глава девяти сотника Тойхан, Улык Тархан Букуг
10
Teŋirim qanïm: ......qan atlïγ Čiqsi aqunču: Alip:bilge...qan...Oγuz budun altï jüz Söŋüt bir tümen budun qazγantï
Тәңірім әкем:......қан атты Чіксі ақұншы: Алып Білге...қан...Оғыз бүтін (халық)Алты жүз Сөңгүт Бір түмен бүтін (халық)қазтұрғызды (иеленді)
Отец мой Тенгри ……. Чикси …. Могучий Бильге …кан… шесть сот Сонгут тумен правили народом Огуз
17
......qïza barmïš: Učuz eki: atlïγnï tüke barmïs Qadar Qašar Bedi Bersel: Aj taz: Oγuz
......барды: Ұчұз (?) екі атысын түгей барған:Қадар Қасар Беді Берсел: Ай Таз: Оғыз
... пошли. Учуз (?) в поисках двух своих всадников Кадар Касар Беди Берсел Ай Таз Огуз
2
Qïrqïz: oγulï: Boyla: Qutluγ: Yarγan:
Қырғыз: ұлы: Бойла: Құтлық: Йарған:
Я – Кыргызов сын Бойла (судья) Кутлуг Йарган,
I am son of Kyrgyz Boila (judge) Qutlug Yargan.
5
Teŋiri:Elimke: Qazγaqïm: oγulïm: En Oz: oγulïm: altï biŋ: yuntum:
Тәңірі: Еліме: Қазғақым: ұлым: Ен Оз: ұлым: алты мың: жылқым:
В моей, (хранимой) Тенгри стране сын Казгак, сын Ен Оз, шесть тысяч лошадей
My son Qazγaq, my son En Oz, my six thousand horses in my Tenri country,
5
Kürtel qan al uruŋ altunluγ keš: eginin jütim belimde bandïm: toquz sekiz on yašïm:
Күртел хан ал Ұрұң алтындық қорамсақ: иілген садақ белімде байладым: тоғыз сегіз он жасымда:
От Кёртле-хан ал Урунг повязал на пояс согнутый лук в золотом колчане. В возрасте семидесяти девяти лет.
I tied a belt bow in gold quiver from Kürtel-khan Al Urung at the age of seventy nine.
4
kiši: qazγantïm: t...
Кісі: қаз тұрғыздым (иелендім)
Я правил людьми ...
I ruled men ...
4
On: En іnіsi [281] : toquz oγulï: bar üčün
Он: іні інісі: тоғыз ұлы: бар үшін
За то, что имел десять младших братьев и девять сыновей,
In the name of ten younger brothers and nine sons,
1
...Elim...gn: toquz ....tіzgin...аtun: erig...
Елім...гн: тоғыз.....тізгін...атын: ерді...
Моя страна ... девять ... коней мужа ...
My country ... nine ... horses men...
13
..erdemin üčün: ...l..e: toquz: erig uduš er: alpïn: ö..türip: ö..er altï ertim begim
Ерлігі үшін: ...тоғыз: ерді: ерген ер: алып: ө...тіріп: ө...ер алты едім бегім:
Во имя доблести ... (убил)? девять мужей, ...
In valor of a brave man ... (killed?) nine men ...
5
üčün alpun altun kümüšig: egri tebe elde kіšі qazγantïm
үшін алып алтын күмісті: өркешті түйе елде (қолда) кісі олжаладым
захватил верблюжий караван с огромным количеством золота и серебра,
I captured a caravan with huge amount of gold and silver.
2
Qa...γda: Yaγïčï ben: Tezig Kejikde: alïp ben: Teŋiri Elimke: Tušum: toquz er: ölürtüm:
Қа...ғда: Йағычы (мерген) мен: Тез Киікде: алып мен:Тәңірі еліме: Тұшым: (?) тоғыз ер: өлтірдім:
Я Ка...гда Йагчы. Я был могуч в Тез Киик. Моей (хранимой) Тенгри стране Тушум (?) девять мужей убил.
I am Qa...γda Yaγïčï. I was great in Tezig Kejik. I killed nine men in my Tengri country Tušum?
7
Ekinim: qadašïm: esizime: oγulanïm qïzïma: ürüŋüm: qaram: esiz: jüz: elig erime: esizime:
нағашым:немере ағайыным: иесізіме: үлым қызыма: үрпек ағым: қарам: иесіз: жүз: елу еріме:иесізіме:
Родня, сородичи остались без хозяина. Сыновья и дочери, мои дорогие, остались без хозяина. Мои сто пятьдесят воинов остались без покровителя.
To my ownerless relatives, my dear children abandoned, my ownerless hundred and fifty men.
3
Er: buŋun: qazγandïŋïz: bökmediz: beg Erkim beg
Ер: мұңын: жйладыңыз: бөгелмедік:бек Еркім бек:
Вы распространили печаль, не смогли остаться, бек Ерким бек
30
čïγany : er : oγlï : qazγančqa : barmis : yolï : yaramis : ögire : sebinü : kelir : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Шығай (кедей) ер ұлы қызмет қылуға барыпты. Жолы жарапты. Қуанып, шаттанып келіпті дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: сын бедного человека отправился на заработки. Путь его был удачен. Радуясь и веселясь, он вернулся. Так знайте – это хорошо!
A poor man's son went out to earn money. His journey was successful. He comes (back) rejoicing and happily. Know thus: This is good.
9
mïš: Buzuq bašïn qaza: Učuz Köl: ke:atlïγïn: tüke bar/mïš/:
ған: Бұзұқ басының өте:Ұчұз Көл:ге:аттысын: түгей (түгел) барған:
... Они пересекли истоки Бузук и достигли на лошадях озера Учуз ...
... they crossed over Buzuq source and reached until Učuz lake on horseback ...
11
Tabγačqa: qïzšanmïš: Uyγur: qaγan: on: yïl: olurmuš: yetmiš: yïl ermiš:
Табғачқа:өштешкен еді:Ұйғыр:қаған:он жыл:отырған:жетпіс:жыл екен
... были во вражеских отношениях с Табгачем (Китаем). Уйгур каган десять лет (тогда) царствовал. (Потом) еще прошло семьдесят лет.
... they were hostile to Tabgač (China). Uigur kagan ruled ten years then. (Then) seventy years passed by...
Чаа-Холь IV (e-16)  1 рет кездеседi
3
Yïš: eči ešim: qadašlarïma: adïrïlu bardïma: Qazïŋ: erime: bökmedim
...әкем анам: туыстарым: айырыла кеттім: Қазың: батыр ер: бөгеле алмадым
Лишился отца, матери, родных. Мужественный Казын, не смог остаться.
I left along my father, mother and kins. (I am) brave Qazyng. I couldn't stay.
Уюк Оорзак I (е-108)  1 рет кездеседi
3
.........
...
...
Очуры Ачуры (e-26)  1 рет кездеседi
3
...a: eliŋiz üčün: qazγanu: Üz quy: yïda: esiz..
Елі үшін: тыныштандырып: Өз құзда: жетім: иесіз....
... ради своего народа покорил. Осиротели...
... for your people you conquered. You stayed away orphan...
1
En elig čur önčin: kegü: qaz-[γantïm]
Ен еліг чұр өшін: кегі: қаз тұрғыздым
Я отомстил за Ен Елиг Чура...
[I have succeeded in] taking revenge on behalf of En Elig Čur,
Чаа-Қол XI (e-23)  1 рет кездеседi
3
toquz qïrq: yašïmda: elim ….
Тоғыз қырық /отыз тоғыз/ жасымда: елім....
В мои тридцать девять лет ...
Aged thirty nine ...
2
toquz yašta: Tuγluγ : qanqa: tapdïm erdemim
Тоғы жасымда: Тұғлұқ: ханға: қызмет еттім: ерлігім
В девять лет начал служить Тоглук хану, возмужал.
Nine year old I started to serve to Togluq khan and become a man.
Идея создания историко-культурного фонда в электронном виде основана впервые опубликованному научному изданию "Секции Востоковедения" Института востоковедения им.Р.Б.Сулейменова по государственной программе "Культурное наследие" в 2005 г: "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма. Главные редакторы:
д.и.н., проф. М.К.Абусеитова, д.ф.н., проф. Б.Бухатулы.
Выражаем признательность директору Института востоковедения им. Р.Б.Сулейменова профессору Абусеитовой Меруерт Куатовне за оказанную помощь.


Памятники Учебник Этнокультурный словарь Простой словарь Ресурсы Поиск Контакты
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.