Iздеген сөз  68 жерде кездесті |
|---|
|
| 4 | |
| kergek: bolmus: yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqta[138] : Böküli: Čölüg el[139] :Tabγač: Tüpüt[140] : Apar [141] :Purum[142] :Qïrqïz[143] : Üč Qurïqan[146] :Otuz Tatar[144] : Qïtaň [145]: Tatabi[147] : bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan: ermis: anta kisre: inisi: qaγan:
|
| керек (қайтыс): болды: жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Апар: Пұрым: Қырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық): келіп: жылап -сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік): қаған: еді: сонда кері (кейін): інісі: қаған:
|
| Умерли они. На похороны пришли послы от Боклий Чолли, Табгач-Китая, Аваров, Тибета, Рима, Кыркызов, Уч-Курыканов, Отуз-Татаров, Киданей, Татабов, столь много народу пришли оплакивать великого кагана. Столь прославленным был он каган! За ним стал его младший брат каганом. |
| They (the lords) thus passed away (lit.: 'flied away to Tengri'). As mourners and laments there came from the east, the representatives of the people of the Böküli Čölüg (Korea), Tabγač (Chinese), Avar, Rome, Kirgiz, Uc-Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi, this many people came and mourned and lamented. So famous kagans were they. Then the younger brothers became kagans, |
| 7 | |
| qaγanladïq: qaγanïn: jetіrü: ïdmïs: Tabγač budunqa: beglik: urï oγulïn: qul: boltï: silik: qïz oγulïn: küŋ boltï: Türük: begler: Türük: atïn: ïtï: Tabγačγï: begler: Tabγač: atïn: tutupan: Tabγač: qaγanqa:
|
| қаған еткен: қағанын: жетелей: итерді: Табғач бүтін (халық)на: бектік: ұрық ұлын: құл: болды: сұлу: қыз ұлын: күң болды: Түрік: бектер: Түрік: атын: итере: Табғач-қытайсыну: бектер: Табғач: атын: тұтып-ақ (ұстап-ақ): Табғач: қағанға:
|
| Восстали они против своих каганов. Китайцы сделали твоих благородных сыновей рабами, красавиц дочерей - рабынями. Бросили Тюркские беки свои титулы и взяли титулы китайские. И служили они Китайскому кагану. |
| The kagans were exiled. Chinese people made your kind sons slave; made your beautiful daughters servant. The Turkish lords forgot their Turkish titles. Those lords held Chinese titles and obeyed the Chinese emperor for fifty years, |
| 14 | |
| Jabγuγ: Šadïγ[149] : anta: bermis: berje: Tabγač: budun: yaγï: ermis: jïrïya: Baz qaγan: Toquz Oγuz [150]: budunï: yaγï: ermis: Qïrγïz: Qurïqan: Otuz Tatar: Qïtaň:
Tatabï: qop: yaγï: ermis: аqanïm: qaγan: bunča:...
|
| Йабғұны: Шадты: сонда: берді: бергі: Табғач: бүтін (халық): жауы еді: арғы қарай: Баз қаған: Тоғұз Оғыз: бүтін (халық): жау: еді: Қырғыз: Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: көп: жау: еді: әкем: қаған: бұнша:...
|
| И дал им двух правителей, ябгу и шада. Китайские люди были нашими врагами на юге, люди Токуз(Девяти)-Огузов на севере под начальством Баз Кагана были нашими врагами. Киргизы, Куриканы, Тридцать татар, Кидань и Татаби – они все были враждебны к нам. Мой отец, каган, |
| And gave them two rulers, a yabgu and a šad. Chinese people were our enemy in south, Tokuz-Oguz people in north with Baz Kagan on head were our enemies too. The Kirgiz, Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi – they all were hostile to us. My father, the kagan, |
| 15 | |
| qïrïq: artuqï: jeti: yolï: sülemis: jegirmi: süŋüs: süŋüsmis: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: elligig: elsіretmis: qaγanlïγïγ: qaγansïratmïs: yaγïγ: bazqïlmïs: tizelіgig: sükürmis: bašlïγïγ: jüküntümis: qaŋïm: qaγan ...
|
| қырық: артық: жеті: жолы: сүңгіледі: жиырма: сүңгілес (соғыс): сүңгілесті: Тәңірі: жарылқадық: үшін: Елдікті: елсіретті: қағандықты: қағансыратты: жауды: басып, басымдылық қылды: тізелікті: шөктірді: бастықты: жүгіндірді: әкем: қаған:...
|
| был в сражениях сорок семь раз и сражался в двадцати боях. По милости Тенгри, он взял царство тех, кто имел царство, и захватил каганов тех, кто имел кагана; он поработил врагов. Мощных врагов он принудил к миру. Имеющих колени заставил становиться на колени, имеющих головы заставил поклониться. Мой отец, каган, ... |
| was on campaigns forty-seven times and engaged in twenty battles. By the grace of Tengri, he took the realm of those who had had a realm, and captured the kagan of those who had a kagan; he subjugated enemies. He made powerful enemies kneel and proud ones to bow. (My father, the kagan,) |
| 17 | |
| ečüm qaγan: olurtuqda: özüm: Tarduš: budun: öze: šad ertim: ečüm qaγan: birle: ilgerü: Yašïl ügüz [151] : Šantuŋ: yazïqa[152] tegi: süledimiz:
qurïγaru: Temir qapïγqa: tegi: süledimiz: Kögmen[153] : аša : Qï/rqïz :jeriŋe : tegi : süledimiz:/
|
| атам: қаған: отырғанда: өзім: Тардұш: бүтін (халық): үсті: шад: едім: атам қаған: бірлесе: ілгері: Йасыл өзен: Шантұң: жазыққа: тие: сүңгіледіміз: кері қарай: Темір Қапығқа: тие: сүңгіледім: Көгмен: аса: Қы/рқыз: жеріне: тие: сүңгіледім:/
|
| Когда мой дядя, каган, наследовал трон, я Тардуш был шадом над народом. Вместе с моим дядей, каганом, мы продолжали сражения в восточном направлении до Яшиль (Хуанхе) реки вплоть до Шантунской равнины, на западе до Железных ворот. (Мы продолжали сражения до земли Киргизов) перейдя через Когменские (горы). |
| When my uncle, the kagan, succeeded to the throne, I was šad over Tardush people. Together with my uncle, the kagan, we went on campaigns eastwards up to Green River (= Yellow River) and Shantung plain, and we went on campaigns westwards as far as the Iron Gate, (We went on campaigns up to the land of Kirgiz) beyond the Kogmen (mountains). |
| 24 | |
| bardïγ: qurïγaru: barïγma: bardïγ: bardïq: jerde: edgüg: ol erinč: qanïŋ: subča: jügürti: söŋükün: taγča: yatаdï: beglik: urï oγulïŋ: qul boltï: silik qïz oγulïŋ: küŋ boltï: bilmedük üčün: yablaqïŋïn: üčün: ečüm qaγan: uča bardï:
|
| бардық: кері қарай: барғанынша: бардық: барған: жерде: игіні: ол еді екен: қанын: суша: жүгіртті: сүйегін: тауша: жатты: бектік: ұрық ұлың: құл болды: сұлу қыз ұлың: күң болды: білмедік үшін: жабайылығы: үшін: атам қаған: ұша барды:
|
| Пошли назад пока не дошли, где кровь текла водой, кости были навалены как гора, где сыновья, достойные стать беками стали рабами, и дочери, благородные красавицы стали служанками. Из-за нашего непонимания и дикости отец мой каган улетел (умер). |
| Those (of you), who meant to go to east went to east, and those (of you), who meant to go to west went to west. In places you went away, your (only) profit was the following: your blood ran like a river, and your bones were heaped up like a mountain; your sons worthy of becoming lords became slaves, and your daughters worthy of becoming ladies became servants. Because of your unawareness |
| 25 | |
| bašlayu: Qïrqïz qaγanïγ: balbal:tikdim: Türük: budunïγ: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: aqaŋïm qaγanïγ: ögüm qatunïγ: kötürmiš: Teŋіri: Еl bеrigme:
Teŋіri: Türük: budun: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: /özümüz: ol Teŋіri:/
|
| бастай: Қырғыз қағанды: балбал:тікдім: Түрік: бүтін (халық)ты: аты көсегесі:жоқ болмасын: дейін: әкем: қағанды: шешем-өгейім қатұнды:көтерді: Тәңірі: Ел беруші: Тәңірі: Түрік: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын:дейін: /өзіміз: ол Тәңірі:/
|
| Я установил балбалы (для него), начиная Киргиз каганских балбалов. Тенгри, который избрал моего отца, кагана, и мою мать-мачеху катун, и который предоставил им государство, чтобы имя и слава тюркского народа не погибло, (тот Тенгри) |
| and because of your mischievousness, my uncle, the kagan, met his death. First I erected balbals (for him) beginning from Kirgiz kagan's. Tengri, which had raised my father, the kagan, and my mother, the katun, and which had granted them a state, For the name and fame of the Turkish people would not perish, (that Tengri) |
| 28 | |
| barmïš: budun: ölü jitü: yadaγan: yalïŋïn: yana kelti: budunïγ: igіdejin: tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun: tapa: bergerü: Tabγač tapa: uluγ sü: eki jegirmi: süledim: ... süŋüšdüm:
|
| барды: бүтін (халық)ты: өлі жіті: жадаған: жалаңы: жаңа келді: бүтін (халық)ты: игі етейін: дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық): таман: бергі қарай: Табғач таман: ұлық сүңгі: екі жиырма: сүңгіледім: сүңгілестім:
|
| бродивший народ, ослабевая и погибая, изнуренный и нищий пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. |
| vagrant people came back utterly exhausted, without horses and without clothes came back. In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, (and I fought ... times). |
| 35 | |
| jašïŋa: Qïrγïz tapa: süledimiz: süŋüкü: batamï: qaraγ: sükіn: Kögmen: jïšïγ: toγa: yorïp: Qïrγïz: budunïγ: uda: basdïmïz: qaγanïn: birle: Suŋa jïšda: süŋüšdümüz: Kültegin Bayïrqun /аq adγïrïγ:/
|
| жасында: Қырғыз таман: сүңгіледіміз: сүңгі: батар: қарды: сөгіп: Көгмен: Йышды: доғалай: жортып: Қырғыз: бүтін (халық)ды: қуа: бастық: қағанын: бірге: Сұңа Йышда: сүңгілестіміз: Күлтегін Байырқұдың: /ақ айғырын:/
|
| … лет, мы продолжали поход против Киргизов. Пройдя через глубокий с копье снег мы прошли вокруг гор Когмен преследовали и напали на Киргизов. Мы сражались с их каганом на горах Сунга. Культегин сел верхом на белого жеребца Байырку |
| ... year old. We went on a campaign against Kirgiz. Dissecting lance-deep snow we marched around the Kogman mountains and fell upon Kirgiz people. We fought with their kagan at the Soŋa mountains. Kultegin mounted Bayirqu's (white stallion) |
| 36 | |
| binip: оplayu: tegdi: bir: erig: oqun urtï: eki erig: udušru: sančïdï: ol tegdikde: Bayïrqunuŋ: аq adγïrïγ: udluqïn: sïyu: urtï: Qïrqïz: qaγanïn: ölürtimiz: elin: altïmïz: ol jïlqa: Türügeš...
|
| мініп: ұмтыла: тиді: бір ерін: оққа ұрды: екі ерін: қуып: шанышды: ол тигенде: Байырқұдың: ақ айғырын: ұршығын: сындырып: ұрды: Қырғыз: қағанды: өлтірдіміз: Елін: алдымыз: ол жылғы: Түргеш: ...
|
| и бросился в атаку. Он поразил одного мужа стрелой и убил двух мужей копьем. Он нападал, пока хребет белого жеребца Байырку не был сломан. Мы убили Киргиз кагана и завоевали его страну. В том году мы пошли на Тюргешов … |
| and attacked. He hit one man with an arrow and killed two men with spear. He was attacking until the backbone of Bayirqu's white stallion was broken. We killed the Kirgiz kagan and conquered his country. In that year we marched to Turgesh ... |
|
| 4 | |
| Qapaγan: Elteris qaγan: eliŋe: qïlïntïm[110] : Еl Etmis: yabγu[111] : oγulï: Isbara: Tamγan Čur: Yoγa: inisin: Bilge: Isbara: Tamγan: Tarqan: yumγïlïγ: bes: jetmis: еčim: Аtačïm:
|
| Қапаған (Қабаған): Елтерiс қаған: Елiне: қызмет еттiм: Ел Етмiш: Йабғұ: ұлы: Ысбара: Тамған Чұр: Йоға: iнiсi: Бiлге: Ысбара: Тамған:Тархан: жұмылған/жиналған/: бес: жетпiс [ке] (65): атам: Атачым:...
|
| (Я – ) служил стране Капаган Ильтерис кагана. Бильге Есбара Тамган Тархан, сын Иль Етмиш Йабгу, младший брат Есбара Тамган Чор Йога, собрал шестьдесят пять поколений предок мой... |
| (I -) served Kapagan Elteris kagan’s country. Bilge Esbar Tamgan Tarkhan the son of El Etmish Yabgu, Esbar Tamgan Chor Yoga’s younger brother sixty five generation of ancestors. |
|
| 5 | |
| Kültegin: Azman aqïγ: binip: oplayu: tegdi: altï erig: sančïdï: sü /tï/šïsïndа: yetinč erig: qïlïčladï: ekinti: Qušluγqada Еdiz: birle: süŋüšdümüz: Kültegin: Az yaγïzïn: binip: oplayu: tegdi: bir erig: sančïdï:
|
| Күлтегін: Азман ағын: мініп: ұмтыла: тиді: алты ерін: шанышды: Сүңгі /ты/сында: жетінші: ерді: қылыштады: екінші: Құшлыққада Едіз: бірлесе: сүңгілестіміз: Күлтегін: Аз қоңырын: мініп: ұмтыла: тиді: бір ерін: шанышды:
|
| Культегин сел на белого коня Азман и напал. Он нанес удар копьем шести воинам. Седьмого воина он поразил мечом. Второй раз, мы боролись против Едизей в Кушлагаке. Культегин сел на его бурого коня Аз и напал. Он нанес удар одному воину копьем. |
| Kultegin mounted white horse Azman and attacked. He stabbed six men with his lance. In hand-to-hand fighting he cut down the seventh man with a sword. The Second time we fought against Еdiz at Qušluγqaq. Kultegin mounted his brown horse Az and attacked. He stabbed one man with a lance. |
| 10 | |
| anča: saqïntïm: közde: yaš kelser: etide: köŋülte: sïγat: kelser: yantïru: saqïntïm: qatïγdï: saqïntïm: еk šаd: ulayu: inijigünüm: olγanïm: beglerim: budunum: közi qačï: yablaq: boltačï tep: saqïntïm: yoγčï: sïγtačï: Qïtań: Tatabï: budun: bašlayu: |
| сонша: сағындым: көзде(н): жас келсе: жас келгенше босап: көңілде (н): сықат: келсе зар (келгенше): тағыда: сағындым (еңіредім): қатты: сағындым: екі шад: ұласу: інішектерім: ұлым: бектерім: бүтін (халық)ым: көз қасы: жабайы (жаман): болғанша: деп: сағындым: жоқтаушы: сықтаушы: Қытаң: Татабы: бүтін (халық)ты: бастай: |
| Я очень тосковал. Слезы лились с глаз и не останавливались. Горе захватило сердце и уходило. Я оплакивал его долго. Я очень тосковал, горько плакал. Я волновался, что испортятся очи и брови обоих шадов и моих оставленных позади младших братьев, моих сыновей, моих беков и всех моих людей. Я тосковал без него. Возглавляя похоронное шествие из народов Кидань и Татабы, |
| I mourned badly. Tears dropped down from my eyes and didn't stop. Sorrow captured my heart and didn't pass away. I cried missing him always. I mourned deeply in sorrow. I worried that the eyes and eyebrows of two šads and of my younger brothers left behind, my sons, my lords and all of my people could have been coward. I missed him. Heading mourners and lamenters of Qitaη and Tatabi peoples, |
| 12 | |
| On oq: oγulum: Türügeš: qaγanta: Maqrač: tamγačï: Oγuz: Bilge: tamγačï: kelti: Qïrqïz: qaγanta: Tarduš: Ïnanču Čur: kelti: Barïq[156] : itgüči: Bediz[157] : yaratïγma: bitig taš[158] : itgüči: Tabγač: qaγan: čiqanï: Čеŋ Seŋün: kelti: |
| Он Оқ: ұлым: Түргеш: қағанда: Мақрач: таңбашы: Оғыз: Білге: таңбашы: келді: Қырғыз: қағанда: Тардұш: Інанчұ: Чұр: келді: Барық: ітгүші (жонушы): бәдіз: жаратушы: бітіктас: ітгүші(жонушы): Табғач: қаған: чықаны(жиені) : Чең Сеңүн: келді: |
| От моего народа Десяти Стрел приехали потомки, Тургеш кагана, хранители печати Макрач и Огуз Бильге. От Киргиз кагана приехал Тардуш Ынанчу Чор. Чанг Сенгун, племянник китайского Императора, прибыл, чтобы строить мавзолей, сделать скульптуры, красить и подготовить каменные надписи. |
| From my On-Ok descendants, from the Turgesh kagan, seal-keepers Maqarač and Oγuz Bilge came. From the Kirgiz kagan, Tardush Inanču Čor came. Čan Seŋün, the nephew of the Chinese Emperor, came in order to build the mausoleum, to make sculptures, to paint and to prepare inscription stone inscriptions. |
| 13 | |
| Kültegin: qoň: jïlqa: jeti: jegirmeke: učdï: toquzïnčï ay: jeti otuzqa: yoγ: ertürtümüz: barïqïn: bedizin: bitig tašïn: bičin jïlqa: jetinč ay: jeti otuzqa: quplatïmïz: Kültegin: özі qïrq: artuq: jiti yašïn: boltït: taš /barïqïn/: bunča: bedizčig: tuyγun: El teber: kelürti: |
| Күлтегін: қой: жылғы: жеті: жиырмаға: ұшды: тоғызыншы ай: жеті отызға: жоқтау: жосынын жасадық: барығын: бәдізін: бітіктасын: мешін жылғы: жетінші ай: жеті отызға: тұрғыздық: Күлтегін: өзі қырық: артық: жеті жасында: болған-ды: бас барығын: бұнша: бәдізшік: тұйғын: Елбетер: келтірті: |
| Культегин скончался (букв.: 'улетел к Тенгри') в семнадцатый день Года Овцы. Мы провели (его) похороны в двадцать седьмой день девятого месяца. Мы закончили его мавзолей, статуи и картины, и его камень надписи в двадцать седьмой день седьмого месяца, в Году Обезьяны. Культегин был в возрасте сорок семь. Туйгун Ельтебер привел всех этих скульпторов и живописцев. |
| Kultegin passed away (lit.: 'flew away to Tengri') on the seventeenth day of the Sheep Year. We held (his) funeral on the twenty-seventh day of the ninth month. We finished his mausoleum, the statues and paintings, and his inscription stone on the twenty-seventh day of the seventh month, in the Monkey Year. Kultegin was at age of forty-seven. The Tuyγun Elteber brought all of these sculptors and painters. |
|
| 2 | |
| Toquz Oγuz: begleri budunї: bu sabїmїn: edgüti: esid: qatїγdї: tїŋla: ilgerü: kün: toγusїqa: birgerü: kün: ortusїŋaru: qurїγaru: kün: batїsїqїna: jїrїγaru: tün: ortusїŋaru: аnta: ičreki: budun: qop: maŋa: ükü erür: anča: budun |
| Тоғыз Оғыз: бектерi бүтін (халық): бұ сап сөзімді: игiлікпен: есiт !: қатты: тыңда !: ілгерi (алдыға): күн: тумысына (тоғысу): бергi (оң жақ ): күн: ортасына (қарай) керi қарай: күн: батысына: арғы (сол қол ) қарай: түн:ортасына (қарай): cонда: (осы) iшкі:бүтін (халық): көбі(қобы): маған: тобымен ерген: сонша: бүтін (халық): |
| Беки и народ Девяти Огузов! Внемлите в мои слова, и слушайте! Все люди кто следует за мной на востоке к восходу солнца, на юге к полудню, на западе к закату, и на севере к полуночи (послушайте это)! |
| Tokuz-Oguz lords and people! Hear these words of mine well, and listen hard! All people following me eastwards to sunrise, southwards to midday, westwards to sunset, and northwards to midnight (listen this)! |
| 6 | |
| еdgü: bilge: kišig: edgü: alїp кišig: jorutmaz: ermis: bir кiši: yaŋїlsar: oγušї: budunї: besükiŋe: tegi: uqїdmаz: ermis: süčig: sabїŋa: jїmšaq: aγїsїŋa: аrturїp: üküš: Türük: budun: ölteg: Türük: budun: ölsekiŋ: berje: Čuγay: Yїš: Тügeltin: |
| игi: бiлiктi: кiсiні: игi: алып кiсiнi: жорытпас: екен: бiр кiсi жаңылса: оқ-уысты руы: бүтін (халық)ы: бесігіне: тие: ұқтырмас: екен: сүйкiмдi: сөзi: жұмсақ: жібегіне: арқаланып: өңшең: Түрiк: бүтін (халық): өлгендей: Түрiк: бүтін (халық): өлерсің: бергі (жаққа): Чұғай: Йыш: Түгелтен: |
| Они не позволяют мудрым и хорошим людям приблизиться к себе. Они развращают начиная от одного до его целой семьи и клана. Будучи обманутым их сладкими словами и мягким шелком, вы тюркский народ, умирали. Тюркский народ намеревался обосноваться в горах Чугай на юге на Тугельтинской |
| They do not let wise men and brave men come close. They corrupt beginning from a single man up to his whole family and clan. Having been deceived by their sweet words and soft silk, you Turkish people, died! In order to survive Turkish people intended to settle at the Čuγay mountains in south on Тügeltin |
|
| 5 | |
| yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqda: Böküli: Čölüg el: Tabγač: Tüpüt: Apar Purum: [Q]ïrqïz: ÜčQurïqan: OtuzTatar: Qïtaň: Tatabï: bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan ermis: (anta kisre: inisi:) qaγan: ( bolmis erinč: )oγulï atï: qaγan: bolmis erinč: (anta kisre: inisi: ečisin teg: )
|
| жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Түпіт: Апар Пұрым: [Қ]ырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық):келіп: сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік) қаған еді: (сонда кері (кейін):інісі:) қаған: (болған екен: ) ұлы атаулы: қаған: болған екен: (сонда кері: інісі: атасындай: ) |
| На похороны пришли послы от Боклий Чолли, Табгач-Китая, Тибета, Аваров, Рима, Киргизов, Уч-Курыканов, Отуз (Тридцати)-Татаров, Киданей, Татабов, столь много народу пришли оплакивать великого кагана. Столь славен был он каган! За ним стал его младший брат каганом. За ним стал каганом сын. Тогда младший брат не был |
| The ambassadors from Boklii Cholii, Tabgach-China, Tibet, Avar, Rome, Kyrgiz, Uch-Kurykan, Otuz-Tatars, Kytans, Tatabs came to the funerals, so many people came to mourn over the great kagan. He was a famous kagan! After him his younger brother became a kagan. Then his son. But his younger brother was not like the elder brother. |
| 7 | |
| yoŋušurtuqïn: üčün Türük: budun: elledik: Еlin: ïčγanu: ïdmïs: qaγanladïq: qaγanïn: jetіrü: ïdmïs: Tabγač budunqa: beglik: urï oγulïn: qul qïltï: silik qïz oγulïn: küŋ qïltï: Türük: begler: Türük: atïn: ïtï: Tabγačγï: begler: Tabγač: (atïn: tutupan: Tabγač: qaγanqa: körmüs: elig jïl:)
|
| жоныстырдығы: үшін: Түрік: бүтін (халық): ел еткен: Елін: ішін бұзып: итермеледі: қаған еткен: қағанын: жетелей: итерді: Табғач бүтін (халық)ына: бектік: ұрық ұлын: құл болды: сұлу қыз ұлын: күң болды: Түрік: бектер: Түрік: атын: итере: Табғачғы: бектер: Табғач: (атын: тұтып: Табғач: қағанға: көрді (бағынды):елу жыл:) |
| Нарушилось единство Тюркского народа. Восстали они против своих каганов. Китайцы сделали твоих благородных сыновей рабами, красавиц дочерей - рабынями. Бросили Тюркские беки свои титулы и взяли титулы китайские. И служили они Китайскому кагану пятьдесят лет. |
| The unity of Turkic people had broken. They rose against their kagans. The Chinese made slaves your noble sons, and slaves you beautiful daughters. Turkic beks refused from their titles and admitted Chinese titles. So they served Chinese kagan. |
| 12 | |
| budunïγ: ečüm аpam: törüsünče: yarаtmïš: bušγurmïš: Töles: Tarduš: budunïγ: anta itmis: Jabγuγ: Šadïγ: anta bermiš: berіje: Tabγač: budun: yaγï: ermiš: jïrïya: Baz qaγan: Toquz: Oγuzbudun: yaγï: ermis: (Qïrγïz: Qurïqan: OtuzTatar: Qïtaň: Tatabï: qop: yaγï: ermis: аqanïm: qaγan: bunča: ...qïrïq:artuqï:)
|
| Бүтін (халық)ты: атам үлкенім: төресінше: жаратқан: босаңсыған: Төлес: Тардұш: бүтін (халық)ты: сонда: етті: Йабғұны: Шадты: сонда берді: бергі: Табғач: бүтін (халық): жауы еді: арғы қарай: Баз қаған: Тоғұз: Оғыз бой-халық: жау: еді:(Қырғыз: Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: көп: жау: еді:әкем: қаған: бұнша:... қырық: артық:)
|
| Так поступил он с народом Толис и Тардуш. И дал им двух правителей, ябгу и шада. Китайские люди были нашими врагами на юге, люди Токуз(Девяти)-Огузов на севере под начальством Баз Кагана были нашими врагами. Киргизы, Куриканы, Тридцать татар, Китан и Татаби – они все были враждебны к нам. Мой отец, каган, был на сражениях сорок |
| Then he gave people Tolis and Tardush states. And gave them two rulers, a yabgu and a šad. Chinese people were our enemy in south, Tokuz-Oguz people in north with Baz Kagan on head were our enemies too. The Kirgiz, Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi – they all were hostile to us. My father, the kagan, was on campaigns forty-seven times |
| 14 | |
| qaγan: učduqda: özüm: sekiz yašda: qaldïm: ol törüde: üze: ečüm qaγan: olurtï: olurupan: Türük: budunïγ: ječe: itdim: ječe: igti: čïγaŋïγ: bayqïltï: azïγ üküš: qïltï: ečüm qaγan: olurtïqda: özüm: tegin:/eriklig ...Teŋiri: yarïlqadï: ermiš erinč:
|
| қаған: ұшқанда: өзім: сегіз жаста: қалдым: ол төрелікте: үстінде: атам қаған: отырды: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше (жақсы): еттім: жекеше: жетілдірді: шығайды: бай: қылды: азды: өңшең көп: қылды: атам қаған: отырғанда: өзім: тегін: ерікті... Тәңірі: жарылқады: еткен екен:
|
| умер, мне было восемь лет. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным. Когда мой дядя был каганом, я был... тегин... Тенгри благословил нас. |
| I was eight years old. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous. When my uncle was a kagan I was …tegin… Tengri blessed us. |
| 15 | |
| törüt: yegirmi: yašïmqa: Tarduš: budun: öze: šad olurtum: ečüm qaγan: birle: ilgerü: Yašïl ügüz: Šantuŋ: yazïqa tegi: süledimiz: qurïγaru: Temir: qapïγqa: tegi: süledimiz: Kögmen: аša: Qï/rqïz: jeriŋe: tegi: /süledimiz: /qamïγï: beš otuz: süledimiz: üč jegirmi: süŋüšdimiz: Еlligig: elsiretdimiz: qaγanlïγïγ: qaγansïratdïmïz: tizеligig:
|
| төрт: жиырма (14): жасымға: Тардұш: бүтін (халық): үстіне: шад отырдым: атам қаған: бірлесе: ілгері: Йасыл өзен: Шантұң: жазыққа: тие: сүңгіледіміз: кері қарай: Темір: Қапығқа: тие: сүңгіледіміз: Көгмен: аса: Қырқыз: жеріне: тие: /сүңгіледіміз/ қамтылғаны: бес отыз (25): сүңгіледіміз: үш жиырма: сүңгілестіміз: Елдікті: елсіреттіміз: қағандықты: қағансыраттымыз: тізелікті:
|
| Когда мне было четырнадцать, стал шадом над народом Тардуш. Вместе с моим дядей, каганом, мы продолжали сражения в восточном направлении до Яшиль (Хуанхе) реки вплоть до Шантунской равнины, на западе до Железных ворот. Мы продолжали сражения до земли Киргизов, перейдя через Когменские (горы). Мы вышли в поход двадцать пять раз, в них мы сражались тринадцать раз. Мы взяли царство тех, кто имел царство, и мы захватили каганов тех, кто имел кагана. Мы заставили колени имеющих |
| When I was fourteen I became a šad over Tardush people. Together with my uncle, the kagan, we went on campaigns eastwards up to Green River (= Yellow River) and Shantung plain, and we went on campaigns westwards up to the Iron Gate, We went on campaigns up to the land of Kirgiz beyond the Kogmen (mountains). We went on campaigns twenty-five times in all and we fought thirteen times. We took the realm of those who had a realm, and we captured the kagan of those who had a kagan. We made |
| 17 | |
| erti: qaγan atïγ: bunta: biz bertimiz: siŋilim: qunčuyum: bertimiz: üze yazïntï: qaγanï: ölti:budunï: küŋ qul: boltï: Kögmen: Jer sub: idsiz: qalmazun tejin: az Qïrqïz: budunïγ: anča: jaratïp: keltimiz: ...ilgerü: Qadïrqan: Jïšïγ: aša: budunïγ: anča: qonturtïmïz: anča: itdimiz: qurïγaru:
|
| еді: қаған атын: бұнда: біз бердік біз: сіңілім: ханшайым: бердік біз: үсті жазында: қағаны: өлді: бүтін (халық)ы: күң құл: болды: Көгмен: Жер су: иесіз: қалмасын: дейін: аз Қырғыз: бүтін (халық)ты: сонша: жаратып: келдіміз: ... ілгері: Қадырқан: Йышты: аса: бүтін (халық)ты: сонша: құндақтадымыз: сонша: еттік біз: кері қарай:
|
| Мы дали ему титул кагана в то время. Мы также отдали ему мою младшую сестру, принцессу, в жены. Но он предал (нас). (В результате) каган умер, а его люди стали рабами и служащими. Чтобы земля Кёгмен не осталась без правителя, мы организовывали народы Аз и Киргиз. Затем мы приехали (назад) и сражались. Мы дали (их) назад.... В восточном направлении до гор Кадырханской черни (Хингана), на западе |
| It was we, who had given him the title of kagan. We had also given him my younger sister, the princess, in marriage. But, he betrayed (us). (As a result) the kagan was killed and people became slaves and servants. In order the Kogman land would not remain without a ruler, we organized the Az and Kirgiz peoples, and then we came back and fought. We gave (them) back.... Eastwards to the Khingan mountains westwards to |
| 20 | |
| barïγma: bardïγ: bardïq: jerde: edgüg:ol erinč: qanïŋ: ügüzče: jügürti: söŋüküg: taγča: yatdï: beglik: urï oγulïŋ: qul qïltïγ: silik qïz oγulïŋ: küŋ qïltïγ: ol bilmedük üčün: yablaqïŋïn: üčün: ečüm qaγan: uča bardï: bašlayu: Qïrqïz qaγanïγ:(balbal: tikdim: )Türük: budunïγ: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: aqaŋïm qaγanïγ:
|
| барғанынша: бардық: барған: жерде: игіні: ол еді екен: қанын:өзенше: жүгірді (ақты): сүйегін: тауша: жатты: бектік: ұрық ұлың: құл болды: сұлу қыз ұлың: күң болды: ол білмедік үшін: жабайылығын (жамандығын): үшін: атам қаған: ұша барды: бастай: Қырғыз қағанды: (балбал:тікдім:) Түрік: бүтін (халық)ты: аты көсегесі: жоқ болмасын: дейін: әкем: қағанды:
|
| ушли. Там, куда вы ушли, ваша (единственная) прибыль была следующим: ваша кровь бежала текла рекой, и ваши кости были навалены как гора; ваши сыновья, достойные стать беками стали рабами, и ваши дочери, благородные красавицы стали служанками. Из-за вашего непонимания и из-за вашей вредности, мой дядя, каган улетел (умер). Первым я установил балбалы (для него), начиная с Киргиз каганских балбалов. Тенгри, который избрал моего отца, кагана, |
| In places you went away, your (only) profit was the following: your blood ran like a river, and your bones were heaped up like a mountain; your sons worthy of becoming lords became slaves, and your daughters worthy of becoming ladies became servants. Because of your unawareness and because of your mischievousness, my uncle, the kagan, met his death. First I erected balbals (for him) beginning from Kirgiz kagan's. Tengri, which had raised my father, the kagan, |
| 23 | |
| kelti: budunïγ: igіdejin tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun tapa: bergerü: Tabγač: tapa: eki jegirmi: süledim: /süŋüš/ süŋüšdüm: аnta kisre: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: qutum: ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: qïltïmčïγaň: budunïγ: bay qïltïm: |
| келді: бүтін (халық)ты: игі етейін дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық) таман: бергі қарай: Табғач: таман: екі жиырма (12): сүңгіледім: / сүңгілес/ сүңгілестім (соғыс жасадым): сонда кері кейін: Тәңірі: жарылқадық: үшін: құтым: үлесім:бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ты: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ты: тонды: қылдым: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым:
|
| пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. После этого, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду. И я сделал бедных богатыми |
| In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, and I fought twelve times. After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich |
| 26 | |
| tapa: süledim: Čača Seŋün: sekiz: tümen: sü birle:süŋüšdim: süsin: anta: ölürtim: altï otuz: yašïma: Ček budun: Qïrqïz: birle: yaγï boltï: Kem keče: süledim: Ček tapa: süledim: Őrpünte: süŋüšdimiz: süsin: sančdïm: Az ...m...yeti: otuz: yašïma: Qïrqïz: tapa: süledim: süŋük batamï:
|
| таман: сүңгіледім: Чача Сеңгүн: сегіз түмен: сүңгі бірлесе: сүңгілестім: сүңгісін: сонда: өлтірдім: алты отыз: жасыма: Чек бүтін (халық): Қырғыз: бірлесе: жау болды: Кем (өзен) кеше: сүңгіледім: Чек таман: сүңгіледім: Өрпенте: сүңгілесдіміз: сүңгісін: шанышдым: Аз...м... жеті: отыз (27): жасыма: Қырғыз: таман: сүңгіледім: сүңгі батар:
|
| Сражался с восьмитысячным войском Чача Сенгуна. Я сразил их. Когда мне было двадцать шесть на нас напали Чеки в союзе с Киргизами. Я сражался с ними, перейдя через реку Кем. Сражались у Чек. Сражались в Урпенте... Когда мне было двадцать семь, я пошел войной против Киргизов. Пройдя через глубокий с копье |
| I fought with eight thousand’s army of Chacha sengun. I won them. When I was twenty six, Cheques together with Kyrkyz attacked us. I fought with them crossing the Kem river. Fought at Chek. Fought in Urpent. When I was twenty seven, I went against Kyrkyz. Going through the lance- deep |
| 27 | |
| qarïγ: süküpen: Kögmen: Jïšïγ: toγa: yorïp: Qïrγïz: budunïγ: uda: basdïm: qaγanïn: birle: Suŋa jïšda: süŋüšdüm: qaγanïn: öltürtim: Elin: anta altïm: ol jïlqa: Türügeš: tapa: Altun Jïšïγ: aša: Ertis: ügüzüg: keče: yoru/dum: Türügeš: budunïγ:/ uda: basdïm: Türügeš: qaγan: süsi: otča borča: kelti:
|
| қарды: сөгіп: Көгмен: Йышды: доғалай: жорып: Қырғыз: бүтін (халық)ты: ұтқылай (қуып): бастым: қағанын: бірлесе: Сұңға Йышда: сүңгілесдім: қағанын: өлтірдім.Елін: сонда алдым: ол жылғы: Түргеш: таман: Алтын Йышды: аса: Ертіс: өзенді: кеше: жорттым: Түргеш: бүтін (халық)ты: ұтқылай (қуып): басдым: Түргеш: қаған: сүңгісі: отша боранша: келді:
|
| снег мы прошли вокруг гор Когмен и напали на Киргизов. Мы боролись с их каганом на горе Сунга. Я убил их кагана, захватил их страну. Я отправился в поход в сторону Тургеша, пройдя через Золотые горы, переправляясь через реку Иртыш. Я захватил Тургешский народ, преследуя их. Войско Тургешского кагана сопротивлялось как огонь. |
| snow we went round the Kegmen mountains and attacked the Kyrkyz. We fought in the Sungamountains with their kagan. I subdued them then. I went on campaign towards Turgesh, going through the Gold mountains, crossing the Irtysh river. I took the Turgesh people. The army of Turgesh kagan fought like fire. |
| 31 | |
| boltačï erti üze: yaŋï: keligme: süsin: aγïtïm: üküš ölti: anta terilip: anta: Toŋïra: Jïlpaγït: bir: oγušuγ: Toŋa: tegin: yoγun...egere: toqïdïm: törütünč: Ezgenti: Qadïzda: süŋüšdüm: süsin anta: sančdïm: yabrïtdïm: ...barïmï...ma...Maγï Qurγan: qïšladuqda: yut: boltï:yazïŋa:
|
| боларман еді үсті: жаныса: келуші: сүңгісін: ағыттым: көп өлді: сонда теріліп: сонда: Тоңыра: Йылпағұт: бір: уыс-руды: Тоңа: тегін: жоқтауын... иіре: тоқытдым: төртінші: Езгенті: Қадызда: сүңгілестім: сүңгісін сонда: шанышдым: жайпыраттым....барлығын...ма... Мағы Қорған: қыстауында: жұт: болды: жазында:
|
| тогда я сверг их передовую линию. Убиты были многие. Я окружил и умертвил десять храбрых воинов племени Тонгра Йалпагут на похоронах Тон тегина... Зимой был голод в Магы Коргане. Весной |
| then I overthrew their forward position. Many were killed. I surrounded and killed ten brave soldiers of Tongra Yialpagut tribe on Ton tegin funerals. There was starvation in Magy Korgan in winter. In spring |
| 37 | |
| .. /süŋ/üšdüm:süsin: sančïdïm: ičikgime: ičikdi: budun: boltï: ölügme: ölti: Seleŋe: qodï yorïpan: Qarаγan: qïšlata: biz: barïqïn: anta buzdïm: .....jïšqa: аγdï: Uyγar Elteber: yüzče erin: ilger....te... |
| ...сүңгілестім: сүңгісін: шанышдым: ішіне енушісі: ішке енді: бүтін (халық): болды: өлуші: өлді: Селеңге: құйып жорытып: Қараған: қыстай: біз: барығын: сонда: бұздым: ...йышқа қарай: ақты: Ұйғыр Елбетер: жүздей ерін: ілгері...
|
| ... воевал. Сразил их войско. Те, кто сдался, присоединился ко мне, стал моим народом. Те, кто умер - умерли. Переправившись через Селенга, после зимовки в Караган, мы разрушили их строения... отступили в сторону ... Уйгур Эльтебер (отправил) около ста войск на восток... |
| …fought. Bit their army. Those who gave up, joined me, became my nation. Those who had died – died. Having crossed through Selenga, after winter in Karagan, we destroyed their buildings… retreated… Uigur Elteber sent about hundred army to the east… |
|
| 3 | |
| ...ulï: süledim: otuz artuqï: sekiz: yašïma: qïšïn: Qïtaŋ tapa: süledi:...
|
| ...: сүңгіледім: отыз артық: сегіз (38): жасыма: қысын: Қытаң таман: сүңгіледі...
|
| ... сразил. Когда мне было тридцать восемь, зимой воевал с Киданями ... |
| …fought. When I was thirty eight fought with Kitans in winter… |
| 8 | |
| bertim: alïp erin: balbal: qïlu: bertim: elig: yašïma: Tatabï: budun: Qïtaŋda: аdïrïl...
|
| бердім: алып: ерді: балбал: қылып: бердім: елу: жасыма: Татабы: бүтін (халық): Қытаңда: айырыл...
|
| отдал. Поставил балбалы для великого воина. К моим пятидесяти годам, народ Татаби ... в Кидани ... |
| Gave away. Established balbals for the great soldier. To my fifty years old, Tatabi people in Kitan… |
|
| 2 | |
| toγusїqїŋa: birgerü: kün: ortusїŋaru: qurїγaru: kün: batїsїqїna: jїrїγaru: tün: ortusїŋaru: аnta: ičreki: budun: qop: maŋa: ükü erür erti: anča: budun qop:etdim: ulamtї: aňїγ yoq: Türük: budun: Őtüken: yїš: olursar: elte: buŋ yoq: іlgerü: Šantuŋ: yazїqa tegi: süledim: Taluyqa: kičig: tegmedim: birgerü: Toquz:/
|
| (тоғысу) тумысына: бергi (оң жақ ): күн: ортасына (қарай) керi қарай: күн: батысына: арғы(сол қол ) қарай: түн: ортасына (қарай): cонда: (осы) iшіндегі: бүтін халық: көбі(қобы): маған: тобымен өңшең ерген: сонша: бүтін- халық: (қобы) көп: еттiм: ұласқанда: анық жоқ: Түрiк: бүтін( халық): Өтүкен: Йышында: отырса: Елде: мұң жоқ: ілгерi: Шаңтұң: жазығына тие: сүңгiледiм: Теңiзге: кiшiк: тимедiм: бергi (оң жаққа) қарай: Тоғыз:
|
| на юге к полудню, на западе к закату, и на севере к полуночи (послушайте это)! Я сделал Вас больше. Нет фальши в этих словах. Если тюрками правит каган из горы Отюкэнь нет грусти и печали в стране . Я прошел с войском на востоке до Шаньдунской равнины. Почти достиг моря. Я прошел войском на юге до Токуз- |
| In the south to the midday,in the west to the sunset, in the north to the midnight (listen to it)! I made you more. Therу are no falseness in these words. If kagan from the Otuken mountain rules the Turks there will not be troubles in the country. I went with my army in the east to Shandun plain. I nearly reached the sea. I went with my army in the south to Tokuz - |
| 4 | |
| qutuy: buŋsuz: anča berür: Tabγač: budun: sabї süčig: aγїsї: jїmšaq: ermiš: süčig: sabїn: jїmšaq: aγїn: arїp: їraq: budunїγ: anča yaγutї er: ermiš:
yaγuru: qontuqda: isire: aňїγ bilgin anta üjür: ermis: еdgü: bilge: kišig: edgü: alїp: кišig: jorutmaz: ermis: bir кiši: yaŋїlsar: oγušї: budunї: besükiŋe: tegi: uqїdmаz:
|
| мата мұңсыз (шексiз): сонша берер: Табғач: бүтін (халық)(+тың): сөз сабы: сүйкімді: жібегі: жұмсақ: екен: сүйкімді: сөз сабын: жұмсақ: жібегін: ырықтап (ерiтiп): ырық(ты): бой халықты: сонша (көздiң) жауын алар: екен: көздiң жауын алып: қоңдықтап: кейiн: аңсыз бiлiктi: сонша үйірер: едi: игi: бiлiктi: кiсiні: игi: алып кiсiнi: жорытпас: екен: бiр кiсi жаңылса: оқ-уысты руы: бүтін (халық): бесігіне: тие: ұқтырмас:
|
| и шелк много. У табгачей(китайцев) слова сладкие и шелка мягкие. Обманывая своими сладкими словами и мягкими шелками, они привлекают к себе людей издали. Как только люди к ним приближаются, одурманивают их еще больше. Они не позволяют мудрым и хорошим мужам приблизиться к себе. Они развращают, начиная от одного до его целой семьи и клана. |
| and silk. Tabgaches (Chinese) have sweet words and soft silk. Deceiving by their sweet words and soft silk they attract people from far places. As soon as people approach them they stupefy them more. They do not allow wise and good man to approach them. They destroy beginning with one person to the whole family and clan. |
| 9 | |
| qaγan: ečim qaγan: olurtïqunta: törüt: buluŋdaqï: budunïγ: bunča: itmis: bunča: yaratmïš: Teŋiri: yarïlqaduq: üčün: özüm: qaγan: olurtuqïma: törüt: buluŋdaqï: itdim: yaratdïm: ...qïltïm: men: Türügeš: qaγanqa: qïzïmïn: bertim: erteŋü: uluγ: törün: alï bertim: Türü...
|
| қаған: әкем қаған: отырғанында: төрт: бұрыштағы: бүтін (халық)ды: бұнша: еттім: бұнша: жараттым: Тәңірі: жарылқадық: үшін: өзім: қаған: отырғанымда: төрт: бұрыштағы: еттім: жараттым:... қылдым: мен: Түргеш: қағанға: қызымды: бердім: ертіп: ұлық: төрелігін: алып бердім. Түрік...
|
| Когда правил мой отец мы покорили народы на всех четырех сторонах мира, сделали их многочисленными. С благословения Тенгри, когда я сам стал каганом, покорил народы на всех четырех сторонах еще больше, сделал их многочисленными, установил закон и власть. Тюркский ... |
| When my father ruled we conquered the people in all four parts of the world, made them numerous. With Tengri’s bless, when I became the kagan I conquered more people in all four parts of the world, made the more numerous, established law and power. Turkic… |
| 10 | |
| qïzïn: erteŋü: uluγ: törün: oγulïma: alï bertim: T...erteŋü: uluγ: törün: alï bertim: ...ertürtimi...bašlïγïγ: jöküntürtim: tizеligig: sökürtim: üze: Teŋiri: asïra: Jer: yarïlqaduq: üčün:
|
| қызын: ертіп: ұлық төрелігін: ұлыма: алып бердім: Тү... ертіп: ұлық: төрелігін: алып бердім: ... өткізгенім... бастыны: жүгіндірдім: тізелікті: шөктірдім.Үсті: Тәңірі: асты: Жер: жарылқадық: үшін:
|
| женил на дочери, и отдал власть моему сыну. ... отдал власть ... имеющих колени заставил преклониться, имеющих головы заставил поклониться. С благословения на верху Тенгри, внизу Земли, |
| Married to the daughter and gave the power to my son. … gave the power… those who had knees made genuflect their knees and who had heads - bow them. With the blessing of Tengri above and the Earth below, |
| 11 | |
| közün: körmedük: qulaqqïn: esidmedük: budunmïn: ilgerü kün: toγsïqïŋa: ...birgerü: Tab...qa...qurïγaru: ...jïrγaru: ......tïn: örüŋ kümüšin: qïraγï aγïlï: qutayïn: ekinlik: isigtisin: özlek: atïn: adγïrïn: qara kišin:...
|
| көзі: көрмеген: құлағы: естімеген: бүтін (халық) ым: ілгері күн: тумысына: бергі жаққа: Таб...қа... кері... ары ... ...тын... өрелі ақ: күмісін: оюлы жібекті: матасын: егіншілік: қышқылдысын (арағын): өзлек: атын: айғырын:қара кісін: ...
|
| мой слепой на глаз и глухой на уши народ на востоке Таб... серебро, вышитый щелк, овощи, водку, лошадей и коней, слуг ... |
| My blind and deaf nation in the east Tab… silver, silk, vegetables, vodka, horses, servants… |
|
| 1 | |
| Bilge Tuňuquq[177] : ben özüm: Tabγač eliŋe: qïlïntïm: [178]Türük budun: Tabγačqa: ükü erür erti[179] :
|
| Бiлге Тұнық-ұқ: мен өзiм: Табғач елiнде: қылындым (өмiр сүрдiм): Түрiк бүтін (халық): Табғачқа: тобымен ерген едi:
|
| Я сам, мудрый Тоньюкук, жил в стране Табгачей (Китае). (Так как и весь) Тюркский народ был в подчинении у Табгач (Китая). |
| I myself, wise Tonyukuk, lived in Tabgach (Chinese) country. (As the whole) Turkic people was under Tabgach (China) subjection. |
| 5 | |
| uduzgïma: uluγï: šad ertim: yagïl tedi: yagïmsï ben ertim: Bilge Tuňuquq: qaganïm uqïsayïn tedim: saqïntïm: toruq buqalï: semiz buqalï: ïraqda:
|
| артымнан ерткен: ұлығы: шад едiм: жиыл дедi: жиюшысы мен едiм: Бiлге Тұнық-ұқ: қағаным(а) ұқтырайын дедiм: сақтандым (ойландым): тұралау бұқалы: семiз бұқалы: ұзақ-жырақта:
|
| заставил (по)следовать за ним – был я - "шад", старший из них. Он сказал: "Собери!". Я был тем, кто собрал! Я, Мудрый Тоньюкук, хотел объяснить своему кагану и подумал: различает ли (будущий хан) вообще (букв. вдали), разницу между тощими и жирными быками?» Я долго думал: «Тощему быку не соперничать с |
| Made follow him – was I – “shad”, the eldest among them. He said: “Gather!”. It was I who gathered! I, wise Tonyukuk, wanted to explain my kagan and thought: whether (the future kagan) distinguishes the difference between greasy and gaunt bulls?” I thought long: “A gaunt bull can not contest with |
| 10 | |
| Yorï yor ermis: qaγanï: alïp ermis: ayγučïsï: bilge ermis: ol eki kisi: bar erser: esini: Tabγačïγ: ölürteči: etermen: öŋre Qïtañïγ: ölürteči: etermen: bizi Oγuzïγ:
|
| жорық жору едi: қағаны: алып едi: айғұшысы бiлiктi едi: ол екi кiсi: бар болса: есi көршi: Табғачты: өлермен етермiн: өңiрге Қытанды: өлермен етермiн: бiздiң Оғұзды:
|
| бывало, шли на войны! Каган у них великий и советник мудрый. Если эти двое будут живы, то своих соседей Табгачей (Китай) они захватят. И Киданей на востоке захватят, нас, Огузов также |
| They used to go to wars! Their kagan was great and as an advisor he was wise. If these two are alive they would kill their neighbours Tabgaches (Chins). They would kill Kitan in the east. And us, Oguzes |
| 11 | |
| ölürtečig: etermen: Tabγač: beriden yenteg: Qïtaŋ: önden yenteg: ben yïrdantayïn: tegijin: Türük: esir budun: jerinte: ïdï yormazun: učrïdï: ay: oq qisalïm:
|
| өлермен: етермiн: Табғач: бергi жақтан жөнелмек: Қытан: өң жақтан жөнелмек: мен арғы жақтан: тиейiн: Түрiк: Есiр (ер тақты)бүтін (халық): жерiнде: итере жортқызбай: ұшырады: ай: оқ(тай) қысайық:
|
| захватят. (Так пусть) Табгач (Китай) нападет с юга, Китан - с востока, я (т.е. Огуз) нападу с севера. Пусть не распоряжается (букв. не ходят) на земле благородных Тюрков (их) властитель! Да обрушимся мы на них (с трех сторон)!» |
| Would kill. (Let) Tabgach (China attacked from the south, Kitan – from the east, I (i.e.Oguz) attacked from the north. Do not let their master give orders (litr. go) in the land of noble Turks! Let us fall upon them ( from three sides)!” |
| 12 | |
| termez: ol sabïγ: esidip: tün:udusïqïm: kelmedi: küntüz: olursïqïm kelmedi: anta ötrü: qaγanïma ötüntüm: anča ötüntüm: Tabγač: Oγuz: Qïtañ: bu üčegü: qabsar:
|
| дедiмiз: ол сап-сөздi: есiтiп: түн: ұйықтағым келмедi: күндiз: отырғым келмедi: сонда өткізіп: қағаныма: өтiндiм: сонша өтiндiм: Табғач: Оғұз: Қытаң: бұ үшеуi: қапсырар(айқасып):
|
| Когда услышал эти слова, ночами не смог уснуть, и днем не знал покоя. После этого я молился ради нашего кагана. Я рассудил так: «Табгачи (Китай), Огузы, Кидане надумали объединиться и напасть на нас. |
| When I heard these words I could not sleep nights and could not be calm by days. I prayed for the sake of our kagan after that. I judged as follows: “Tabgaches (China), Oguzes, Kitans decided to join together and attack us. |
| 14 | |
| yoγun: bolsar: üzüglük alp ermis: öŋre: Qïtaŋda: berije: Tabγačda: qurïya: Qurudïnta :yarïya: Oγuzda: eki üč biŋ: sümüz: keltečimiz: barïmïna: anča ötüntüm:
|
| жуан:болса: үзiк ету алып (күш) едi: өңiрге Қытаңда: бергi оң жаққа: Табғачда: керi батысқа: Құрұдында: арғы (сол қол ) жаққа: Оғұзда: екi үш мың: сүңгi әскерiмiз: келтiремiз: барымына: сонша: өтiндiм:
|
| собрать в «толстое», то, чтобы растоптать нужна великая сила! У нас есть по две-три тысячи копьеносцев на востоке у Киданей, на юге у Табгачей, на западе в Курудуне, на севере у Огузов. Надо их всех собрать!». |
| into “thicks”, then it is necessary to have great force to crush! We have two – three thousand spear-bearers at Kitans in the east, at Tabgach in the south, in Kurudun in the west, at Oguzes in the north. We need to recall all of them!” |
| 21 | |
| qaγanï alïp ermis: ayγučïsï bilge ermis: qačanïŋ erser: ölürteči ökük: üčegün: qabïsïp: süllemis: anï joq qïsalïm: temis: Türges: qaγan anča temis: bеniŋ budunïm anta erür: temis:
|
| қағаны алып едi: айғұшысы-кеңесшiсi бiлiктi едi: қашқақтай етсе: өлтiрмешi: болмақ: үшеуi: қабысып: сүңгiлемесе: оны жоқ қысайық: деген: Түргеш: қаған сонша деген: менiң бүтін (халық)м: сонда бар: дедi:
|
| Каган у них (т.е. Тюрков) великий, и советник – мудрый. Если будем оглядываться, не объединимся в союз и не повоюем (с ними), то они уйдут (без наказанья)!» Тогда Тюргешский каган сказал: «Там есть мой народ! |
| Their (i.e. Turks) kagan is great and advisor – is wise. If we look back, do not join in alliance and do not struggle (with them), then they will go away (without punishment)” then the Turgesh kagan told: “There is my people there! |
| 27 | |
| Anï sub…b...m…:ol sub qudï: bardïmïz: sanïγlï: tüsürtemiz: taγ: ïqa: bayur ertemiz: kün jeme: tün jeme: jelü: bardïmïz: Qïrqïzïγ: oqa basdïmïz:
|
| Ол су ...: ол су құлдырай: бардымыз: санаулы (рет) түсiре тоқтатамыз: тау: ықта: баурайлай ертемiз: күн де: түн де: желiп: бардымыз: Қырғызды: оққа басдымыз:
|
| ... Мы поплыли по реке, несколько раз останавливались. По склону горы, днем и ночью шли рысью. Обрушили на Киргизов стрелы. |
| …We swam across the river, stopped several times. On the slope of the mountain we went at a trot day and night. Brought down arrows on Kyrgyz people. |
| 28 | |
| ...u süŋügün: ačdïmïz: qanï: süsü: terilmis: süŋüšdimiz: sančïdïmïz: qanïn: ölürtümiz: qaγanqa: Qïrqïz: budunï: išikdi:
|
| ...сүңгiлерiн: аштыдым (шайқастық): сұсты-әскері: ханы: терiлдi (жиналды): сүңгiлесдiмiз: шанышдымыз: ханын:өлтiрдiмiз: қағанға: Қырғыз: бүтін (халық):iшiне ендi (бағынды):
|
| ... Сразились с их войском. Их хан собрал войска. Мы сразили их, убили их хана. Киргизский народ сдался нашему кагану. |
| …fought with their army. Their khan gathered the army. We fought them, killed their kagan. Kyrgyz people surrendered our kagan. |
| 29 | |
| Qïrqïzda: yantïmïz: Türges qaγanta: körüg kelti: sabï enteg: öŋden qaγanγaru: sü jorïlam temis: yorumasar: bizіni:: qaγanï: alïp rmis: ayγučïsï: bilge ermis: qač neŋ erser:
|
| Қырғызда: қайта жөнелдiк: Түргеш қағсонда: көрiк-елшi келдi: сабы сөзi осылай: өңден қағанға қарай: сүңгілі-әскер жорыталым дептi: жорымаса: бiздi: қағаны: алып едi: айғұшысы-кеңесшісі: бiлiк едi: қанша не болса:
|
| Мы вернулись от киргизов. От Тюргешского кагана пришел посол. Слово его таково: «Отправимся походом с востока на кагана. Если мы не наступим, то их (т.е. Тюркский) каган – велик, а советник его – мудрый, как бы то ни было, - |
| We came back from Kyrgyz people. A messenger came from Turgesh kagan. The word of his was as follows: “we go on campaign to kagan from the east. If we do not attack, then their (i.e. Turkic) kagan is great, his advisor – is wise, this or that way, he might kill us ” |
| 32 | |
| Bu süg elti: tedi: qïyïnïγ: küŋülüŋči ay: ben seŋe ne ayayïn: tedi: kelir erser: körü: kеlür: kelmez erser: et ïlïγ sabïγ alï olur: tedi: Altun yïsda: olurtïmïz:
|
| Бұ cүңгілі-әскердi ерт дедi: қиындығын: көңiлiнше айт: мен саған не айтайын: дедi: келер болса: көрү: келер: келмес болса: ет жылы (?) сап-сөздi алып отыр: дедi: Алтын йышда: отырдымыз:
|
| «Веди это войско! Скажи, каковы трудности? Что я могу еще предложить? Если (кто) придет (т.е. присоединится к нам), то увеличится (у нас) число (храбрых мужей), если же (никто) не придет, то собирай различные вести (букв. слова, "языки")». Мы находились в Алтунской черни. |
| “Lead the army! Tell me what are the difficulties? What else can I suggest? If (somebody) comes (i.e. joins us), then the number of (brave men) will increase, if (nobody) comes, then gather different news (litr. words, “tongues”)”. We were in Altun mob. |
| 40 | |
| örtče: qïzï kelti: süŋüsdimiz: bizinte: eki učï: sïŋarča: artuq erti: Teŋri yarïlqaduq üčün: üküs tejin: biz:
|
| өртше: қызу келдi: сүңгiлестiмiз: бiзден: екi: ұшы: сыңарша: артық едi: Тәңірi жарылқадық үшiн өңшең көп дейiн: бiз:
|
| они обрушились огромной силой (букв: как огонь). Мы сражались. Их было вдвое. По милости Тенгри |
| They came down with great force (litr. like fire). We fought. They were twice more than we. Due to Tengri |
| 48 | |
| sarïγ altun: örüŋ kümüs: qïz qoduz: egri tebi: aγï buŋsuz: kelürti: Elteris qaγan: Bilge ...
|
| сары алтын: өрпек -ақ күмiс: қыз әйел: нар түйе: мата сыйды мұңсыз: келтiрдi: Елтерiс қаған: Бiлге (қаған)...
|
| то он преподнес желтое золото, белое серебро, женщин и девиц, сокровища, шелк на верблюдах в большом количестве. Ради величия Ильтерис кагана, Бильге кагана |
| he presented me yellow gold, white silver, girls and women, treasury, silk on camels in huge number. For the greatness of Elterish kagan, Bilge kagan |
| 49 | |
| alpin üčün: Tabγačqa: jeti jegirmi: süŋüsdi: Qïtañqa: jeti süŋüsdi: Oγuzqa: bes süŋüsdi: anta Ayγučï...
|
| алптығы үшiн: Табғачқа: жетi: жиырма(13) сүңгiлесдiмiз: Іытанға: жетi сүңгiлесдiмiз Оғұзға: бес сүңгiлесдiмiз: сонда Айғұчы-кеңесшісі...
|
| мы воевали с Табгачами (Китаем) тринадцать раз. С Китанами воевали семь раз. С Огузами воевали пять раз. Тогда советником ... |
| we fought thirteen times with Tabgaches (China). Seven times fought with Kitans. Five times with Oguzes. An advisor then… |
| 52 | |
| küntüz: olurmatï: qïzïl qanïmï: tökti: qara terim: yügürtü: isig küčüg berti ök: uzun jelmeg: jeme: ïtmïq:
|
| күндiз: отырмады: қызыл қаным(д)ы: төктi: қара терiм: жүгiрттi: iсті күшті бердiм-ақ: ұзын желмек: және: итермек:
|
| не имел покоя днем. Проливал кровь и пот. Я служил и отдал всю силу. Направлял длинные (дальние) военные набеги. |
| Did not have calmnee by days. Shed red blood and perspired. I served and gave all my force. Dericted long (far) military forays. |
|
| 5 | |
| ...a: tükedi: Qïtaň: Tatabï: .../tegi/: süŋüšdükde: bes süŋüš: süŋüšdükde: Küli Čur anča: bilgesi: čabïsï: erti: alïpï bökesi: erti:
|
| ...а: түгеді: Қытаң: Татабы:.../тие/: сүңгілескенде: бес сүңгілес: сүңгілескенде: Күлі Чұр: сонша: біліктісі: сөз саптауышысы:еді: алыбы бүгесі: еді:
|
| ... При пяти сражениях с Киданями и Татабами Кули Чур был самым мудрым оратором, самым великим полководцем. |
| … in five battles with Kitans and Tatabs Kuli – Chur was the wisest speaker, the greatest commander. |
| 11 | |
| ...üke: tusu bol..q: öde: ülügi: anča ermiš erinč: yaγïqa: yalŋus: oplayu tegip: oplayu kirip: üze qïšqa kergeg boltï:
|
| ...ке: көмек болған: өтер: үлесі: сонша:болған екен: жауға: жалғыз (жаңғыз): ұмтыла тиіп: ұмтыла кіріп: үсті қысқа қайтыс болды:
|
| ... почувствовал себя обязанным за оказанную помощь и в одиночку бросился в бой и нашел свою смерть. |
| …felt obliged for aid and rushed to attack alone and found his death. |
|
| 12 | |
| yabγu: atadï anta: kisre: aqaŋïm: qaγan: učdu: qara budun: qïlïnč // küsgü yïlqa.........dïm:
|
| Йабғұ атанды сонда: кейін: ағайыным: қаған: ұшды: қара бүтін (халық): қылын?//тышқан жылға... ...дым: |
| был объявлен Йабгу. Тогда мой родной каган умер. Простой народ в год Мыши ... |
| was announced Yabgu. My native kagan had died then. Common people in the year of Mouse… |
| 40 | |
| ebim ken: ......budunïγ qut: ...ebime ekinti ay altï yaŋïqa: tüsdim: taqïγu yïlqa: ......berti: ...yoq qïlmïš: ančïp: kelti eki qïzïn:
|
| Үйім кен:... ...бүтін халық құт:... үйіме екінші ай алты жаңасы: түсдім: тауық жылға:... ... берді:...жоқ еткен: сөйтіп: келді екі қызын: |
| дом ... народ ... я вернулся домой шестого числа второго месяца в год Петуха. ... проводил... Тогда двух дочерей |
| Home… people….I returned home on the sixth of the second month in the year of Hen…. spent… Two my daughters then |
|
| 8 | |
| baš ača barïm: yaš ača: jïlqï: esizime buda: egjel atïm: Qan Eregje
|
| Бас асқан барлығым:Жас аша тұяқты: жылқы:Иесізіме бой: ...?
|
| Повзрослевшие дети, годовалые жеребцы, оставшиеся без хозяина племя ... |
| My growing children, my young horses ownerless ... |
|
| 2 | |
| unïγïn Čor : yarïqï : oruŋu : Tud- |
| 4 | |
| alïnï : ičireki eki yaryaqï : Čik : |
