Iздеген сөз  192 жерде кездесті |
|---|
|
| 1 | |
| Teŋiride: bolmuš: El Etmiš Bilge: qaγan: El bilge: qatun: qaγan atïγ qatun atïγ atanïp: Őtüken kedïn učinta: Tez bašinta: örügün ......[čit] anta jaratïtdïm: barš yïlqa yïlan yïlqa: eki yïl |
| Тәңіріде: болған: Ел Етміш Білге: қаған: Ел Білге: қатұн: Қаған: атын: Қатұн: атын атанып: Өтүкен кейінгі (батыс) ұшында: Тез басында: орданы......(чыт құрылыс) сонда жараттырдым: барыс жылғы жылан жылғы: екі жыл |
| Тенгри-подобный Эль Етмиш Бильге каган называясь именем Эль Бильге катун Каган поставил орду и велел построить чыт (каменное сооружение) на западе за Отюкеном у истоков Тез в течение двух лет в год Барса и Змеи |
| 2 | |
| yajladïm: ulu yïlqa Őtüken: ortušïnta Šöŋüz ba [šïnta]Ïduq bašï kedininte: jajladim. Őrügün: bunta: jaratïdïm. Čit bunta toqïtïdïm. Bïn yïllïq: tümen künlük: Bitigimin belgümin bunta
|
| жайладым: ұлу жылғы: Өтүкен: ортасын: Шөңгүз басында: Ұйық басында кейінінде: жайладым: Орданы: бұнда: жаратдым: Чыт бұнда тоқытдым: Мың жылдық: түмен күндік.Бітігімді белгімді бұнда: |
| В год Дракона я расположился в Отюкенской черни у реки Шонгуз, а затем у реки Уюк. Там я велел поставить орду и построить чыт. Велел здесь высечь надписи и мой знак на тысячу лет и десять тысяч дней |
| 5 | |
| yaγlaγïm: Őtüken: quzï kedin učï Tez bašïöŋdüni Qanuy: Künüj: biz ekin ara qïčlaγïm Őtüken jeri: Onγï Ta [rqan] süjü yaγ: budun [qa] ...γï berigerü učï: Altun: Yïš kedin üčï: Kögmen: iligerü učï Köiün
|
| жайладым: Өтүкен: қойнауы кейінгі ұшы Тез басы өңірден Қанұй: Күнүй: біз екі аралығы қыстауым Өтүкен жері: Оңғы Тархан сүңгілері жау: бүтін (халық)қа...бері қарай ұшы: Алтын: Йыш: кейінгі ұщы: Көгмен: ілгері ұшы Көлүн |
| Я расположился в Отюкенской черни с другой стороны у истоков Тез в окрестностях Кануй, Кунуй. Между ними была моя зимовка в Отюкенской ложбине. Войска Онгы Тархана напали на народ с юга Алтын Йыш, с запада Когмен, с востока Колун |
| 10 | |
| Teŋirim qanïm: ......qan atlïγ Čiqsi aqunču: Alip:bilge...qan...Oγuz budun altï jüz Söŋüt bir tümen budun qazγantï |
| Тәңірім әкем:......қан атты Чіксі ақұншы: Алып Білге...қан...Оғыз бүтін (халық)Алты жүз Сөңгүт Бір түмен бүтін (халық)қазтұрғызды (иеленді) |
| Отец мой Тенгри ……. Чикси …. Могучий Бильге …кан… шесть сот Сонгут тумен правили народом Огуз |
| 11 | |
| Teŋiri aqanïm: atlïγï Toquz Tatar...bujruq......γï...[Söŋüt bïn]budunï tegtemin: bu bitidükde: qanïma: Torγag bašï qa...Atačuq Begčeker Čiqsi birle Baγa Tarqan üč jüz Torγaq turdï
|
| Тәңірі әкем: аттысы Тоғыз Татар...бұйрық.../Сөңгүт мың/ бүтін(халық)ы тидім:бұ жазарда: әкеме: Торғақ басына...Атачық Бегчекер Чігісі бірлесе Баға тархан үш жүз Торғақ тұрды: |
| Тенгри(-подобный) отец мой … выступил против народа Тогуз Татар … буюрук … /Сонгут тысячник/ когда писали эти надписи у истоков Торгак … объединившись с Атачык Бегчекер Чикси и Бага Тархан триста (воинов) Торгак встали (под знамена) моего отца. |
|
| 10 | |
| kelür ertimez: ekin ara: at eg yaγï: bolmus: tegim ečimin: tejin: saqïntïm: Teŋіri: bilge: qaγanqa: saqïnu: іsig: küčüg: bersegim: bar ermes erinč: tegi edükün: üčün: ...yaγïdïm: beke: tegi edikim: uruš: qïlïp:
|
| келер емес: екiнiң ара(сы): ат көлiктi жау: болды: тегiм атамның: деп: сақтандым (есейдiм): Тәңірi: Бiлге: қағанға: сақтап: iсiн: күшiн: берсем: бар: болайын дептi: тигенi: үшiн: ...жауладым: берiк: тигенiм: ұрыс: қылып:
|
| … между ними была вражда. Я шел по стопам своих предков. Я подумал, «если я буду служить Тенгри Бильге кагану, то буду жить!». За то, что они напали, ... я объявил им войну и пошел войной на них. |
| … there was hostility among them. I followed in my ancesotrs’ footsteps. I thought, “if I serve Tengri Bilge kagan, I will live!”. I declared war them and attacked them in war because they attacked us. |
|
| 3 | |
| ïdï oqsuz: Kök Türük:anča: olurur ermis:bilge: qaγan ermis: alïp qaγan ermis: bujruq jeme: bilge ermis erinč: alïp ermis erinč: begleri jeme: budunï jeme: tüz ermis: anï üčün: Еlig: anča tutmus: erinč: Еlig tutup: Тörüg: etmis: üze anča:
|
| ие русыз: Көк Түрік: сонша: отырар еді: білік(ті): қаған еді: алып қаған еді: бұйрық та: білікті еді екен: алып еді екен: бектері де: бүтін (халық) да: түзу еді: сол үшін: Елді: сонша тұтқан: екен еді: Елді тұтып: Төре(лікті): етті:
үсті сонша:
|
| Небесные Тюрки без властителей кочевали. Эти каганы были мудры. Эти каганы были велики. И служители их были мудры и велики. И беки с народом были честны и прямы. Так они правили народом. Так они царствовали над ними. |
| There were Kok (Blue) Turks between the two boundaries, having neither rulers nor masters. Wise kagans were they. Great kagans were they. Their buyruqs (officials), too, were wise and brave, indeed. They were great too. Both the lords and people were straightforward and honest. For this reason, kagans were able to rule the state. |
| 4 | |
| kergek: bolmus: yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqta[138] : Böküli: Čölüg el[139] :Tabγač: Tüpüt[140] : Apar [141] :Purum[142] :Qïrqïz[143] : Üč Qurïqan[146] :Otuz Tatar[144] : Qïtaň [145]: Tatabi[147] : bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan: ermis: anta kisre: inisi: qaγan:
|
| керек (қайтыс): болды: жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Апар: Пұрым: Қырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық): келіп: жылап -сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік): қаған: еді: сонда кері (кейін): інісі: қаған:
|
| Умерли они. На похороны пришли послы от Боклий Чолли, Табгач-Китая, Аваров, Тибета, Рима, Кыркызов, Уч-Курыканов, Отуз-Татаров, Киданей, Татабов, столь много народу пришли оплакивать великого кагана. Столь прославленным был он каган! За ним стал его младший брат каганом. |
| They (the lords) thus passed away (lit.: 'flied away to Tengri'). As mourners and laments there came from the east, the representatives of the people of the Böküli Čölüg (Korea), Tabγač (Chinese), Avar, Rome, Kirgiz, Uc-Quriqan, Otuz-Tatar, Qitaŋ and Tatabi, this many people came and mourned and lamented. So famous kagans were they. Then the younger brothers became kagans, |
| 5 | |
| bolmis erinč: oγulï atï: qaγan: bolmis erinč: anta kisre: inisi: ečisin teg: qïlïnmadïq erinč: oγulï: аqaŋïn teg: qïlïnmadïq erinč: bilgesiz: qaγan: olurmïs erinč: yablaq: qaγan: olurmïs erinč: bujruqï: jeme: bilgesiz erinč: yablaq ermis erinč:
|
| болған екен: ұлы аты(аталығы): қаған: болған екен: сонда кері: інісі: атасы тек (сияқты): қылынбағандық (қызмет етпеген) еді: ұлы әкесі тек (сияқты): қылынбағандық (қызмет етпеген) еді: біліксіз: қаған: отырған екен: жабайы: қаған: отырған екен: бұйрығы: да: біліксіз екен: жабайы болған екен: |
| За ним стал каганом сын. Тогда младший брат не был как старший брат. И сын не пошел в отца. Каганами они были неразумными и дикими. И служители были несведущими и дикими. |
| and their sons became kagans. But, apparently the younger brothers did not resemble their elder brothers. The sons did not resemble their fathers. Unwise kagans succeeded to the throne. Bad kagans succeeded to the throne. |
| 6 | |
| begleri: budunï: tüzsüz: üčün: Tabγačbudun: teblegin: körlüg: üčün: armaqčïsïn: üčün: inili: ečili: kеksürtükin: üčün: begli: budunlïγ: yoŋušurtuqïn: üčünTürük: budun: elledik: Еlin: ïčγanu: ïdmïs:
|
| бектері: бүтін (халық): түзусіз: үшін: Табғач бүтін (халық): тепкісін: көрген: үшін: арбалғандығы: үшін: інілі: әкелі: кектескені: үшін: бекті: бүтін (халық)ты: жоныстырдығы: үшін: Түрік: бүтін (халық): ел еткен: Елін: ішін бұзып: итермеледі:
|
| И беки, и простой народ были нечестные. Поддавшись китайцам, обманутые отцы и дети стали врагами. Беки и народ восстали друг против друга. Нарушилось единство Тюркского народа. |
| The lords and people went unfair. Since they give way to Chinese people, since they were defrauded by them, younger and elder brothers became revengeful and enemy to each other. Turkish people were exiled. |
| 16 | |
| törüg: qаzγanïp: uča: barmïs: аqaŋïm: qaγanqa: bašlayu: Baz qaγanïγ: balbal: tikmis: ol törüde: öze: ečüm qaγan: olurtï: ečüm qaγan: olurupan: Türük: budunïγ: ječe іtdi: іgіti: čïγaŋïγ/: bay: qïltï: azïγ: üküš: qïltï:/
|
| төре(лік)ті: қаз тұрғызып: ұша: барды: әкем: қағанға: бастай: Баз қағанды: балбал: тіккен: ол төре(лік)те: үсті: атам қаған: отырды: атам: қаған: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше жақсы етті: жетілдірді: шығайды: /бай: қылды: азды: көп: қылды:/
|
| установив свою власть, умер мой отец. Балбалы для него были начаты с балбалов Баз кагана. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным. |
| after he had founded (such a great) empire and gained power, passed away (lit.: 'went flying'). Balbals erected for my father, the kagan, were first erected from Baz Kagan's balbals. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous. |
| 17 | |
| ečüm qaγan: olurtuqda: özüm: Tarduš: budun: öze: šad ertim: ečüm qaγan: birle: ilgerü: Yašïl ügüz [151] : Šantuŋ: yazïqa[152] tegi: süledimiz:
qurïγaru: Temir qapïγqa: tegi: süledimiz: Kögmen[153] : аša : Qï/rqïz :jeriŋe : tegi : süledimiz:/
|
| атам: қаған: отырғанда: өзім: Тардұш: бүтін (халық): үсті: шад: едім: атам қаған: бірлесе: ілгері: Йасыл өзен: Шантұң: жазыққа: тие: сүңгіледіміз: кері қарай: Темір Қапығқа: тие: сүңгіледім: Көгмен: аса: Қы/рқыз: жеріне: тие: сүңгіледім:/
|
| Когда мой дядя, каган, наследовал трон, я Тардуш был шадом над народом. Вместе с моим дядей, каганом, мы продолжали сражения в восточном направлении до Яшиль (Хуанхе) реки вплоть до Шантунской равнины, на западе до Железных ворот. (Мы продолжали сражения до земли Киргизов) перейдя через Когменские (горы). |
| When my uncle, the kagan, succeeded to the throne, I was šad over Tardush people. Together with my uncle, the kagan, we went on campaigns eastwards up to Green River (= Yellow River) and Shantung plain, and we went on campaigns westwards as far as the Iron Gate, (We went on campaigns up to the land of Kirgiz) beyond the Kogmen (mountains). |
| 26 | |
| qaγan: olurtadï erinč: neŋ yïlïsïγ: budunqa: olurmadïm: ičre ačsïz: tïšra: tonsuz: yabïz yablaq: budunta: üze: olurtum: inim Kültegin birle: sözlešdimiz: аqaŋïmïz: ečümüz: qaz/γanmïš: budun: atï küsü: yoq bolmazun/
|
| қаған: отыртған еді: нең ылдилы: бүтін (халық)қа: отырмадым: ішінде: ашсыз: тысында: тонсыз. жабы жабайы: бүтін (халық)та: үсті: отырдым: інім Күлтегін бірлесе: сөзге бекідіміз: әкеміз: атамыз: қаз /тұрғызған: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын:/
|
| возвел на престол (меня). Я отнюдь не сел править богатым народом; (напротив,) я стал правителем бедных и несчастных людей, у которых внутри не было пищи и снаружи одежды. Я и Культегин, мой младший брат, посовещались. Чтобы имя и слава народа, которыми правили наш отец и дядя, не погибли, и |
| enthroned (me). I did not become ruler of wealthy and prosperous people at all; (on the contrary,) I became a ruler of poor and miserable people, who were food-less inside and cloth-less outside. I and Kultegin, my younger brother, consulted together. For the name and fame of people, which our father and uncle had ruled, would not perish, and |
| 29 | |
| kisre: Teŋіri: yarïlqazu: qutum:bar üčün:ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: čïγaň: budunïγ: bay qïltïm: az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar Еlligde:qa/γanlïγta: jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï:/
|
| кері кейін: Тәңірі: жарылқай: құтым: бар үшін: үлесім: бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ды: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ды: тонды: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым: аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр Елдікте: қа /ғандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы:/
|
| После того, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду, сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным. |
| After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish, and nourished them. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (esteemed rulers). |
| 31 | |
| Umay teg: ögüm: qatun: qutuŋa: inim Kültegin: er at boltï: altï jegirmi: jašïŋa: ečüm qaγan: Еlin: törüsün: anča: qazγantï: Altï čub: Soγdaq tapa: süledimiz: buzdïmïz: Tabγač: On Tutuq: beš tümen: sü kelti: süŋüšdümüz:
|
| Ұмай тек: шешем-өгейім: қатұн: құтына: інім Күлтегін: ер атты болды (батыр ер атанды): алты жиырма (16): жасында: әкем қаған: Елін: төрелігін: сонша: қаз тұрғызды: Алты Чұб: Соғдақ таман: сүңгіледіміз: бұздымыз: Табғач: Он Тұтық: бес түмен: сүңгі келді: сүңгілестіміз:
|
| Мой младший брат Культегин получил геройское имя благодаря удачи моей Умай-подобной матери-мачехи Катун. Когда ему было шестнадцать, мой дядя, каган, призвал подданных. Мы пошли войною на Шесть Чубов и Согдийцев. Китайский губернатор Онг-Тутук шел с пятьюдесятью тысячами армией (против нас). И мы сражались. |
| My younger brother Kultegin became a man due to good luck of my Umay-like mother, the katun. When he was sixteen, my uncle, the kagan, gathered the lords. We went on a campaign in direction of Six-Čub Sogdian colonies. The Chinese governor On-Tutuq came with fifty thousand armies. And we fought. |
| 32 | |
| Kültegin: jadaγаn: оplayu tegdi: On Tutuq: Yorčïn: yarаqlïγ: eligin tutdï: yarаqlïγdï: qaγanqa: ančulаdï: ol süg: anta yoq qïšdïmïz: bir otuz: jašïŋï: Čača: Sünke: süŋüšdümüz: еŋ ilki: Tadqïs Čurïŋ: boz/ atïγ: binip:tegdi: ol at anta:/
|
| Күлтегін: жаяу: ұмтыла тиді: Он Тұтық: Йорчыны: жарақты: елуін тұтды: жарақтылар ды: қағанға: еншіледі: ол сүңгілі: сонда жоқ (етіп) қысдық: бір отыз (29): жасында: Чача: Сүнге: сүңгілестіміз: ең ілкі: Тадқыш Чұрдың: боз /атын мініп: тиді: ол ат сонда:/
|
| Культегин атаковал пешим строем. Он пленил Онг-Тутука с его армией. Он представил (показал) их оружие кагану. Мы разрушили ту армию тогда. Когда ему было двадцать один год, мы боролись против генерала Чача. Сначала он сел на серого коня Чор Тадкуша и напал. Тот конь пал там. |
| Kultegin attacked on his foot. He took On-Tutuq Yorčyn with his army. He showed their weapons to the kagan. We destroyed that army then. When he was twenty-one years old, we fought against General Čača. First he mounted Tadqyš Čor's gray horse and attacked. That horse died there. |
| 40 | |
| аlïp er: biziŋe: tegmiš erti: antaγ ödke: ökünüp: Külteginig: az erin: ertürü: ïtmïz: uluγ süŋüš: süŋüšdümüz: Alïp Šalčï: aq atïn: binip: tegmiš: Qara Türgeš: budunïγ: anta ölürmüš: almïš: ajna: yorïp:...
|
| алып ер: бізге: тиген еді: сондағы өтерде: өкініп: Күлтегінді: аз ерін: ертіп: итердіміз: ұлық сүңгілес: сүңгілесдіміз. Алып Шалчы: ақ атын: мініп: тиді: Қара Түргеш: бүтін (халық)ды: сонда: өлтірді: алды:
|
| Мужественный воин напал на нас. Мы сожалели и послали Культегина вперед вместе с малым количеством воинов. Это было большое сражение. Сел на своего белого коня Могучий Чалшы и атаковал. Там мы убили и поработили простой народ Тюргеш. |
| A brave man attacked us. We asked and sent Kultegin forward together with a few men. It was a great battle. He mounted the white horse of Alp Šalči and attacked. There we killed and subjugated the common Turgish people. Having marched again ... |
|
| 2 | |
| Kültegin: ol süŋüšde: otuz jašаyur еrtі: Alïp šalčï: aqïn: binip: oplayu: tegdi: eki erig: udušru: sančïdï: Qarluquγ ölürtіmіz: altïmïz: Аz budun: yaγï boltï: Qara költe: süŋüšdümüz: Kültegin: bir qïrïq: jašаyur еrtі: Alïp šalčï: aqïn:
|
| Күлтегін: ол сүңгілесте: отыз жасар еді: Алып Шалчы: ағын: мініп: ұмтыла: тиді: екі ерін: қуалай: шанышды: Қарлұқты өлтірдіміз: алдымыз: Аз бүтін (халық): жау болды: Қара көлде: сүңгілестіміз: Күлтегін: бір: қырық (31): жасар еді: Алып Шалчы: ағын:
|
| Культегину было тридцать лет на том сражении. Он сел на белого коня Могучий Чалши и напал. Он вонзил копьем двух мужчин, преследуя их. Мы победили Карлуков и поработили их. Народ Азов начали военные действия против нас. Мы пошли со сражением к Черному Озеру. Культегину было тридцать один год тогда. Он сел на белого коня Могучий Чалши |
| Kultegin was thirty years old on that battle. He mounted the white horse of Alp Šalči and attacked. He stabbed two men pursuing them. We won the Karluk and subjugated them. Az people started hostilities against us. We went with a battle to the Black Lake. Kultegin was thirty-one years old then. He mounted the white horse of Alp Šalči |
| 3 | |
| binip: oplayu: tegdi: Az Elteberig: tutdï: Az budun: anta yoq boltï: Ečim qaγan: Еli: qamïšïγ: boltuqïnta: budun: Еlig еkіgi: boltuqïnta: Izgel: budun: birle: süŋüšdümüz: Kültegin: Alïp šalčï: aqïn: binip:
|
| мініп: ұмтыла: тиді: Аз Елтеберді: тұтды: Аз бүтін (халық): сонда жоқ болды: Атам қаған: Елі: кеселдік: болғанында: Бұдұн: Елін екіге: болғанында: Ізгіл: бүтін(халық): бірлесе: сүңгілестіміз: Күлтегін: Алып Шалчы: ағын: мініп:
|
| и бросился в атаку. Он взял Эльтебера Азов в плен. Народ Азов был уничтожен тогда. Когда империя моего дяди, кагана, стала шаткой и когда страна была разделена на две части, мы сражались против народа Изгиль. Культегин сел на белого коня Могучего Чалшы |
| and attacked. He took the governor of Az people to prison. Az people were annihilated then. When the empire of my uncle, the kagan, became shaky and when country was split into two parts, we fought against the Izgil people. Kultegin mounted the white horse of Alp Šalči |
| 6 | |
| toquz erig egire: toqïtï: budun: anta ölti: üčünč: Bоl/ču/da: Oγuz birle: süŋüšdümüz: Kültegin: Azman atïγ: binip: tegdi: sančïdï: Učuš bašïnta: süŋüšdümüz: Türük:
|
| тоғыз ерін иіре: тоқытты: бүтін (халық): сонда өлді: үшінші: Болчұда: Оғыз бірлесе: сүңгілестіміз: Күлтегін: Азман атын: мініп: тиді: шанышды: Ұчыш басында: сүңгілестіміз: Түрік:
|
| Он взял в плен девять мужей. Их люди были убиты тогда. Третий раз, мы сражались против Огузов в Болчу. Культегин сел на своего коня Азман напал и нанес удар. Мы сражались в истоках Учус. Тюркский |
| He took nine men to prison. Their people were killed then. The third time we fought against Oguz at Bolču. Kultegin mounted his Azman horse and attacked and stabbed. We fought at Učuš headwaters. Turkish |
| 8 | |
| Ögsiz aqïn: binip: toquz erіn: sančïdï: оrduγ: bermedi: ögüm qatun: ulayu: ögelerim: eklerim: kelüŋünüm: qunčuylarïm: bunča jeme: tirigі: küŋ boltačï erti: ölüge: yortadï: yolta: yatu qïltаčï: ertegin: |
| өгейсіз ағын: мініп: тоғыз ерін: шанышды: орданы: бермеді: шешем-өгейім қатұн: ұласу: өгейлерім: енелерім: келінім: ханшайларым: бұнша тағы: тірісі: күң болар еді: өлікке: жортады: жолда: жата қалар: екен еді: |
| сев на своего белого сиротского коня, Культегин вонзил копьем девять воинов и не сдал лагерь. Моя мать-мачеха, Катун, и мои тещи, старшие сестры, невестки, мои принцессы, все они стали бы рабами. Их оставили бы, лежать мертвыми на дорогах. |
| The hostile Oguz attacked the camp. Having mounted his white orphan horse, Kultegin stabbed nine men and did not give the camp. My mother, Katun, and my stepmothers, my mothers-in-law, my elder sisters, my daughters-in-law, my princesses all these people would become slaves. They would have been left lying dead on roads. |
| 9 | |
| Kültegin: yoq erser: qop: ölteči: ertegiz: inim: Kültegin: kergek: boltï: özüm: saqïntïm: körür: közüm: körmez teg: bilür: biligim: bilmez teg: boltï: özüm saqïntïm: Őd Teŋri: yasar: kisi oγlu: qop: ölgeli: törürmiš: |
| Күлтегін: жоқ болса: көп: өлер: екен едік: Інім: Күлтегін: қайтыс болды: өзім: сағындым: көрер: көзім: көрмес-тей: білер: білігім: білмес-тей: болды: өзім сағындым: Шақты (ажалды) Тәңірі: жасайды: Кісі ұлы: көп: өлгелі: туған еді: |
| Если бы не Культегин, то все мы умерли бы. Мой младший брат Культегин скончался. Я оплакивал его, тоскуя без него. Зрячие очи мои словно стали слепыми. Вещий разум мой словно отупел. Я оплакивал его, тоскуя без него. Тенгри создал смерть. Люди все созданы, чтобы умереть. |
| If Kultegin had never existed, we all would have been died. My younger brother Kultegin passed away. I mourned myself missing him. My eyes to see became as if they were blind. My mind to think became as if it were unconscious. I mourned myself missing him. Tengri creates death. Human beings have all been created in order to die. |
| 10 | |
| anča: saqïntïm: közde: yaš kelser: etide: köŋülte: sïγat: kelser: yantïru: saqïntïm: qatïγdï: saqïntïm: еk šаd: ulayu: inijigünüm: olγanïm: beglerim: budunum: közi qačï: yablaq: boltačï tep: saqïntïm: yoγčï: sïγtačï: Qïtań: Tatabï: budun: bašlayu: |
| сонша: сағындым: көзде(н): жас келсе: жас келгенше босап: көңілде (н): сықат: келсе зар (келгенше): тағыда: сағындым (еңіредім): қатты: сағындым: екі шад: ұласу: інішектерім: ұлым: бектерім: бүтін (халық)ым: көз қасы: жабайы (жаман): болғанша: деп: сағындым: жоқтаушы: сықтаушы: Қытаң: Татабы: бүтін (халық)ты: бастай: |
| Я очень тосковал. Слезы лились с глаз и не останавливались. Горе захватило сердце и уходило. Я оплакивал его долго. Я очень тосковал, горько плакал. Я волновался, что испортятся очи и брови обоих шадов и моих оставленных позади младших братьев, моих сыновей, моих беков и всех моих людей. Я тосковал без него. Возглавляя похоронное шествие из народов Кидань и Татабы, |
| I mourned badly. Tears dropped down from my eyes and didn't stop. Sorrow captured my heart and didn't pass away. I cried missing him always. I mourned deeply in sorrow. I worried that the eyes and eyebrows of two šads and of my younger brothers left behind, my sons, my lords and all of my people could have been coward. I missed him. Heading mourners and lamenters of Qitaη and Tatabi peoples, |
| 12 | |
| On oq: oγulum: Türügeš: qaγanta: Maqrač: tamγačï: Oγuz: Bilge: tamγačï: kelti: Qïrqïz: qaγanta: Tarduš: Ïnanču Čur: kelti: Barïq[156] : itgüči: Bediz[157] : yaratïγma: bitig taš[158] : itgüči: Tabγač: qaγan: čiqanï: Čеŋ Seŋün: kelti: |
| Он Оқ: ұлым: Түргеш: қағанда: Мақрач: таңбашы: Оғыз: Білге: таңбашы: келді: Қырғыз: қағанда: Тардұш: Інанчұ: Чұр: келді: Барық: ітгүші (жонушы): бәдіз: жаратушы: бітіктас: ітгүші(жонушы): Табғач: қаған: чықаны(жиені) : Чең Сеңүн: келді: |
| От моего народа Десяти Стрел приехали потомки, Тургеш кагана, хранители печати Макрач и Огуз Бильге. От Киргиз кагана приехал Тардуш Ынанчу Чор. Чанг Сенгун, племянник китайского Императора, прибыл, чтобы строить мавзолей, сделать скульптуры, красить и подготовить каменные надписи. |
| From my On-Ok descendants, from the Turgesh kagan, seal-keepers Maqarač and Oγuz Bilge came. From the Kirgiz kagan, Tardush Inanču Čor came. Čan Seŋün, the nephew of the Chinese Emperor, came in order to build the mausoleum, to make sculptures, to paint and to prepare inscription stone inscriptions. |
| 13 | |
| Kültegin: qoň: jïlqa: jeti: jegirmeke: učdï: toquzïnčï ay: jeti otuzqa: yoγ: ertürtümüz: barïqïn: bedizin: bitig tašïn: bičin jïlqa: jetinč ay: jeti otuzqa: quplatïmïz: Kültegin: özі qïrq: artuq: jiti yašïn: boltït: taš /barïqïn/: bunča: bedizčig: tuyγun: El teber: kelürti: |
| Күлтегін: қой: жылғы: жеті: жиырмаға: ұшды: тоғызыншы ай: жеті отызға: жоқтау: жосынын жасадық: барығын: бәдізін: бітіктасын: мешін жылғы: жетінші ай: жеті отызға: тұрғыздық: Күлтегін: өзі қырық: артық: жеті жасында: болған-ды: бас барығын: бұнша: бәдізшік: тұйғын: Елбетер: келтірті: |
| Культегин скончался (букв.: 'улетел к Тенгри') в семнадцатый день Года Овцы. Мы провели (его) похороны в двадцать седьмой день девятого месяца. Мы закончили его мавзолей, статуи и картины, и его камень надписи в двадцать седьмой день седьмого месяца, в Году Обезьяны. Культегин был в возрасте сорок семь. Туйгун Ельтебер привел всех этих скульпторов и живописцев. |
| Kultegin passed away (lit.: 'flew away to Tengri') on the seventeenth day of the Sheep Year. We held (his) funeral on the twenty-seventh day of the ninth month. We finished his mausoleum, the statues and paintings, and his inscription stone on the twenty-seventh day of the seventh month, in the Monkey Year. Kultegin was at age of forty-seven. The Tuyγun Elteber brought all of these sculptors and painters. |
| 14 | |
| bunča: bitig: bitigme: Kültegin: atïsï: Joluγ tegin: bitidim: jegirme: kün:olurup: bu tašqa: bu: tamqa: qop: Joluγ tegin: bitidim: ïγar: oγlanïŋïzdа: tuyγunïŋïzda: jegde: jegdür: ertigiz: uča bardïγïz: Teŋiri: tirigedkeči: |
| бұнша: бітік: бітікдеуші: Күлтегін: аталығы: Йолұқтегін: бітіктедім(жаздым жиырма: күн: отырып: бұ тасқа: бұ тамға: көп: Йолұғ тегін: бітіктедім: жылар: ұлдарыңызда: тұйғындарыңызда: игіде: игі еттір: ұша бардыңыз: Тәңірі: тірі еткейінше: |
| Тот, кто надписал все надписи - я, (принц) Йоллугтегин, племянник Культегина. Сев двадцать дней Я, (принц) Йоллугтегин, написал все эти надписи на этом камне. Для сыновей и родственников, чтобы оплакивать. Благословите. Вы скончались (lit.: 'улетели'), пока Тенгри не даст Вам жизнь снова... |
| The one, who had inscribed all these inscriptions – I, (Prince) Yolluγtegin, the nephew of Kultegin. Having sat down twenty days I, (Prince) Yolluγtegin, inscribed all these inscriptions on this stone. For sons and relatives to cry. Blessed you. You passed away (lit.: 'went flying') until Tengri gives you life again. |
|
| 5 | |
| tüzeltim: аltun: kümüš: isigti: qutuy: buŋsuz: anča berür: Tabγač: budun: sabї: süčig: aγїsї: jїmšaq: ermiš: süčig: sabїn: jїmšaq: aγїn: arїp: їraq: budunїγ: anča yaγutї er: ermiš: yaγuru: qontuqda: isire: aňїγ bilge: anta üjür: ermis: |
| түзеттiм: алтын: күмiс: асыл:: мұңсыз (шексiз): сонша берер: Табғач: бүтін (халық)(+ның): сөз сабы: сүйкімді: жібегі: жұмсақ: екен: сүйкімді: сөз сабын: жұмсақ: жібегін: ырықтап (ерiтiп): ырық (ты): бүтін халықтың: сонша (көздiң) жауын алар: екен: көздiң жауын алып: қоңдықтап: кейiн: аңсыз бiлiктi: сонша үйірер: едi: |
| китайским народом. Слова китайских людей, которые дают нам золото, серебро, алкоголь и сокровища, всегда сладки, и шелка всегда мягки. Обманывая своими сладкими словами и мягкими шелками, они привлекают к себе людей издали. Как люди к ним приближаются, их одурманивали. |
| the Chinese people. The words of Chinese people, who give us gold, silver, alcohol and treasures in abundance, have always been sweet and silks have always been soft. Deceiving by their sweet words and soft silks, they attract people to come from remote places. After people have settled close to them, they made people be addicted to them even more. |
| 6 | |
| еdgü: bilge: kišig: edgü: alїp кišig: jorutmaz: ermis: bir кiši: yaŋїlsar: oγušї: budunї: besükiŋe: tegi: uqїdmаz: ermis: süčig: sabїŋa: jїmšaq: aγїsїŋa: аrturїp: üküš: Türük: budun: ölteg: Türük: budun: ölsekiŋ: berje: Čuγay: Yїš: Тügeltin: |
| игi: бiлiктi: кiсiні: игi: алып кiсiнi: жорытпас: екен: бiр кiсi жаңылса: оқ-уысты руы: бүтін (халық)ы: бесігіне: тие: ұқтырмас: екен: сүйкiмдi: сөзi: жұмсақ: жібегіне: арқаланып: өңшең: Түрiк: бүтін (халық): өлгендей: Түрiк: бүтін (халық): өлерсің: бергі (жаққа): Чұғай: Йыш: Түгелтен: |
| Они не позволяют мудрым и хорошим людям приблизиться к себе. Они развращают начиная от одного до его целой семьи и клана. Будучи обманутым их сладкими словами и мягким шелком, вы тюркский народ, умирали. Тюркский народ намеревался обосноваться в горах Чугай на юге на Тугельтинской |
| They do not let wise men and brave men come close. They corrupt beginning from a single man up to his whole family and clan. Having been deceived by their sweet words and soft silk, you Turkish people, died! In order to survive Turkish people intended to settle at the Čuγay mountains in south on Тügeltin |
| 8 | |
| оl jergerü: barsar: Türük: budun: öltečisеn: Ötüken: jer: olurup: аrqïš: tirkiš: ïsar: neŋ buŋïγ yoq: Ötüken: Yïš: olursar: beŋgü: el tuta: olurtačïsïn: Türük: budun: toq аrïqqasïn: аčsïq: tosïq ümüzsen: bіr: tоdsar: аčsïq: ümüzsen: antaγïŋïn: |
| ол жерге қарай: барса: Түрік: бүтін (халық): өлерсің: Өтүкен: жер(інде): отырып: арқыш (керуен): тіркес: ірісең: не мұңын жоқ: Өтүкен: Йыш: отырса: мәңгі: Ел: тұта: отырушы едің: Түрік: бүтін (халық): тоқ таза болыпсың: аштық: тоқты(ты): ойланбассың: бір: тойса: аштық(ты): ойланбассың: соншалықтығын: |
| Если вы пойдете к тем местам, О тюркский народ, то вы умрете! Если вы останетесь на земле Отюкен, и пошлете караваны оттуда, то у вас не будет никакой неприятности. Если вы останетесь в горах Отюкен, то вы будете жить, навсегда управляя другими странами! О тюркский народ, вы такие сытные. Вы не думаете о голоде и изобилии. Один раз насытившись вы никогда не думаете, что можете быть и голодными. Из-за вашего легкомыслия, |
| If you go toward those places, О Turkish people, you will die! If you stay in the land of Otukan, and send caravans from there, you will have no trouble. If you stay at the Otukan mountains, you will live forever dominating the countries! О Turkish people, you always regard yourselves as satiated. You do not think of being hungry or satiated. Once satiated, you forget of being hungry. On account of your being so, |
| 10 | |
| yoq: čïγaŋ: budunïg: qop: qubartïdïm: čïγaŋ: budunïγ: bay qïltïm: ne budunïγ: üküš: qïltïm: azu bu sabïmdï: іgіd barγu: Тürük: begler: budun: bunï: esidiŋ: Тürük budunïγ terip: el tutsaqïŋïn: bunta: urtum: yaŋïlïp: ölsekiŋin: yeme: |
| жоқ: шығай: бүтін (халық)ты: көп: құбылттым: шығай: бүтін (халық)ты: бай қылдым: неше бүтін (халық)ты: ұлғайта қылдым: айту бір ауыз бұ сап сөзімді: игі бар ғой: Түрік: бектер: бүтін (халық): бұны: естіңдер: Түрік бүтін (халық)н теріп: Ел тұтсақ оны: бұнда: ұрдым: жаңылып: өлерсің: және: |
| я устроил бедный и лишенный народ. Я сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным. Мое слово благословенное. О, тюркские беки и народ, услышьте это! Чтобы объединить всех тюрков и направить страну, я оставил каменную надпись. Будучи обманутыми, вы умрете. |
| I changed all poor and destitute people. I made poor people wealthy and few people numerous. This word of mine is blessed! О Turkish lords and people, hear this! In order to join together all Turkish people and direct our country, I have inscribed here: Being deceived you will die. |
| 11 | |
| bunta: urtum: neŋ neŋ: sabïm: erser: beŋgü: tašqa: urtum: aŋar körü: biliŋ: Тürük amtï: budun: begler: bödüke: körügme: begler gü: yaŋïltïčïsïn: men: b/eŋgü: tašqa: urtum: /Tabγač: qaγanta: bedizči: kelürtüm: bediztim: meniŋ: sabïmïn: sïmdï: |
| бұнда: ұрдым: не ненің: сап сөзім: болса: мәңгі: тасқа: ұрдым: содан көре: біліңдер: Түрік енді: бүтін (халық): бектер: бұ өтерге: көруші:бектер ше: жаңылғандарың: мен: м/әңгі тасқа: ұрдым/ Табғач-қытай:қағанда: бәдізші: келтірдім: бәдіздеттім: менің: сөз саптауымды: сыйдырды: |
| Все слова, которые я хотел сказать, высечены на этом вечном камне. Читай эти слова! Вы, тюркские беки и народ! Я писал это вместе с беками, которые были уже обмануты. Я привел мастеров от китайского императора, и приказал им высечь мои слова. Они вместили все мои суждения на камне. |
| All words which I wanted to say I have inscribed on this eternal stone. Read these inscriptions! You, Turkish people now and lords! With the lords who had already been deceived there I had inscribed. I get painters from the Chinese emperor, and ordered them to inscribe. They put all my words on the stone. |
| 12 | |
| Tabγač: qaγanïŋ: ičreki: bedizčig: ïtï: aŋar adïnčïγ: barïq: yaraturtïm: ičin: tïšïn: adïnčïγ: bediz: urturtïm: taš toqïtdïm: köŋilteki: sabïmïn: /ul tašqa urturtïm: on oq: oγulïŋa: /аt atïŋa: tegi: körü: biliŋ: beŋgü taš: toqïtdïm: |
| Табғач-қытай: қағанның: ішкі: бәдізшіcі: «ытып» қатысты: оларға: ажарлы барық: жараттырдым: ішіне: тысына: ажарлы: бәдіз: ұрғыздым: тас тоқытдым: көңілдегі сап-сөзімді: / ол тасқа ұрғыздым: Он оқ ұлыңа:/ ат аттарыңа: тие: көр(іп): білің(дер). мәңгі тас: тоқытдым: |
| Дворцовые мастера китайского императора приняли участие. Я заставил их строить мавзолей. Они украсили внутреннюю и внешнюю сторону замечательными картинами и скульптурами. Они высекли все мои слова на камнях. Читайте это письмо и получите урок, все вы от моих потомков Десяти Стрел до рабов. Памятник |
| The court painters of the Chinese emperor took part. I got them to build an extraordinary mausoleum. They decorated the inside and outside with wonderful paintings and sculptures. They inscribed all my word on the stone, I had all the words in my mind recorded. See these inscriptions and get lessons, all of you from my On-Ok descendants to slaves. I had the memorial stone inscribed. |
|
| 2 | |
| üze:: qaγan: olurtum: olurtuqїma: ölütečiči: saqїnїγma: Türük: begler: budun: egirip: sebinip: tostamїš: közi: jügürü: körti: bödüke: özüm olurup: bunča: aγïr törüg: törüt buluŋdaqï: budunїγ: ..itdim: Őze: kök: Teŋіri:(asïra: yaγïz: Jer: qïlïntaquda: ekin ara: kisi: oγulï: qïlïnmïs:
|
| Үсті/нде/: қаған: отырдым: отырғанымда: өлерменші: сағынғаныма: Түрік: бектер: бүтін (халық): иіліп: сүйініп: тосырқаған: көзі: жоғары: көрді: бұл шаққа: өзім отырып: бұнша: ауыр төрелікті: төрт бұрыштағы: бүтін (халық)ды:... еттім: Үсті көк: Тәңірі: асты: нығыз (қоңыр): Жер: қылынғанында (жаралғанда): екі ара: кісі: ұлы: қылынды (жаралды): |
| Когда я правил, будучи каганом, Тюркские беки и народ поклонялись, возлюбили меня и подняли свои опущенные глаза. Будучи каганом, я нес тяжелую ношу ответственности. Народов со всех четырех сторон сделал ... Когда наверху синее Тенгри, а внизу бурая Земля возникли, сотворен был меж ними сын человеческий. |
| When I ruled, being a kagan, Turkic lords (beks) and people warshipped me, loved me and raised their eyes up. Being a kagan I beard the hard burden of responsibility. People from all four parts made… When the blue Tengri upward and the brown Earth bellow appeared, the human being was created among them. |
| 5 | |
| yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqda: Böküli: Čölüg el: Tabγač: Tüpüt: Apar Purum: [Q]ïrqïz: ÜčQurïqan: OtuzTatar: Qïtaň: Tatabï: bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan ermis: (anta kisre: inisi:) qaγan: ( bolmis erinč: )oγulï atï: qaγan: bolmis erinč: (anta kisre: inisi: ečisin teg: )
|
| жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Түпіт: Апар Пұрым: [Қ]ырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық):келіп: сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік) қаған еді: (сонда кері (кейін):інісі:) қаған: (болған екен: ) ұлы атаулы: қаған: болған екен: (сонда кері: інісі: атасындай: ) |
| На похороны пришли послы от Боклий Чолли, Табгач-Китая, Тибета, Аваров, Рима, Киргизов, Уч-Курыканов, Отуз (Тридцати)-Татаров, Киданей, Татабов, столь много народу пришли оплакивать великого кагана. Столь славен был он каган! За ним стал его младший брат каганом. За ним стал каганом сын. Тогда младший брат не был |
| The ambassadors from Boklii Cholii, Tabgach-China, Tibet, Avar, Rome, Kyrgiz, Uch-Kurykan, Otuz-Tatars, Kytans, Tatabs came to the funerals, so many people came to mourn over the great kagan. He was a famous kagan! After him his younger brother became a kagan. Then his son. But his younger brother was not like the elder brother. |
| 14 | |
| qaγan: učduqda: özüm: sekiz yašda: qaldïm: ol törüde: üze: ečüm qaγan: olurtï: olurupan: Türük: budunïγ: ječe: itdim: ječe: igti: čïγaŋïγ: bayqïltï: azïγ üküš: qïltï: ečüm qaγan: olurtïqda: özüm: tegin:/eriklig ...Teŋiri: yarïlqadï: ermiš erinč:
|
| қаған: ұшқанда: өзім: сегіз жаста: қалдым: ол төрелікте: үстінде: атам қаған: отырды: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше (жақсы): еттім: жекеше: жетілдірді: шығайды: бай: қылды: азды: өңшең көп: қылды: атам қаған: отырғанда: өзім: тегін: ерікті... Тәңірі: жарылқады: еткен екен:
|
| умер, мне было восемь лет. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным. Когда мой дядя был каганом, я был... тегин... Тенгри благословил нас. |
| I was eight years old. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous. When my uncle was a kagan I was …tegin… Tengri blessed us. |
| 18 | |
| KeŋüTarbanqa: tegi: Türük: budunïγ: anča qonturtïmïz: anča іtedimiz: ol ödke: qul: qullïγ: bolmïs küŋ: küŋlig: bolmïš: erti: inisi: ečisin: bilmez: erti: oγulï: аqaŋïn: bilmez: erti: anča: qazγanmïš: anča: etmis: Еlіmiz: /törümіz: erti: Türük: Oγïz: begleri: / budun: esidiŋ: üze Teŋіri: basmasar: asra Jer: tilinmeser: |
| Кеңү Тарбанға: тие: Түрік: бүтін (халық)ы: сонша: құндақтадымыз: сонша еттік біз: ол шақта (өтерге): құл: құлдық: болған: күң: күңдік: болған: еді: інісі: атасын: білмес: еді: ұлы: әкесін: білмес: еді: сонша: қаз тұрғызған: сонша: еткен: Еліміз: ( төре(лігі)міз: еді: Түрік: Оғыз: бектері:)бүтін (халық): естіңдер: Үсті Тәңірі: баспаса: Асты Жер: тілінбесе:
|
| вплоть до Кенгу Тармана мы поселили, таким образом, тюрков. Тогда сами (наши) рабы имели рабов, и сами служащие имели служащих. Младшие братья не признавали их старших братьев, и сыновья не признавали их отцов. Таковы были приобретенное и организованное государство и власть. Вы, Тюркский Огузский народ и беки, услышьте это! Если Небо не падает сверху, если земля под ногами не разрывается, |
| Kaŋu Tarman we thus settled Turkish people. At that time our slaves themselves had slaves (and servants themselves had servants. Younger brothers did not acknowledge their elder brothers, and sons did not acknowledge their fathers). We had such an acquired and organized state and power. You, Turkish and Oguz lords and peoples, hear this! If the sky above did not collapse, and if the earth below did not go away, |
| 19 | |
| Türük: budun: Еliniŋ: törügün: kim: artatï: udаčï erti: Türük: budun: ertіz: ökün: körügüŋin: üčün: igidmiš: qaγaŋïn: ermiš: barmïš: edgü Еliŋе: kentü yaŋïltïγ: yablaq: kegürteg: yarаqlïγ: qantan: kelіp: yayaеltedi: süŋgülüg: qandan: kelіp: süre еltedi: /Ïd/uq Ö/tüken: / Jïš budun: bardïq: ilgerü: (barïγma ) bardïγ: qurïγaru:
|
| Түрік: бүтін (халық): Елін: төрелігін: кім: артқызады: күшейтеді: Түрік: бүтін (халық): едіміз: өкін: көрінгенін(бағынған): үшін: игілік екен: қағанын: еді: барды: игі Еліңе: өзі жаңылды: жабайы (жаман): кекірттенді: жарақты: қайдан: келіп: жаяу ертеді: сүңгілі: қайдан: келіп: сүргілей ертеді: Ұйық Өтүкен: Йыш бүтін (халық): бардық: ілгері: барғанынша: бардық: кері қарай:
|
| кто же будет укреплять и усилит Тюркское государство и власть? /Тюрки были целостным народом…/ О, Тюркский народ, покайтесь! Вы стали непокорны и предали вашего мудрого кагана, кто (всегда) поддерживал вас, и вы предавали ваше царство, которое было свободно и независимо, и вы сами вызвали разногласие. Откуда пришли вооруженные (люди) и разделили вас? Откуда пришли копьеносцы и увлекли вас? Это вы, люди священной Отюкенской горы, ушли сами. Те, кто из вас хотел идти на восток, ушли; и те, кто хотел идти на запад, |
| what could destroy your state and power? О Turkish people, regret and repent! Because of your unruliness, you yourselves betrayed your wise kagan, who had (always) supported you. And you yourselves betrayed your good realm, which was free and independent. And you (yourselves) caused discord. Where did the armed (people) come from and dispersed you? Where did the lancer come from and carried you away? You, people of sacred Otukan mountains, it was you, who went away. Those (of you), who meant to go to east went to east, and those (of you), who meant to go to west went to west. |
| 23 | |
| kelti: budunïγ: igіdejin tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun tapa: bergerü: Tabγač: tapa: eki jegirmi: süledim: /süŋüš/ süŋüšdüm: аnta kisre: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: qutum: ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: qïltïmčïγaň: budunïγ: bay qïltïm: |
| келді: бүтін (халық)ты: игі етейін дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық) таман: бергі қарай: Табғач: таман: екі жиырма (12): сүңгіледім: / сүңгілес/ сүңгілестім (соғыс жасадым): сонда кері кейін: Тәңірі: жарылқадық: үшін: құтым: үлесім:бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ты: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ты: тонды: қылдым: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым:
|
| пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. После этого, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду. И я сделал бедных богатыми |
| In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, and I fought twelve times. After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich |
| 26 | |
| tapa: süledim: Čača Seŋün: sekiz: tümen: sü birle:süŋüšdim: süsin: anta: ölürtim: altï otuz: yašïma: Ček budun: Qïrqïz: birle: yaγï boltï: Kem keče: süledim: Ček tapa: süledim: Őrpünte: süŋüšdimiz: süsin: sančdïm: Az ...m...yeti: otuz: yašïma: Qïrqïz: tapa: süledim: süŋük batamï:
|
| таман: сүңгіледім: Чача Сеңгүн: сегіз түмен: сүңгі бірлесе: сүңгілестім: сүңгісін: сонда: өлтірдім: алты отыз: жасыма: Чек бүтін (халық): Қырғыз: бірлесе: жау болды: Кем (өзен) кеше: сүңгіледім: Чек таман: сүңгіледім: Өрпенте: сүңгілесдіміз: сүңгісін: шанышдым: Аз...м... жеті: отыз (27): жасыма: Қырғыз: таман: сүңгіледім: сүңгі батар:
|
| Сражался с восьмитысячным войском Чача Сенгуна. Я сразил их. Когда мне было двадцать шесть на нас напали Чеки в союзе с Киргизами. Я сражался с ними, перейдя через реку Кем. Сражались у Чек. Сражались в Урпенте... Когда мне было двадцать семь, я пошел войной против Киргизов. Пройдя через глубокий с копье |
| I fought with eight thousand’s army of Chacha sengun. I won them. When I was twenty six, Cheques together with Kyrkyz attacked us. I fought with them crossing the Kem river. Fought at Chek. Fought in Urpent. When I was twenty seven, I went against Kyrkyz. Going through the lance- deep |
| 31 | |
| boltačï erti üze: yaŋï: keligme: süsin: aγïtïm: üküš ölti: anta terilip: anta: Toŋïra: Jïlpaγït: bir: oγušuγ: Toŋa: tegin: yoγun...egere: toqïdïm: törütünč: Ezgenti: Qadïzda: süŋüšdüm: süsin anta: sančdïm: yabrïtdïm: ...barïmï...ma...Maγï Qurγan: qïšladuqda: yut: boltï:yazïŋa:
|
| боларман еді үсті: жаныса: келуші: сүңгісін: ағыттым: көп өлді: сонда теріліп: сонда: Тоңыра: Йылпағұт: бір: уыс-руды: Тоңа: тегін: жоқтауын... иіре: тоқытдым: төртінші: Езгенті: Қадызда: сүңгілестім: сүңгісін сонда: шанышдым: жайпыраттым....барлығын...ма... Мағы Қорған: қыстауында: жұт: болды: жазында:
|
| тогда я сверг их передовую линию. Убиты были многие. Я окружил и умертвил десять храбрых воинов племени Тонгра Йалпагут на похоронах Тон тегина... Зимой был голод в Магы Коргане. Весной |
| then I overthrew their forward position. Many were killed. I surrounded and killed ten brave soldiers of Tongra Yialpagut tribe on Ton tegin funerals. There was starvation in Magy Korgan in winter. In spring |
| 33 | |
| yaňdïm: Teŋiri: yarïlqaduq üčün: men qazγanduq: üčün: Türük: budun: ...mïš erinč: men inilegü: bunča: bašlayu: qazγanmadïn: Türük: budun: ölteči: erti: yoq: boltačï: erti: ...begler: saqïnïŋ: anča biliŋ: Oγuz budun: ...d: ïdmayun: tejin: süledim:
|
| жеңдім: Тәңірі: жарылқадық: үшін. мен: қаз тұрғызған (иелік еткен): үшін:Түрік: бүтін (халық): ...ген екен: мен інілікпен: бұнша: бастап: қаз тұрғызбасам: Түрік: бүтін (халық): өлермен: еді: жоқ: боларман: еді: ...бектер: сақтанын: сонша білін: Оғыз бүтін (халық):... итермейін: дейін: сүңгіледім:
|
| Я сразил их. С благословения Тенгри, и благодаря моему правлению Тюркский народ.... Если я с моими младшими братьями не правили страной, Тюркский народ был бы уничтожен... беки, знайте, Огузский народ ... воевал |
| I bit them. With Tengri’s bless and thank to my ruling the Turkic people… if I together with my younger brothers did not rule the country, the Turkic people would be abolished…beks, you should know, Oguz people… fought |
| 39 | |
| ..../Tatab/ï: budun: Tabγač qaγanqa: körti: yalbačï edgü: sabï: ötügi: kelmez tejin: yayan süledim: budunïγ: anta buzdïm: jïlq...süsi: terilip: kelti: Qadïrqan Jïšda: qu....
|
| ...татабы: бүтін (халық): Табғач қағанға: көрді: Жалбауы игі: сап-сөзі: өткір: келмес: дейін: жаяу сүңгіледім: бүтін (халық)ды: сонда бұздым: жыл...сүңгісі: теріліп: келді: Қадырқан: Йышда: құ... |
| ... Народ Татаби сдались Табгачскому(Китайскому) кагану. Поскольку они были слабы, я отправил к ним пешие войска. Тогда я покорил народ... Они собрались и напали в Кадырканской черни ... |
| …the people of Tatabi surrendered to Tabgach (Chinese) kagan. As they were weak I sent foot troops to them. I conquered the nation then. They gathered and attacked Kadyrkhan common people… |
|
| 1 | |
| ...öŋüg: yoγuru: sü yorïp: tünli: künli: jeti: ödüške: subsïz: kečtim: Čuruqqa: tegip: yoluγ...
|
| ...өңді: жоғары: сүңгі жортып: түнлі: күнлі: жеті: мерзім: сусыз: кештім: Чұрыққа: тиіп: жол... ...
|
| ... днем и ночью семь времен без воды пустился в поход до Чурука ... |
| …days and nights seven days without water went on campaign to Churuk… |
| 12 | |
| аqaŋï: Li sün: Tay Seŋün: bašda: bes yüz erin: kelti: uquqluq: ö...altun: kümüs: kergeksiz: kelürti: yoγ: yïparïγ: kelürip: tike: berti: čïntan: ïγač: kelürip:
öz yarïš...
|
| әкесі: Лі Сүн: Тай Сеңгүн: бастап: бес жүз ері: келді: әсемдік?. ... алтын: күміс: керексіз /сансыз/: келтірді: жоқтау: жапырылып: келтіріп: тіге: берді: чынтан (ырғай, жұпар терек): ағаш: келтіріп: өз жарас...
|
| с отцом Ли Сунь Тай Сенгуном во главе, приехали пятьсот воинов. Привезли ... золото, серебро в бесчисленном количестве. (Несметное количество) людей оплакивали, привезли дерево благовония... |
| Led by father Li Sun Tai sengun five hundred soldiers came. They brought …endless amount of gold, silver. (A huge amount of) people mourned , were bringing trees of veneration… |
| 13 | |
| bunča: budun: sačïn: qulaqqïn: yaŋa/qïn/: …/bï/čdï: edgü özlük atïn: qara: kišin: kök: tejeŋin: sansïz: qop: qutï...
|
| бұнша: бүтін (халық): шашын: құлағын: жаңауын (жағын): пісті (пышақтады): игі өзлек атын: қара: кісін: көк: тиынын?: сансыз: көп: құт...
|
| весь народ отрезал волосы, уши, лица. Добрых коней, черных ?, синих белок? несметное количество ... |
| All people cut their hair, ears, faces. Good horses, black?, blue squirrels? Huge amount… |
|
| 6 | |
| bilmez: kiši: ol sabïγ: alïp: yaγïru: barïp: üküš kiši: ölteg: оl jergerü: barsar: Türük: budun: öltečisеn: Ötüken: jer: olurup: аrqïš: tirkiš: ïsar: neŋ buŋïγ yoq: Ötüken: Yïš: olursar: beŋgü: el tuta: olurtačïsïn: Türük: budun: toq аrïqqasïn: аčsïq: tosïq ümüzsen: bіr: tоdsar: аčsïq: ümüzsen: antaγïŋïn: üčün: іgіdmiš: qaγanŋïn:
|
| білмес: кісі: ол сап сөзді: алып: жақындап: барып: күллі кісі: өлдік: ол жерге қарай: барса: Түрік: бүтін (халық): өлерсің: Өтүкен: жер(інде): отырып: арқыш (керуен): тіркес: ірісең: не мұңын жоқ: Өтүкен: Йыш: отырса: мәңгі: Ел: тұта: отырушы едің: Түрік: бүтін (халық): тоқ таза болыпсың: аштық: тоқтық(ты): ойланбассың: бір: тойса: аштық(ты): ойланбассың: соншалықтығын: үшін: игі еткен: қағанның:
|
| Неблагоразумные люди следовали за этим словами, приблизились, и все умерли. Если вы пойдете к тем местам, О тюркский народ, то вы умрете! Если вы останетесь на земле Отюкен, и пошлете караваны оттуда, то у вас не будет никаких неприятностей. Если вы останетесь в горах Отюкен, то вы будете жить, навсегда управляя другими странами! О тюркский народ, вы такие сытные. Вы не думаете о голоде и изобилии. Один раз насытившись вы никогда не думаете, что можете быть и голодными. Из-за вашего легкомыслия, и не повиновения вашему кагану, |
| Ignorant people followed these words, came near and all died. If you go to those places, oh, Turkic people, you would die! If you stay in Otuken land, and send caravans from there, you will not have any troubles. If you stay in Otuken mountains you will live, ruling other nations forever! Oh, Turkic people, you are so full. You do not think of hunger and abundance. Having been full once you never think of being hungry. Because of your frivolity and your disobedience to your kagan, |
| 7 | |
| sabïn: almatïn: Jer sayu: bardïq: qop anta: alqïntïγ: arïltïγ: anta qalmïšï: Jer: sayu qop: turu: ölü: yorïyor erteg: Teŋіri: yarïlqadïqïn: üčün: özüm: qutum: bar üčün: qaγan: olurtum: qaγan: olurup: yoq: čïγaŋ: budunïg: qop: qubartïdïm: čïγaŋ: budunïγ: bay qïltïm: ne budunïγ: üküš: qïltïm: azu bu
|
| сөз сабын: алмадың: жер-сайға: бардық: көп сонда: алқындық: арыдық: сонда: қалғаны: жер-сайға көп: тұра: өлі: жорыта етті: Тәнірі: жарылқадығын: үшін: өзім: құтым: бар үшін: қаған: отырдым: қаған: отырып: жоқ: шығай: бүтін (халық)ты: көп: құбылттым: шығай: бүтін (халық)ты: бай қылдым: неше бүтін (халық)ты: ұлғайта қылдым: айту бұ
|
| который кормил вас, вы все разбежались. Мы (тюрки) ослабли. Кто выжил, тот был крайне истощен. Но Тенгри был благосклонен, и я вступил на престол. Наследуя трон, я устроил бедный и лишенный народ. Я сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным. |
| who nourished you, you all took a run. We (Turks) became weak. He who survived was extremely exhausted. But Tengri was gracious and mounted me to the throne. Inheriting the throne I helped poor and deprived people. I made poor people rich and few people numerous. |
| 8 | |
| sabïmdï: іgіd barγu: Тürük: begler: budun: bunï: esidiŋ: Тürük budunïγ terip: el tutsaqïŋïn: bunta: urtum: yaŋïlïp: ölsekiŋin: yeme: bunta: urtum: neŋ neŋ: sabïm: erser: beŋgü: tašqa: urtum: aŋar körü: biliŋ: Тürük amtï: budun: begler: bödüke: körügme: begler gü: yaŋïltïčïsïn: men: b/eŋgü: tašqa: urtum: /
|
| сап сөзімді: игі бар ғой: Түрік: бектер: бүтін (халық): бұны: естіңдер: Түрік бүтін (халық)н теріп: Ел тұтсақтың: бұнда: ұрдым: жаңылып: өлерсің: және: бұнда: ұрдым: не ненің: сап сөзім: болса: мәңгі: тасқа: ұрдым: оны көре: біліңдер: Түрік енді: бүтін (халық): бектер: бұ өтерге(шаққа): көруші: бектер ше: жаңылғандарсың: мен: м/әңгі тас: ұрдым/
|
| Мое слово благословенное. О, тюркские беки и народ, услышьте это! Чтобы объединить всех тюрков и направить страну, я оставил каменную надпись. Чтобы вы не были обмануты и истреблены, написал слова на вечный камень. Читайте эти слова. Вы, тюркские беки и народ! Я писал эти вечные камни вместе с беками, которые были уже обмануты. |
| My word is blessed. О Turkish lords and people, hear this! In order to join together all Turkish people and direct our country, I left the stone inscription. For you not to be deceived and destroyed I have inscribed on this eternal stone. Read these words! You, Turkish people and lords! I wrote these eternal stones together with the lords who had already been deceived. |
| 14 | |
| meni: edgü: körtečisin: ebiŋe: kirtečisin: buŋsuz: boltačïsïn: ......kisre: Tabγač: qaγanta: bedizči: kelürtim: ...sabïmï: sïmadï: ...ičreki: bedizčig: ïtï: aŋar: tašïγ: barïqïn: yaratdïm: ičin: tïšïn: adïnčïγ: barïq: urturdïm: ...
|
| мені: игі: көргейсің:үйіңе: кіргейсің: мұңсыз болғайсың: ... кері кейін: Табғач-қытай: қағанда: бәдізші: келтірдім: ...сап-сөзімді сындырмады: ...ішкі: бәдізшіні: етті: әсем: тасты: барықты: жараттым: ішін: тысын: айшықты: барық: ұрғыздым: ...
|
| прими меня во благо. Зайди в свой дом, не печалься. ... С юга писаря Табгачского(Китайского) кагана доставил. ... Дворцовые писари изготовили каменные строения, внутри и снаружи оформили красиво... |
| Admit me in the honor of… Enter your house, do not be sad… from the south I got Tabgach (Chinese) kagan’s clerk. … the clerks of the palace made stone buildings and inside and outside were beautifully decorated… |
|
| 1 | |
| Bilge Tuňuquq[177] : ben özüm: Tabγač eliŋe: qïlïntïm: [178]Türük budun: Tabγačqa: ükü erür erti[179] :
|
| Бiлге Тұнық-ұқ: мен өзiм: Табғач елiнде: қылындым (өмiр сүрдiм): Түрiк бүтін (халық): Табғачқа: тобымен ерген едi:
|
| Я сам, мудрый Тоньюкук, жил в стране Табгачей (Китае). (Так как и весь) Тюркский народ был в подчинении у Табгач (Китая). |
| I myself, wise Tonyukuk, lived in Tabgach (Chinese) country. (As the whole) Turkic people was under Tabgach (China) subjection. |
| 10 | |
| Yorï yor ermis: qaγanï: alïp ermis: ayγučïsï: bilge ermis: ol eki kisi: bar erser: esini: Tabγačïγ: ölürteči: etermen: öŋre Qïtañïγ: ölürteči: etermen: bizi Oγuzïγ:
|
| жорық жору едi: қағаны: алып едi: айғұшысы бiлiктi едi: ол екi кiсi: бар болса: есi көршi: Табғачты: өлермен етермiн: өңiрге Қытанды: өлермен етермiн: бiздiң Оғұзды:
|
| бывало, шли на войны! Каган у них великий и советник мудрый. Если эти двое будут живы, то своих соседей Табгачей (Китай) они захватят. И Киданей на востоке захватят, нас, Огузов также |
| They used to go to wars! Their kagan was great and as an advisor he was wise. If these two are alive they would kill their neighbours Tabgaches (Chins). They would kill Kitan in the east. And us, Oguzes |
| 11 | |
| ölürtečig: etermen: Tabγač: beriden yenteg: Qïtaŋ: önden yenteg: ben yïrdantayïn: tegijin: Türük: esir budun: jerinte: ïdï yormazun: učrïdï: ay: oq qisalïm:
|
| өлермен: етермiн: Табғач: бергi жақтан жөнелмек: Қытан: өң жақтан жөнелмек: мен арғы жақтан: тиейiн: Түрiк: Есiр (ер тақты)бүтін (халық): жерiнде: итере жортқызбай: ұшырады: ай: оқ(тай) қысайық:
|
| захватят. (Так пусть) Табгач (Китай) нападет с юга, Китан - с востока, я (т.е. Огуз) нападу с севера. Пусть не распоряжается (букв. не ходят) на земле благородных Тюрков (их) властитель! Да обрушимся мы на них (с трех сторон)!» |
| Would kill. (Let) Tabgach (China attacked from the south, Kitan – from the east, I (i.e.Oguz) attacked from the north. Do not let their master give orders (litr. go) in the land of noble Turks! Let us fall upon them ( from three sides)!” |
| 13 | |
| qaltïčï biz: özü iči: tïsïn: tutmus tegbiz: yuyqa erikli: topluγlï učuz ermis: jenčige eriklig: üzügli: učuz: yuyqa: qalïn bolsar: topluγ uluq: alp ermis: jenčige
|
| қалқасы бiз: өз iшi: тысын: тұтып ұстаймыз: жұқа еткендi: топтаулы арзан едi: жiңiшке еткендi: үзуi: арзан: жұқа: қалын болса: топталуы ұлық: алып едi: жiңiшке
|
| Каждый из нас оберегает только свою орду. «Тонкого» растоптать – (дело) легкое! А «тонким» собраться и сделаться «толстым» – не сложно! Если «тонких» |
| Each of us protects only his own horde. To crush the ”thin” – is an easy (matter)! But to become “thick” from “thin” – is not difficult! If to gather “thins” |
| 21 | |
| qaγanï alïp ermis: ayγučïsï bilge ermis: qačanïŋ erser: ölürteči ökük: üčegün: qabïsïp: süllemis: anï joq qïsalïm: temis: Türges: qaγan anča temis: bеniŋ budunïm anta erür: temis:
|
| қағаны алып едi: айғұшысы-кеңесшiсi бiлiктi едi: қашқақтай етсе: өлтiрмешi: болмақ: үшеуi: қабысып: сүңгiлемесе: оны жоқ қысайық: деген: Түргеш: қаған сонша деген: менiң бүтін (халық)м: сонда бар: дедi:
|
| Каган у них (т.е. Тюрков) великий, и советник – мудрый. Если будем оглядываться, не объединимся в союз и не повоюем (с ними), то они уйдут (без наказанья)!» Тогда Тюргешский каган сказал: «Там есть мой народ! |
| Their (i.e. Turks) kagan is great and advisor – is wise. If we look back, do not join in alliance and do not struggle (with them), then they will go away (without punishment)” then the Turgesh kagan told: “There is my people there! |
| 23 | |
| ...a: sü... tedim: Kögmen: yolï: bir ermis: tumïs tejin esidip: bu yolun: yorïsar: yarïmčï tedim: ...jerči tiledim: čölügiz eri: boltïm:
|
| ...: сү...дедiм: Көгмен: жолы: бiр едi: тұманды деп естiп: бұ жолын: жорытса: жартысы (төте) дедiм: ...жершi тiледiм: шөлдемес ерi: болдым:
|
| будем воевать ... сказал я. Когда услышал, что дорога на Когмен (только) одна и она завалена (снегом), я сказал: не годится, если идти этим путем... Я искал знатока той местности ... |
| We shall fight … said I. When I heard that the road to Kegmen is (only) one and it had been blocked (by snow), I told: that won’t do to go this way. I look for a person who knew that place… |
| 25 | |
| Őtüntüm: sü yorïtïdïm: atlat: tedim: Aq terimlig keče: uγra qalïtdïm: at öze: ben tere qarïγ: sökdüm: yoqaru: at jete yadaγun: ïγačï tutun: aγturtïm: öŋre eki er:
|
| өтiндiм: сүңгілі-әскер жорыттым: аттан: дедiм: Ақ терiмлiктi кешiп: ұраға қалдырдым: ат үстi: мен қарды: сөктiм: жоғары:ат жетелей жаяу: ағаш тұтып: ақтардым: өңiрге екi ер:
|
| просил: «Приведи конное войско!» Переправившись через реку Ак-Тэрмель, я оставил (тыловой) лагерь. Я пробил дорогу вверх сквозь снег, ведя лошадей на поводу, держась за деревянные шесты. Пока на востоке два воина |
| “Bring cavalry troop!” Havinggone across the river Ak-Termel I left rear camp. I made a road up through the snow, walking the horses, leaning on wooden staffs. While two soldies raised in the east |
| 26 | |
| yoγurča: ïdïp Ïbar basï: asdïmïz: yoblu: intemiz: on tünke: yantaqï: Toγ berü: bardïmïz: jerči: jer yaŋïlïp: boγazlantï: buŋ ïdïp: qaγan: jelükü ertmis:
|
| жұқарғанша: етiп Ыбар басын: асдымыз: қыраттап түсдiмiз: он түнге: жантаймалы:Тоғ беруге: бардымыз: жершi: жер жаңылып: бауыздан(ыл)ды: мұң етiп: қаған: желiп ерттi:
|
| поднялись, мы перешли Ыбар Баши. Спустились по склону. Через десять ночей мы дошли по склону до Тогберу. Путеводитель, сбившись с пути, был казнен (зарезан). Каган догнал нас. |
| we crossed Ybar Bashi. We went down on the slope. We reached Togbery on the slope in ten nights. A guide was slaughtered, having lost the way. The kagan caught us. |
| 29 | |
| Qïrqïzda: yantïmïz: Türges qaγanta: körüg kelti: sabï enteg: öŋden qaγanγaru: sü jorïlam temis: yorumasar: bizіni:: qaγanï: alïp rmis: ayγučïsï: bilge ermis: qač neŋ erser:
|
| Қырғызда: қайта жөнелдiк: Түргеш қағсонда: көрiк-елшi келдi: сабы сөзi осылай: өңден қағанға қарай: сүңгілі-әскер жорыталым дептi: жорымаса: бiздi: қағаны: алып едi: айғұшысы-кеңесшісі: бiлiк едi: қанша не болса:
|
| Мы вернулись от киргизов. От Тюргешского кагана пришел посол. Слово его таково: «Отправимся походом с востока на кагана. Если мы не наступим, то их (т.е. Тюркский) каган – велик, а советник его – мудрый, как бы то ни было, - |
| We came back from Kyrgyz people. A messenger came from Turgesh kagan. The word of his was as follows: “we go on campaign to kagan from the east. If we do not attack, then their (i.e. Turkic) kagan is great, his advisor – is wise, this or that way, he might kill us ” |
| 30 | |
| Bizni: ölürtečik ök: temis: Türges: qaγanï: atsïqmïs tedi: On oq budunï: qalïsïz atsïqmïs: ter: Tabγač süsü: bar ermis: ol sabïγ: esidip: qaγanïm: ben beg erü: tüsüjin tedi:
|
| бiздi: өлермен өктем: деген: Түргеш: қағаны: аттанды дедi: Он оқ бүтін (халық): қалмай аттанды: деп: Табғач сүңгілі-әскерi: бар едi: ол сап-сөздi: естiп: қағаным: мен бек болып: түсейiн: дедi:
|
| он нас, возможно, погубит». «Так Тюргешский каган отправился!» – сказал он. «Народ "Десяти стрел" без остатка отправился!» – сказал он. – «(среди них) есть и войско Табгачей (Китая)». Услышав эти слова, мой каган сказал: "Я стану беком. |
| he might kill us ”. “So the Turkic kagan started out” – he said. “All “Ten Arrows” people started out” – he said. – “(among them) there is also Tabgaches’ (China) army”. Having heard these words my kagan said: “I will be a kagan |
| 35 | |
| Sü yorïlïm tediči: ona maŋa: ol sabïγ esidip: sü jorïtïdïm: Altun yïsïγ: yolsïzïn asdïm: Ertis ügüzig: kečigsizin: kečdimiz:tün qatïdïmïz: Bolčuqa: taŋ öntürü: tegdimiz:
|
| Сүңгілі-әскер жорытайық дегенi: оны маған: ол сап-сөздi естiп: сүңгілі жорыттым: Алтын йышты: жолсызын астым: Ертiс өзендi: кешусiз кештiмiз: түн қатып жүрдiмiз: Болчұға: таң ата: тидiмiз:
|
| Мне предложили отправить копьеносцев. Услышав эти слова, я двинул копьеносцев. Я пересек Алтунскую чернь по бездорожью. Мы переправились без брода через реку Иртыш. Без остановки на ночь, рано утром достигли Болчу. |
| offered to me to send the spear bearers. Having heard these words, I sent the spear bearers. I crossed the Altyn mob through absence of roads. We crossed without the ford the Irtysh river. We reached Bolchu early in the morning without stops for night. |
| 40 | |
| örtče: qïzï kelti: süŋüsdimiz: bizinte: eki učï: sïŋarča: artuq erti: Teŋri yarïlqaduq üčün: üküs tejin: biz:
|
| өртше: қызу келдi: сүңгiлестiмiз: бiзден: екi: ұшы: сыңарша: артық едi: Тәңірi жарылқадық үшiн өңшең көп дейiн: бiз:
|
| они обрушились огромной силой (букв: как огонь). Мы сражались. Их было вдвое. По милости Тенгри |
| They came down with great force (litr. like fire). We fought. They were twice more than we. Due to Tengri |
| 49 | |
| alpin üčün: Tabγačqa: jeti jegirmi: süŋüsdi: Qïtañqa: jeti süŋüsdi: Oγuzqa: bes süŋüsdi: anta Ayγučï...
|
| алптығы үшiн: Табғачқа: жетi: жиырма(13) сүңгiлесдiмiз: Іытанға: жетi сүңгiлесдiмiз Оғұзға: бес сүңгiлесдiмiз: сонда Айғұчы-кеңесшісі...
|
| мы воевали с Табгачами (Китаем) тринадцать раз. С Китанами воевали семь раз. С Огузами воевали пять раз. Тогда советником ... |
| we fought thirteen times with Tabgaches (China). Seven times fought with Kitans. Five times with Oguzes. An advisor then… |
| 55 | |
| Udu ben özüm: qazγanmasar: el jeme: budun jeme: yoq erteči erti: qazγantuq in üčün: uduγ elim: qazγantuqum üčün: |
| ұдайы мен де өзiм: қаз тұрғызбасам (иелік етпесем:): ел де: бүтін (халық) та: жоқ болар едi: қаз тұрғызып (иелік еткен)үшiн: ұдайы елім: қаз тұрғызғаным (иелік еткенім) үшін:
|
| и если не я сам не правил (страной), то не стало бы ни страны, ни народа! Так как (каган) был у власти, и я сам был у власти, страна |
| And if I myself did not rule (the country), there would not be neither country nor people! For kagan was in power, I myself was in power too, the country |
| 57 | |
| bön tegi: barsar: ne buŋï: bar erteči ermis:
|
| Бөнтегі (?): бар болса: не мұңы: бар болар еді:
|
| есть Бонтеги (?), то было бы печально! |
| Bentegi (?), it would be sad! |
| 60 | |
| Qapaγan qaγan: Türük Еsir budun: jerinte: bod jeme: budun jeme: kisi jeme: ïdï yoq erteči erti:
|
| Қапаған қаған: Түрiк Есiр (ер тақты) бүтін (халық): жерiнде Бой-ру болсын: бүтін (халық) болсын: кiсi болсын: иесi жоқ болған едi:
|
| то на земле Капаган кагана, благородных Тюрков, ни у одной семьи, ни у одного человека не было бы хозяина. |
| then on the land of Kapagan kagan, on the land of gracious Turks, neither a family nor a single person would not have a ruler. |
|
| 1 | |
| ...üčün [apa] tarqan Čїqan Toňuquq: atïγ: bermiš:
|
| ... үшін /Апа/ тархан Чықан Тұнұқ-ұқ: атағын: берген:
|
| ...И тогда дали имя ему – (Апа) тархан Чыкан Тоньюкук. |
| …and then he was given the name – (Apa) tarkhan Chykan Tonyukuk. |
| 2 | |
| ...quda: jegtürmiš: Išbara Čїqan: Küli Čur: bolmïš:...
|
| ...ғсонда: жеңдірген: Есбара Чықаң: Күлі Чұр: болған... |
| ... тогда победили (под руководством) Есбара Чыкан Кули-Чор ... |
| …then they won (led by) Yshbar Chykan Kuli – Chur… |
|
| 1 | |
| Tuγčï [238] burγučï Yaγïz Čur tuγïraγï [239] |
| Тушы кернейші Йағыз Чұр тұғыры |
| (Это - ) постамент знаменоносца-трубача Йагыз-Чор |
| This is pedestal of standard-bearer Yagïz-Čor |
| 2 | |
| tuγčï burγučï ... |
| Тушы кернейші... |
| Знаменоносец-трубач ... |
| The standard-bearer Yagïz-Čor... |
|
| 1 | |
| Аtïm: El Tuγun: Tutuq: ben: Teŋiri: Elim: ke: еlčisi: ertim: altï: baγ: budun:qa: [beg: ertim:]
|
| Атым: Ел Тұғұн: Тұтұқ: мен: Тәңірі. Елім:е: елшісі: едім: алты: бау (ру): бүтін (халық):ге: [бек: едім:]
|
| Мое имя : Эль Тогун: Тутук: Я: был посланником Неба (Тенгри): для моего государства: [был беком:] для моего народа: шести племен (родов). |
| My name is El-Tuγun Tutuq. I was the ambassador of my Tengri country. I was lord of six destiny people: |
|
| 3 | |
| Öčеn: Külüg Tirig: ben: Teŋiri Elim: te: jemlig: ben:
|
| Өчен: Күлік Тіріг: мен: Тәңірі Елім:де: ауқатты: мен:
|
| Я - Очин Кюлюг Тириг. В моей, (хранимой) Тенгри стране я был богат. |
| I am Öčen Külüg Tirig. I was rich in my Tengri country. |
|
| 1 | |
| Ečüm: üč qadaš elimke:tapïdïm: elčisi ögüm: tapïdïm: qadašïm: tapïdïm: er erdemi
|
| Ағам: үш немере ағайыным еліме: табындым:Елшісі (өгей) шешем: табындым:Немере ағайыным: табындым: ер ерлігім
|
| Брату, трем племенам родственным поклоняюсь. Матери поклоняюсь, родственникам поклоняюсь. Доблестью мужа |
| I worship to my brother, to my three tribes related. I worship to my mother, I worship to relatives. In Valor of a brave man |
| 4 | |
| qanïm: Üčsi Bilge Čigsü: qanïŋa tapïdïm: budunïm: |
| әкем: ҮЧСІ Білге Чігшү: әкеңе: табындым:бүтін (халық)ым:
|
| Мой отец Учши Бильге Чигсу. Поклоняюсь отцу. Народ мой |
| My father is Üčsi Bilge Čigsü. I worship to my father. My people |
|
| 6 | |
| Altun Šuna yïš: kejiki: artγïl tašγïl atdačï Uge Barïšïm: adïrïlu bardï: yïta |
| Алтын Шұн ойы: киігі: артып тасып атушы Өге Барыс: айырылып барды: жетім
|
| Мой Оге Барыс охотник на сайгаков впадины Алтын Шун разлучился, сирота |
| My Uge Barïš the hunter on saigas of a hollow Altun Šun was separated, the orphan |
|
| 6 | |
| ...аltï: yašïmda: qaŋsïradïm: bilinmedim ič ečime: yïta: adïrïndïm: bačačïγa: ič ečime: qaŋsïz ertim: ...erti |
| ...алты: жасымда: әкесіз хансырадым: білінбеген: іш үлкенім: жетім: ажырандым: бажалыққа: іш үлкеніме: әкесіз едім: ...еді |
| ... в возрасте шести лет остался без отца. Не помнил своих старших, остался сиротой. Рос без отца... |
| ... I lost my father when I was six. I couldn't remember my seniors and became orphan. I grew up without fathers ... |
| 15 | |
| Yaγïda...bitigči...uz qop: budun: tikin: bilir: erti |
| Жауда...бітікші...көп: бүтін (халық): тігер: білер: еді |
| У врага ... писарей ... много. Народ воздвиг бы |
| Enemies ... writes ... a lot. People could erect. |
|
| 2 | |
| Qa...γda: Yaγïčï ben: Tezig Kejikde: alïp ben: Teŋiri Elimke: Tušum: toquz er: ölürtüm:
|
| Қа...ғда: Йағычы (мерген) мен: Тез Киікде: алып мен:Тәңірі еліме: Тұшым: (?)
тоғыз ер: өлтірдім:
|
| Я Ка...гда Йагчы. Я был могуч в Тез Киик. Моей (хранимой) Тенгри стране Тушум (?) девять мужей убил. |
| I am Qa...γda Yaγïčï. I was great in Tezig Kejik. I killed nine men in my Tengri country Tušum? |
|
| 1 | |
| Erdemlig: elinte: bökmedi Töleš alïp: Tutuq: іšiŋe: bökmedi: jeg: Terkin: esiz: yïta čïγa
|
| Ерлікті: елінде: бөгеле алмады Төлес алып: Тұтық: ісіне: бөгеле алмады:Игі: Теркін: иесіз: жетім шығай
|
| В доблестной стране не мог остаться. Могучий Толес Тутук не мог остаться для своего дела. Добрый Теркин осиротел и обеднел без хозяина. |
| He couldn't stay in valor country. Töleš the great Tutuq couldn't stay for his deed. Kind Terkin become ownerless poor and orphan. |
| 4 | |
| Toγday: turñazï: artzun: qušladačï: bilge Tutuq: yoq: artzun: alïp kögšin: oluru qaltï
|
| Тоғдай: тырнаңыз: артсын:Құстаушы: Білге Тұтық: жоқ:артсын:Алып Көкшін: отыра қалды
|
| (Пусть) ваш журавль Тогдай множится! Мудрого птичника Тутука нет. (Пусть) множится! Могучий Кокчин (внезапно) сел. |
| (Let) your Toγday crane increase! There is no more poultry-man the wise Tutuq. Let increase! The great Kögšin sat down (suddenly). |
| 5 | |
| Ič jer: elke: artzun: atčï: alïp Tutuq yoq: yušqadïŋ elke azman atïγ üküz at: yanaq: yïta
|
| Іш жер: елге: артсын:Атшы:алып Тұтық жоқ: ЙҰШҚАДЫң: елге азман атты өгіз ат: ЙАНАҚ: жетім
|
| Пусть на его земле множатся страны! Конюха Могучего Тутука нет. Конь Йушка, конь Йанак осиротели. |
| Let your country increases in your land. There is no more groom the great Tutuq. The horse Yušqa, the horse Yanaq became orphan. |
| 7 | |
| Erdemi bar üčün qanïnta: kü tutuq: atqa tegmiš: esiz: er bašï yïta: čïγa
|
| Ерлігі бар үшін әкесінде:Көсегесі тұтық: атқа мінген:Иесіз: ер басы: шығай
|
| Во имя доблести отца, бравый Тутук сел на коня. Без хозяина муж обеднел. |
| In valor of brave father, dashing Tutuq mounted his horse. The ownerless man become poor. |
|
| 3 | |
| Köpek: otačï ben |
| Көпек: оташы: мен |
| Я - Копек отачи. |
| I am Köpek otačï. |
|
| 2 | |
| Qara: Barïš Ïnanču: Čigsi: ben: yïta: esizime |
| Қара: Барыс Ынанчұ: Чікші: мен: жетім. Иесізіме |
| Я Черный Барс Чигси. Моим оставшимся без хозяина сиротам, |
|
| 5 | |
| ..a er elči tört b.l... küz: tszkü: bege |
| ...ер елчі төрт ...күз: ...бек |
| ... муж народа … осень… о, бек! |
|
| 1 | |
| Otuz oγulan saγаdïčïlar(a) ičin el(a) egirіntі
|
| Отыз ұлан садақшылар үшін ел иірілді |
| Народ скопился ради тридцати огланов-лучников. |
| People gathered for the sake of thirty oglan-archers. |
| 6 | |
| Atasï atï Toγan (a) oγulï atï Qara Čur
|
| Атасы аты Тоған ұлы аты Қара Чұр
|
| Имя отца - Туган, имя сына - Кара Чур. |
| Father’s name is Tugan, son’s name – Qara-Chur. |
|
| 3 | |
| otuz oγlan (a) saγdïčïγam |
| Отыз ұлан садақшым |
| Тридцать огланов-лучников... |
| Thirty adolescents-archers... |
|
| 3 | |
| otuz (a) oγlan(a) saγdïčï (a) b |
| Отыз ұлан садақшысы |
| Верный друг тридцати огланов. |
|
| 4 | |
| oγlan saγčïγ adïr + |
| ұлан Сағчық айыр+ |
| сын Сагчик расстался... |
| ...son Sagchik... |
|
| 1 | |
| uBASï rmïš (а) qatun (a) aγïl (a) yorčï (a) esiz |
| ... қатұн иесіз |
| ...осталась без хозяина катунь |
| ...wife left without master... |
|
| 3 | |
| kičig kišim (a) tul qaldï (a) Torsuq oγulïm (a) |
| кішілік кісім тұл қалды, Торсұқ ұлым |
| О мои сыновья оставшиеся (после меня), Торсук |
|
| 3 | |
| Türüg t ..t ..r čeŋgi ben bičig [289] |
| Түрік т..т..р.. Ченші мен бічіг |
| Тюрк ... Ченши бичиг... |
| Turk ... I wrote |
|
| 4 | |
| ürüŋ : esri : toγan : qus : men: čïntan : ïγač : üza : olurupan : meŋileyür : men : anča : biliŋler : |
| Ақшыл боз түсті сұңқар құспын мен. Чынтан ағаш үстіне отырып қуанармын мен. Сонша біліңдер. |
| Я – светлая с темными крапинами сокол. Сидя на сандаловом дереве, я радуюсь. Так знайте. |
| I am a white-spotted falcon. I enjoy sitting on a sandal-wood tree. Know thus! |
| 8 | |
| altun : baslïγ : yïlan : men : altun : quruγsaqïmin : qïlïčïn : kesipen : özüm : yul : intin : basïmïn : yul : ebintin : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol. |
| Алтын басты жыланмын. Алтын құрсағымды қылышпен кескенде өзім жұлындым. Жұлынған басым үйде дер. Сонша біліңдер: жаман ол! |
| Говорят: я – змея с золотой головой. Когда мой золотой живот перерезали мечом, я выпал из себя. Голова моя осталась дома. Знайте так: это плохо! |
| I am a golden-headed snake. When my golden stomach was cut with a sword, I pluck out. My head left in house, it says. Know this: This is bad. |
| 11 | |
| sarïγ : atlïγ : sabčï : yazïγ : atlïγ : yalabač : edgü : söz : sab : elti : kelir : tir : anča biliŋ : aňïγ : edgü : ol. |
| Сары атты сап-сөзшісі, бос атты елшісі игі сап-сөз ертіп келер дер. Сонша біліңдер! Жаман игі ол! |
| Говорят: посланник на сивом коне и со свободным конем приехал, доставив хорошие вести. Так знайте – это очень хорошо! |
| A messenger comes on a yellow horse (and with) a free horse, bringing good news, it says. Know thus: This is extremely good. |
| 17 | |
| özlük : at : öŋ : yirde : arïp : oŋuk : turu : qalmis : Teŋri : küčiŋe : taγ : üze : yol : sub : körüpen : yis : üze : yas : ot : körüpen : yoriyu : baripan : sub : ičipen : yas : yipen : ölümda : ozmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol. |
| Мініс ат өңір (шығыс) жерде арып шаршап қалыпты. Тәңірі күшінен тау үсті жол су көріп, орман үсті жасыл от (шөп) көріп жорытып барып су ішіп өлімнен құртылыпты дер. Сонша біліңдер! Игі ол! |
| Говорят: верховая лошадь на восточной стороне совсем исхудала и истощала. По могуществу неба она увидела горные ручьи и воду, а в чаще увидела зеленую траву. Она рысью пошла туда. Попив воды и поев травы, избавилась от смерти. |
| A riding horse came exhausted in east desert. To the strength given by Tengri, it saw way (and) water on a mountain (and) saw fresh grass on a pasture, it trotted (there). (Thus), drinking the water (and) eating the fresh (grass) it escaped death, it says. Know thus: This is good. |
| 18 | |
| kerekü : iči : ne : teg : ol : tügünüki : ne : teg : ol : közünüki : ne : teg : körüklüg : ol : egni : neteg : edgü : ol : baγïsï : ne : teg : bar : ol : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü : ol. |
| Кереге үй іші не тек ол? Түндігі не тек ол? Көздеуі не тек? Көруге ол! Үсті не тек? Игі ол! Бауы не тек ол? Бар ол дер. Сонша біліңдер! Жаман игі ол! |
| Говорят: Как внутри шатра юрты? Что за дымник? Что за окна? Через них можно смотреть! Что за крыша? Она хороша! Что за веревка? Они связывают. Так знайте – это очень хорошо! |
| What is the inside of the tent frame like? What is its smoke hole like? What is its window like? It can be seen through. How is its roof? It is good. How are its ropes? They are all there, it says. Know thus: This is very good. |
| 30 | |
| čïγany : er : oγlï : qazγančqa : barmis : yolï : yaramis : ögire : sebinü : kelir : tir : anča : biliŋler : edgü : ol. |
| Шығай (кедей) ер ұлы қызмет қылуға барыпты. Жолы жарапты. Қуанып, шаттанып келіпті дер. Сонша біліңдер! Игі ол! |
| Говорят: сын бедного человека отправился на заработки. Путь его был удачен. Радуясь и веселясь, он вернулся. Так знайте – это хорошо! |
| A poor man's son went out to earn money. His journey was successful. He comes (back) rejoicing and happily. Know thus: This is good. |
| 40 | |
| talïm : urï : yarïn ača : yasïčin : yalïm : qayaγ : yara : urukan : yalŋusun : yorïyur : tir : antaγ : alïp : ermis : anča : biliŋler : edgü : ol. |
| Батыр ұрпақ(ұрық) жасын (оғын) жартасты қақ жара ұрған. Жалғыз жортар дер. Сондай алып еді. Сонша біліңдер: игі ол! |
| Смелый мальчик стрелой ударил и рассек скалу на двое. Говорят, он один ходил (на бой). Такой герой он был. Так знайте – это хорошо! |
| A bold youth marches alone, opening (his) shoulder, striking and splitting the bare rock with a broad arrow-head, it says. That tough and powerful was he. Know thus: This is good. |
| 41 | |
| ürüŋ : esri : ingek : buzaγulačï : bolmis : ölgey : men : timïs : ürüŋ : esri : irkek : buzaγu : kelürmis : ïduqluq : yaraγay : ülügde : ozmis : tir : anča : biliŋ : edgü : ol. |
| Ақ боз қашар бұзаулапты. «Өлермін» депті (қашар). Ақ боз еркек бұзау келіпті (туыпты). Игілікке жарар. Өлімнен озыпты дер. Сонша біл. Игі ол! |
| Белая с черными пятнами корова собиралась телиться. Она говорила: я умру! Она отелилась светлым с крапинами бычком. Он годится для пожертвования. Говорят, от смерти она спаслась. Так знайте – это хорошо! |
| A white-spotted cow was on the point of calving. She said: 'I am about to die!' (Nevertheless) she gave birth to a white-spotted bull calf. It would be suitable to dedicate it to Heaven. (For the cow was) thus saved from (her) fate, it says. Know thus: This is good. |
| 55 | |
| alp : er : oγlï : süke : barmis : sü : yirinte : erklig : sabčï : töretemis : tir : ebiŋerü : kelser : özi : atanmis : ögrünčülüg : atï : yitiglig : kelir : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü : |
| Алып ер ұлы соғысқа барыпты. Соғыс жерінде ерікті (сөз)сапшы төре етеміз дер. Үйіне қарай келгенде өзі (төре) атаныпты. Қуаныш атын жетектеп келер дер. Сонша біліңдер. Анық игі. |
| Говорят: сын героя-мужа отправился в военный поход. Говорят, на поле боя обещали сделать его дворянином. Когда он вернулся домой, он стал им. Радость приходит с конем на поводу. Так знайте – это очень хорошо. |
| A brave son of man went to the army (in war). In the field of fight, he was promised to be an authoritative, it says. When he comes home, he becomes (an authority) himself. The joy comes with horse lead on a string, it says. Know thus: This is extremely good. |
|
| 4 | |
| Ük öbürgesi: erteči: .... |
| ?...еді... |
| ... |
| ... |
|
| 16 | |
| Кerügün: Šaqïšïn: Šïpbašï: köre: kelti: altï učï: Seleŋeke tegi: čerig itdi: besinč ay toquz: otuzqa: süŋüs: dim: anta šančdïm: Seleŋeke: šïqa: šančdïm: yazï qïltïm: üküsi: Seleŋe: qodï: bardï: biz: Seleŋe: keče: udu: yorïdïm: süŋüsde: tutup: on er idim:
|
| Керүгді: Шақышты: Шып басы: көре: келді: алты ұшы: Селеңгеге тие: шерік - (жауынгер) итерді: бесінші ай тоғыз: отызға: сүңгілес: тім: сонда шанышдым: Селеңгеге: сыға шанышдым: жазаладым: өңшең көбі: Селеңге: қозып: барды: мен: Селеңге: кеше: ұтқылай: жорттым: сүңгілесте: тұтып: он ер (батыр) жібердім: |
| Кергуди Шакышты поднялся на холм Шып, разведать обстановку. Они разбили шесть лагерей вблизи (реки) Селенга. Двадцать девятого числа пятого месяца состоялся бой. Тогда я их заставил отступить к Селенге. Я их наказал. Они отступали через (реку) Селенга. Я гнал их по (реке) Селенга. Отправил десять воинов (за ними). |
| Kergudi Shakyshty climbed the Shyp hill to reconnoiter the situation. They pitched six camps near the Selenga (river). On the twenty nine of the fifth month there was a struggle. I made them to retreat to the Selenga then. I punished them. They retreated through the Selenga river. I pursued them on the Selenga (river). Sent ten warriors (after them). |
| 17 | |
| Tay Вilge: Tutuq: yablaqïn: üčün: bir eki atlïq: üčün: qara: budunïm: öltiŋ: jetdeŋ: yaŋa ičik ölmeči: jetmeči: sen tedim: jiče: isig: küčüg: bergil: tedim: eki ay kütdim: kelmedi: sekizinč ay: bir yaŋïqa: sü yorïyïn: tedim: tuγ: tašqïr: erikli:
|
| Тай Білге: Тұтық: жабайын (жаман): үшін: бір екі атты: үшін: қара: бүтін(халық)ым: өлдің: жеттің: жаңа іші өлмеші: жетпесі: сен дедім: игі (жетерінше): істі: күшті: бергей: дедім: екі ай күттім: келмеді: сегізінші ай: бір жаңасы: сүңгі жорытайын: дедім: ту: тасушы тасқыр: ерікті: |
| Из-за подлого Тай-Бильге Тутука, из-за нескольких ничтожеств, о, мой простой народ, ты погиб! Я просил тебя по доброму служить мне. Я ждал два месяца. (Ты) не пришел. Я решил вступить в поход первого числа восьмого месяца. Знаменосец |
| Because of mean Tai-Bilge tutuq, because of some nothingness, oh, my common people. You died! I asked you kindly to serve me. I was waiting for two months. (You) did not come. I decided to go on campaign on the first of the eighth month. A flag carrier |
| 18 | |
| Jelme: eri: kelti: yaγï kelir: tedi: yaγïn bašï: yorïyu: kelti: sekizinč ay: eki yaŋïqa: Čïγïltar: Költe: qašuy: kezü: süŋüsdim: anta: šančdïm: anta: udu: yorïdïm: ol ay: bes jegirmike: Kejre: bašï Üč Birküde: Tatar: birle: aqtï: toqïdïm: šïŋarï:budun:
|
| Желме: ері: келді: жауы:келер: деді: жаудың басы: жорып: келді: сегізінші ай: екі жаңасы: Чығылтар: көлде: қарсы кезіге: сүңгілестім: сонда: шанышдым: сонда: ұтқылай: жорытттым: ол ай: бес жиырмасына: Кейре: басы Үш Біркүде: Татар:ірлесе: ақты: тоқытдым: сыңары: бүтін (халық): |
| Желме пришел и сообщил о нападении врага. Враг напал, и я встретил их у озера Чигылтыр второго числа восьмого месяца. Я встретил их копьем, обрушился на них. Пятнадцатого числа того месяца в Уч Бирку, где начало реки Кейре, они сдались вместе с Татарами. Одна половина народа |
| Zhelme came and informed about the enemy’s attack. The enemy attacked and I met them at the lake Chigyltyr on the second of the eighth month. I met them with spear, fell upon them. On the fifteenth of the same month at Three Birku, where the mouth of the Keire river, they surrendered together with Tatars. One half of the nation |
| 19 | |
| ičikdi: šïŋаrï: budun...a: kirti: anta: yana: tüsdim: Ötüken Yïšïn: qïšladïm: yaγïda: bоšuna: bоšuna аldïm: eki oγulïma: yabγu: šad at bertim Tarduš: Töles: budunqa: bertim: ančïp: barš: yïlqa: Čеk tapa: yorïdïm: ekinti ay tört: jegirmike: Kemde:
|
| ішке енді: сыңары: бүтін (халық): ... кірді: сонда: жаңа: түстім Өтүкен: Йышыны: қыстадым: жаудан: босана: босана алдым: екі ұлыма: Йабығу: Шад ат -(атақ)бердім: Тардұш: Төлес: бүтін (халық)қа: бердім: сөйтіп: барыс: жылға: Чек таман:жорыттым: екінші ай төрт: жиырмасына: Кемде: |
| вступили (сдались) ... другая половина... Тогда я спустился снова и зимовал в Отюкеньской черни. Освободился от врага. Дал двум сыновьям титул Йабгу и Шада. Я им дал народы Тардуш и Толес. Так в год барса сделал поход в Чек. Двадцать четвертого числа второго месяца в Кем ….. |
| surrendered …the other half… I went down again then and spent winter in Otuken mob. I got free from enemy. Gave two sons the title Yabgu and Shad. I gave them the Tardush and Telis people. In the year of Leopard made a campaign to Chek. On the second month to Kem. |
| 20 | |
| toqïdïšïm: оl ay...nta: Tez bašïnta: Qašar qurïdïn: örügen anta: itetdim: čït anta: toqïtïdïm: yay anta: yayladïm: yaqa: anta: yaqaladïm bilgümen: bitigmen anta: yarattïdïm: ančïp: ol yïl: küzün ilgerü: yorïdïm: Tatarïγ: yatïdïm: tabïšγan: yïl:
|
| ұрыстым: ол ай ... сонда: Тез басында: Қашар кері жақтан: орданы: сонда: еттірдім: чыт (құрылыс)? сонда: тоқытдым: жаз сонда: жағаластырдым: білгенімнен: бітігімнен сонда: жараттырдым: сөйтіп: ол жыл: күзден ілгері: жорыттым: Татарды: жапырдым: қоян: жылы: |
| сражался. В тот месяц... Я велел поставить орду на западе Кашар, тогда велел строить чыт (каменные сооружения). Летом оградил каменными стенами. Велел мои мысли высечь на камне. Той осенью выступил в поход дальше на восток. Сразил Татаров. В год Зайца |
| fought. That month… I ordered to establish horde in the west of Kashar, at that time ordered to built chyt (stone errections). In summer fenced in stone walls. I ordered to carve my thoughts on the stone. That autumn went on campaign further to the east. Bit the Tatars. In the year of Hear |
| 21 | |
| besinči ay qa: tegi......qa: ...// ŋiz bašï: anta: ïdïq jer: kedinte: Aybaš Tuquš: belterinti: anta yayladïm: örügіn: anta: yarattïdïm: čït anta: toqïtdïm: biŋ yïllïq: tümen künlik: bitigimin: bilgümin: anta: yašï tašqa:
|
| бесінші айға: тие... ...қа:... //ңүз: басы: сонда: Ұйғыр Жер: кейінде: Айбас: Тоқыш: белесінде: сонда жайладым: орданы сонда: жаратттырдым: чыт (құрылыс) сонда: тоқытдым: мың жылдық: түмен күндік: бітігімді: білігімді: сонда: жазық (бекем)тасқа: |
| на пятый месяц ... тогда на земле Уйгур, на западе у Айбас Токыш были мои пастбища. Велел поставить мою орду там. Велел построить каменные сооружения и высечь мои мысли на камнях на тысячу лет, на десять тысяч дней. |
| on the fifth month… on Uygur land, in the west at Aibas Toqysh there were my pastures. I ordered to put my horde there. I ordered to build stone errections and carve my thoughts on stones for thousand years, ten thousand days. |
| 22 | |
| yarattïdïm: tol...: // yarïmatïn: yaγïd kelmis: örün begig: qara qulluqïγ: anï olurmus: Qïrqïz tapa: er idmis: siz tašïqïŋ: Čikig tašγarïŋ: temis: men: tašqïyïyn temis: Kür budqa ïda:
|
| жараттырдым: тол......//...жаулай... келген:өрен ақ бекті: қара құлықты: сол отырған: Қырғыз таман: (батыр) ер жіберді: Сіз тасындар: Чекті тасытыңдар: деген: мен тасиын: деген: Көр Бұдқа ықта: |
| ... Кыргызам послал воинов, где белый бек правил черными помыслами. Передал послание Чекам.... в Кор Буд... |
| I sent soldiers to Kyrgyz people, where the white bek ruled with black thoughts. Sent a message to Cheks…in Kyer Bud… |
| 23 | |
| qabšïlïm temis: Őtüken......temis:...z: ..aŋï ...sü yorïdïm: ....tutuq: bašïn: Čik tapa: ebiŋe: ïtdïm: Isi jer tapa: Az er ïtdïm: kör tedim: Qïrqïz qanï: Kögmen: irinte:
|
| қапсырамыз деген: Өтүкен:... деген:...сүңгі жорыттым:... ...Тұтық: басын: Чек таман: үйіне итердім: Есі жер таман: Аз ер (батыр) итердім: көр дедім: Қырғыз ханы: Көгмен: жерінде: |
| Отюкен ... Я отправил войско ... Тутука отправил к Чекам. На землю Ыссы отправил воина Аз. Я велел разведать. Киргизский хан на земле Когмен |
| Otuken… I sent army… I sent Tutuq to Cheks. Az was sent to Yssy land. I ordered to reconnoiter. Kyrgyz khan on the land of Kogmen |
| 26 | |
| anta: toqïdïm: anta: yanï: tüsdim: Čіk budunïγ: bïŋam süre: kelti: ...Tez bašï: čïtïmïn yayladïm: yaqa: anta: yaqаladïm: Čіk budunqa: tutuq bertim: Іš barïš: Tarqad: anta: anča oldum: ...antа: er kеlti: Qazluq költe:
|
| сонда: жеңдім: сонда: жаңа түстім: Чек бүтін (халық)ты: мыңдығым сүрте: келді: ...Тез басы: чытымды (құрылыс): жайладым: жағасын (шетін)сонда жағаластырдым: Чек бүтін (халық)қа: Тұтық бердім: Ыс Барыс: Тархат: сонда: соншалықты болдым: ...сонда: ер келді. Қазлұқ көлде:... |
| поразил. Тогда вышел. Народ Чеков .... У истоков Тез я велел построить чыт (каменные сооружения), оградил его. Я дал Тутука народу Чек (чтобы управлять ими). Я был Ыс Барыс Тархатом. ... тогда пришел воин... На озере Казлук |
| bit. Cheks people went out. At Tez I odered to build chyt (stone errections), fenced it. I gave Tutuq to Chek people. I was Ys Barys Tarkhan… then a warrior came… On the lake Kazluq… |
| 27 | |
| ...ïγda: körtü: yaγï...eltip: uyu kelti: bes jegirmike...Tayγun: külte: tiriltim: bidigüč er: anta: ït...elti: Qara: Yotluqun: kečip: kelirti: utru yorudum: ......boltï: Qarluq:...
|
| ...көрді: жауы...еріп: қуалай келді: бес жиырмаға... Тайғұн: көлде: терілдім (жиналдым): тілші ерді: сонда: жібердім...Қара: Йотлұқты: кешіп: келтірді: Мен қуалай (ұтқылай) жорыттым:... ...болды: Қарлық... |
| ... увидели. Враги ... преследовали. Пятнадцать ... у озера Тайгун собрал войско. Тогда я отправил за языком.... они переправились через Кара Йотлук и привели его. Я преследовал их... Карлук... |
| …saw. Enemies …pursued. Fifteen … at the lake Taigun gathered the army. I sent for a tongue then… they crossed Kara Yotluq and brought him. I pursued them… Karluq… |
| 28 | |
| ...er edmis: ...temis: ičre: biz bulγayïn: temis: tašdïntan: ...//...šayïn: temis: Bašmïl: yaγïdïp: ebim erü: bardï: anï ičgermedim: tašdïnta: Üč Qarluq: Üč Ïduq ta......Ötükente: ben...
|
| ...ер жіберген... деген: ішкі: біз бұлыңғырлатайын: деген: тысындан:...//...деген: Басмыл: жаулатып: үйіме қарай: барды: соны ішке енгізбедім: тысында: Үш қарлық: Үш Ұйық т... Өтүкенде: мен:... |
| ... отправил воина ... они сказали мы поднимем смуту внутри, а вы ... снаружи. (Так) Басмыл напал на мой дом. Я не позволил ему войти. Три Карлука в Три Уюк ... в Отюкене я... |
| …sent a warrior… they said that they rose disturbance inside, and you… outside. (So) Basmyl attacked my house. I did not allow him enter. Three Karluqs in Three Uyuk… in Otuken I … |
| 35 | |
| ...bir jegirminč ay jegirmike: Qara: Bulaq öŋden: Suqaq yolï: anta: ČigilTutuq: ......
|
| ... ...бір жиырма ай жиырмаға: Қара: Бұлақ өңірден: Сұқақ жолы: сонда: Чігіл Тұтық: ... ... |
| ... Одинадцатый месяц из Кара Булака, в пути Сукак, Чигил Тутук .... |
| …Eleven months from Kara Bulaq, on the way Sukak, Chigil Tutuq… |
|
| 20 | |
| ... dezig: Qašar Qoruγ: Quntï: čït tikdi örügen yaratdï yayïldï ... |
| ...Қасыр Қорық: Құнты чыт (құрылыс) тікті:ордасын жаратты жайлады ... |
| ... он построил каменные сооружения (чыт) в Касар Коруге. Поставил орду (ставку). (Там) он провел лето... |
| ... he built stone constructions (čït) in Kasar Korug. Put his horde there. He spent summer there ... |
|
| 12 | |
| ...y...tiči : k... |
|
| 4 | |
| ta : satgča : r : y... |
|
| 1 | |
| Qutluγ: Čigši ben: Qadar: yaγda |
| Құтлұқ: Чігші мен: Қадар: жауында |
| Я - Кутлуг Чигши. В сражении Кадар, |
| I am Qutluγ Čigši. In battle of Qadar, |
|
| 2 | |
| Uyar qatunïm üčün: öldim: jïta: ičim: yorčïm: … |
| Сыйлы қатұн үшін: өлдім: жетім: әкем: туыстарым:... |
| Я погиб ради моей дорогой госпожи. Мои сироты, отец, родственники ...
|
| I had died for dear lady. My orphans, my father and kins... |
|
| 3 | |
| Yïš: eči ešim: qadašlarïma: adïrïlu bardïma: Qazïŋ: erime: bökmedim |
| ...әкем анам: туыстарым: айырыла кеттім: Қазың: батыр ер: бөгеле алмадым |
| Лишился отца, матери, родных. Мужественный Казын, не смог остаться. |
| I left along my father, mother and kins. (I am) brave Qazyng. I couldn't stay. |
|
| 1 | |
| Čuči: büri: Seŋün |
| (Мен) Чочы бөрі сенгүн |
| (Я) - Чочи бори сегун |
| (I am) Čuči : bori : Seŋun |
|
| 2 | |
| ...sülädi : tugči : ... |
|
| 1 | |
| Jebeči Jegren Telü (?) |
| Жебеші Жирен Телү (?) |
|
| 1 | |
| jebči jegren ar lü |
| Жебеушi қызыл күрең айдаһар |
| Покровитель – красновато рыжий дракон |
|
| 1 | |
| Jüči ïnal: uruŋu Šeŋün |
| Йүчі Ынал ұрұңұ Сеңүн |
| Ючи Ынал урунгу Сегун. |
| Juchi Inal urungu Segun (general) |
|
| 8 | |
| …q baqïtï : buŋsïz: erti: Qara sečin teg … |
| ...мұңсыз: еді: Қара Сечін тег... |
| ... жил беспечно Кара Сечин тег.. |
| ... he has no grief. Qara Sechin teg... |
|
| 1 | |
| kiči oγ eliŋge |
| ... |
|
| 10 | |
| ï eki köp : ebіgni : bitigeči : |
| екіден көп үйлер (бектер?) жазушысы, |
| Больше двух домов (беки ?) писарь, |
| 12 | |
| atïm Baγa Tur Čegsi : |
| Атым Баға Тұр Чексі. |
| Мое имя - Бага Тур Чекси. |
|
| 7 | |
| jirči : yaratï : yaηilmazun : t- |
| 9 | |
| irči : yaηïlmaz : bilge : onï temi- |
| 10 | |
| mez : ötügči : yaηïlmaz : bitike- |
| 11 | |
| -či : bilge elig : yaηïlmaz : yi- |
| 12 | |
| rčilig : azmaz :: yaηïlmas er : |
|
| 3 | |
| ïn : Čigsi : ke : yarlïγ : boltï |
| 4 | |
| alïnï : ičireki eki yaryaqï : Čik : |
| 5 | |
| Bilge : Čigsike : yarlïγ : boltï |
| 18 | |
| q otuz : oruŋuqa : Kuč : Čigsi ... |
| 19 | |
| ... siηe : ... Arïγčï Arqa : si : Kensig : q- |
|
| 5 | |
| qoňčï : Elirke ... yorïq : tay.. |
|
| 24 | |
| si : adartu : umaz : učïŋ- |
| сі : ажырата : алмас : ұшың- |
| (его) чужие не смогут различить |
|
| 4 | |
| Arïl alï ek Bučï |
| ... Бұчы |
| ... Бочи |
| ...Bučï |
|
| 1 | |
| baqïr biči: eb kičig urïqa |
|
| 5 | |
| Külüg čigsi: beg er erdemim üčün Qara Seŋir ... altï er: ig ...di ..be ...qadasim... |
| Күлік Чкіші бег ер ерлігі үшін Қара Сеңүр ......................???? |
| Доблестный Чигси бек, во имя доблести Черный Сенгур....? |
| The Great čigsi lord for valor of the man the Black Seŋir... |
|
| 5 | |
| ...aγčï: bilge....esiz beg .... |
| ..білікті..иесіз бек.... |
|
| 1 | |
| bičin yïl: yiti...nč: bir yegirmi |
