Iздеген сөз  128 жерде кездесті |
|---|
|
| 2 | |
| törüt: buluŋ: qop: yaγï ermis: sü sülepen : törüt: buluŋtaqï: budunïγ: qop almïš: qop baz qïlmïs: bašlïγïγ: jüküntürmüs: tizеligig: sökürmüs: ilgerü: Qadïrqan: Jïšqa tegi: keri: Temir qapïγqa tegi: qonturmus: ekin ara: |
| төрт: бұрыш: көп: жауы екен: сү(ңгілі) сүңгілетіп: төрт: бұрыштағы: бүтін (халық)ты: көп: алды: көп тыныш қылды: бастылығын: жүгіндірген: тізелігін: шөктірген (бүктірген): ілгері(алдыға): Қадырқан: Йышқа тие: кері: Темір Қапығқа тие: құндақтады (жорытқан): екі ара(сы):
|
| С четырех сторон были враги. В сражениях они покорили народы со всех четырех сторон, усмирили их. Головы имеющих заставили склониться, колени имеющих заставили преклониться! На востоке до Кадырханской черни, на западе до Железных Ворот завоевали. |
| From all four sides there were enemies. They sent there lance-bearing armies to conquer all those people in the four quarters of the world and made them still. They made bow those, who had heads and made kneel those, who had knees. To eastwards up to the Kadyrkhan mountain forests and westwards as far as the Iron Gate they went on campaign. |
| 8 | |
| körmüs: elig jïl: isig küčüg: bermis: ilgerü: kün toγusïqda: Böküli: qaγanqa: tegi: sülüjü: bermis: qurïγaru: Temir qapïγqa: tegi: sülüjü: bermis: Tabγač: qaγanqa: Еlin: törüsin: alï bermis: Türük: qara: qamïγ:
|
| көрді (бағынды): елу жыл: ісін күшін: берді: ілгері: күн тумысында: Бөкүлі: қағанға: тие: сүңгілей: берді: кері қарай: Темір Қапығқа: тие: сүңгілей: берді: Табғач: қағанға: Елін: төресін: ала берді: Түрік: қара: қамтылған (барлық):
|
| Пятьдесят лет они служили. Они воевали до Бокули кагана на востоке, на западе сражались до Железных Ворот. И все ради Китайского кагана. Был охвачен (весь) Тюркский простой народ. |
| and gave their deeds and services to him. They went on campaigns up to the Böküli kagan in east, and as far as the Iron Gate in west. They gave the Chinese emperor to rule the state and lordship. |
| 10 | |
| yaγï bolïp: etіnü: yаrаtunu: umаdïq: yana: ičіkmis: bunča: isig küčüg: bertük gerü: saqïnmаtï: Türük: budun: ölürüjen: urïγsaratïyan: ter ermis: yuqadu: barïr: ermis: öze: Türük: Teŋrisi: Türük: Ïduq Jeri:
|
| жау болып: жеткені: жаратқанына: шыдадық: жаңа(дан): ішіне енді: бұнша: істі күшті: бергеннен бері: сақтанбады: Түрік: бүтін (халық): өлерменше: ұрығ асыратамын: деген еді: жоқ бола берді: үсті: Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері:
|
| Стали они врагами и восстали против, но снова были повергнуты. Не могли они служить более. Не смогли они продолжить свой род. Тюркский народ начал вырождаться. Тогда Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и |
| They became hostile and strike against, (but) they submitted again. They were near to annihilated. They couldn't get that they gave all their deeds and services, they had no warn against. All Turkish people degraded, they had no generation and went to ruins. Then Turk Tengri above, Turkish holy Earth |
| 11 | |
| subï: anča temis: Türük: budun: yoq: bolmazun: tejin: budun bolčun tejin: аqanïm: Elteris qaγanïγ: ögüm: Elbilge qatunïγ: Teŋіri: töpesinte: tutup:
jügürü: kötürmüs erinč: aqanïm: qaγan: jeti jegirmi: erin: tašqïmïs: tašïra:
|
| Суы: сонша деген: Түрік: бүтін (халық): жоқ: болмасын: дейін: бүтін (халық) болсын дейін: Әкем: Елтеріс қағанды: Шешем («өгейім»): Елбілге қатұнды: Тәңірі: төбесінде: тұтып: жоғары: көтерген еді: әкем: қаған: жеті: жиырма: (батыр)ерін: тасалады: тасалай (сыртқа):
|
| вода сказали: "дабы не исчез Тюркский народ, дабы вновь стал страной". Они оказали почет моему отцу, Ильтерис кагану и моей матери («мачехе») Ильбильге катун, превозносили их. Мой отец, каган, собрал семнадцать доблестных героев. |
| and Water said as follows: "in order to Turkish people would not go to ruin and in order to it should be a nation again", they rose my father Ilteris Kagan, and my mother Ilbilga Katun, to the top and sat them upwards on the throne. My father, the kagan, gathered together seventeen brave lords. |
| 12 | |
| yoruyor: tejin: ükü еsidіp: balïqdaqï: taγïqmïs: taγdaqï: inmis: tirilip: jetmis er bolmïs: Teŋіri: küč: bertük: üčün: аqanïm: qaγan: süsi: böri teg:ermis:
yaγïsï: qoň teg ermis: ilgerü: qurïγaru: sülep: tеrmis: qubartmïs: qamïγï:
|
| жорытты: дейін: күллісі естіп: балық(қала)дағы: таулады: таудағы: інді: тіріліп: жетпіс (батыр) ер болған: Тәңірі: күш: берген: үшін: әкем: қаған: сүңгісі(жауынгері): бөрі тек: екен: жауы: қой тек екен: ілгері: кері қарай: сүңгілеп: терген: құратқан: қамтылғаны:
|
| Услышав, что те отправились в поход, кто был в городах вышли на поле, кто был в горах, спустились и собрались вместе семьдесят храбрых воинов. По милости Тенгри, воины моего отца, кагана, были как волки, а их враги как овцы. Воевали то на восток, то на запад, |
| All having heard that they went off on campaigns, those who were in towns went off to fields, and those who were on mountains went down, gathered together seventy brave men. Tengri gave them power, my father's army was like wolves, their enemies were like sheep. Having gone on campaigns forward and backward, |
| 15 | |
| qïrïq: artuqï: jeti: yolï: sülemis: jegirmi: süŋüs: süŋüsmis: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: elligig: elsіretmis: qaγanlïγïγ: qaγansïratmïs: yaγïγ: bazqïlmïs: tizelіgig: sükürmis: bašlïγïγ: jüküntümis: qaŋïm: qaγan ...
|
| қырық: артық: жеті: жолы: сүңгіледі: жиырма: сүңгілес (соғыс): сүңгілесті: Тәңірі: жарылқадық: үшін: Елдікті: елсіретті: қағандықты: қағансыратты: жауды: басып, басымдылық қылды: тізелікті: шөктірді: бастықты: жүгіндірді: әкем: қаған:...
|
| был в сражениях сорок семь раз и сражался в двадцати боях. По милости Тенгри, он взял царство тех, кто имел царство, и захватил каганов тех, кто имел кагана; он поработил врагов. Мощных врагов он принудил к миру. Имеющих колени заставил становиться на колени, имеющих головы заставил поклониться. Мой отец, каган, ... |
| was on campaigns forty-seven times and engaged in twenty battles. By the grace of Tengri, he took the realm of those who had had a realm, and captured the kagan of those who had a kagan; he subjugated enemies. He made powerful enemies kneel and proud ones to bow. (My father, the kagan,) |
| 17 | |
| ečüm qaγan: olurtuqda: özüm: Tarduš: budun: öze: šad ertim: ečüm qaγan: birle: ilgerü: Yašïl ügüz [151] : Šantuŋ: yazïqa[152] tegi: süledimiz:
qurïγaru: Temir qapïγqa: tegi: süledimiz: Kögmen[153] : аša : Qï/rqïz :jeriŋe : tegi : süledimiz:/
|
| атам: қаған: отырғанда: өзім: Тардұш: бүтін (халық): үсті: шад: едім: атам қаған: бірлесе: ілгері: Йасыл өзен: Шантұң: жазыққа: тие: сүңгіледіміз: кері қарай: Темір Қапығқа: тие: сүңгіледім: Көгмен: аса: Қы/рқыз: жеріне: тие: сүңгіледім:/
|
| Когда мой дядя, каган, наследовал трон, я Тардуш был шадом над народом. Вместе с моим дядей, каганом, мы продолжали сражения в восточном направлении до Яшиль (Хуанхе) реки вплоть до Шантунской равнины, на западе до Железных ворот. (Мы продолжали сражения до земли Киргизов) перейдя через Когменские (горы). |
| When my uncle, the kagan, succeeded to the throne, I was šad over Tardush people. Together with my uncle, the kagan, we went on campaigns eastwards up to Green River (= Yellow River) and Shantung plain, and we went on campaigns westwards as far as the Iron Gate, (We went on campaigns up to the land of Kirgiz) beyond the Kogmen (mountains). |
| 18 | |
| qamïγï: bešotuz: süledimiz: üčjegirmi: süŋüšdimiz: Еlligig: elsiretdimiz: qaγanlïγïγ: qaγansïratdïmïz: tizеligig: sökürtimiz: bašlïγïγ: jöküntürtimiz: Türügeš[154] : qaγan: Türükmüz: budunmïz: erti: bilmedikin:
|
| қамтылғаны: бес отыз(25): сүңгіледіміз: үш жиырма(13): сүңгілестіміз: Елдікті: елсіреттіміз: қағандықты: қағансыраттымыз: тізелікті: шөктірдіміз: бастықты: жүгіндірдіміз: Түргеш: қаған: Түрікміз: /бүтін(халықмыз: еді: білмедіктен:/
|
| Мы вышли в поход двадцать пять раз, в них мы сражались тринадцать раз. Мы взяли царство тех, кто имел царство, и мы захватили каганов тех, кто имел кагана. Мы заставили колени имеющих преклонить колени, и голов имеющих поклониться. Тургеш каган был нашим Тюрком /народом, из-за его не понимания/ |
| We went on campaigns twenty-five times in all and we fought thirteen times. We took the realm of those who had a realm, and we captured the kagan of those who had a kagan; we made powerful enemies kneel and proud ones to bow. The Turgesh kagan (and his people) was our Turk. (Because of their unawareness and foolishness) |
| 21 | |
| yana: bertimiz: ilgerü: Qadïrqan: Jïšïγ: aša: budunïγ: anča: qonturtïmïz: anča: itdimiz: qurïγaru: KeŋüTarmanqa[155] : tegi: Türük: budunïγ: anča qonturtïmïz: anča tedimiz: ol ödke: qul: qullïγ: bolmïs /küŋ: küŋlig: bolmïs: erti: inisi: ečisin: bilmez: erti: oγulï: аqaŋïn: bilmez: erti:/
|
| жаңа(дан) бердік біз: ілгері: Қадырқан: Йышты: аса: бүтін(халық)ты: сонша: құндақтадымыз: сонша: еттік біз: кері қарай: Кеңү Тарманға: тие: Түрік: бүтін(халық)н: сонша: құндақтадымыз: сонша еттік біз: ол өтерде: құл: құлдық: болған: /күң: күңдік: болған: еді: інісі: атасын: білмес: еді: ұлы: әкесін: білмес: еді:/
|
| Мы дали, вперед в восточном направлении до гор Кадырханской черни /Хингана/, также сделали назад на запад вплоть до Кенгу Тармана мы поселили тюрков. Тогда сами (наши) рабы имели рабов /сами служащие имели служащих. Младшие братья не признавали старших братьев, и сыновья не признавали отцов/. |
| We gave (them) back.... Eastwards as far as beyond the Khingan mountains we thus settled and organized people; westwards as far as Kaŋu Tarman we thus settled and organized Turkish people. At that time our slaves themselves had slaves (and servants themselves had servants. Younger brothers did not acknowledge their elder brothers, and sons did not acknowledge their fathers). |
| 24 | |
| bardïγ: qurïγaru: barïγma: bardïγ: bardïq: jerde: edgüg: ol erinč: qanïŋ: subča: jügürti: söŋükün: taγča: yatаdï: beglik: urï oγulïŋ: qul boltï: silik qïz oγulïŋ: küŋ boltï: bilmedük üčün: yablaqïŋïn: üčün: ečüm qaγan: uča bardï:
|
| бардық: кері қарай: барғанынша: бардық: барған: жерде: игіні: ол еді екен: қанын: суша: жүгіртті: сүйегін: тауша: жатты: бектік: ұрық ұлың: құл болды: сұлу қыз ұлың: күң болды: білмедік үшін: жабайылығы: үшін: атам қаған: ұша барды:
|
| Пошли назад пока не дошли, где кровь текла водой, кости были навалены как гора, где сыновья, достойные стать беками стали рабами, и дочери, благородные красавицы стали служанками. Из-за нашего непонимания и дикости отец мой каган улетел (умер). |
| Those (of you), who meant to go to east went to east, and those (of you), who meant to go to west went to west. In places you went away, your (only) profit was the following: your blood ran like a river, and your bones were heaped up like a mountain; your sons worthy of becoming lords became slaves, and your daughters worthy of becoming ladies became servants. Because of your unawareness |
| 28 | |
| barmïš: budun: ölü jitü: yadaγan: yalïŋïn: yana kelti: budunïγ: igіdejin: tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun: tapa: bergerü: Tabγač tapa: uluγ sü: eki jegirmi: süledim: ... süŋüšdüm:
|
| барды: бүтін (халық)ты: өлі жіті: жадаған: жалаңы: жаңа келді: бүтін (халық)ты: игі етейін: дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық): таман: бергі қарай: Табғач таман: ұлық сүңгі: екі жиырма: сүңгіледім: сүңгілестім:
|
| бродивший народ, ослабевая и погибая, изнуренный и нищий пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. |
| vagrant people came back utterly exhausted, without horses and without clothes came back. In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, (and I fought ... times). |
| 29 | |
| kisre: Teŋіri: yarïlqazu: qutum:bar üčün:ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: čïγaň: budunïγ: bay qïltïm: az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar Еlligde:qa/γanlïγta: jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï:/
|
| кері кейін: Тәңірі: жарылқай: құтым: бар үшін: үлесім: бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ды: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ды: тонды: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым: аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр Елдікте: қа /ғандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы:/
|
| После того, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду, сделал бедных людей богатыми и небольшой народ многочисленным. |
| After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish, and nourished them. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (esteemed rulers). |
| 31 | |
| Umay teg: ögüm: qatun: qutuŋa: inim Kültegin: er at boltï: altï jegirmi: jašïŋa: ečüm qaγan: Еlin: törüsün: anča: qazγantï: Altï čub: Soγdaq tapa: süledimiz: buzdïmïz: Tabγač: On Tutuq: beš tümen: sü kelti: süŋüšdümüz:
|
| Ұмай тек: шешем-өгейім: қатұн: құтына: інім Күлтегін: ер атты болды (батыр ер атанды): алты жиырма (16): жасында: әкем қаған: Елін: төрелігін: сонша: қаз тұрғызды: Алты Чұб: Соғдақ таман: сүңгіледіміз: бұздымыз: Табғач: Он Тұтық: бес түмен: сүңгі келді: сүңгілестіміз:
|
| Мой младший брат Культегин получил геройское имя благодаря удачи моей Умай-подобной матери-мачехи Катун. Когда ему было шестнадцать, мой дядя, каган, призвал подданных. Мы пошли войною на Шесть Чубов и Согдийцев. Китайский губернатор Онг-Тутук шел с пятьюдесятью тысячами армией (против нас). И мы сражались. |
| My younger brother Kultegin became a man due to good luck of my Umay-like mother, the katun. When he was sixteen, my uncle, the kagan, gathered the lords. We went on a campaign in direction of Six-Čub Sogdian colonies. The Chinese governor On-Tutuq came with fifty thousand armies. And we fought. |
|
| 6 | |
| toquz erig egire: toqïtï: budun: anta ölti: üčünč: Bоl/ču/da: Oγuz birle: süŋüšdümüz: Kültegin: Azman atïγ: binip: tegdi: sančïdï: Učuš bašïnta: süŋüšdümüz: Türük:
|
| тоғыз ерін иіре: тоқытты: бүтін (халық): сонда өлді: үшінші: Болчұда: Оғыз бірлесе: сүңгілестіміз: Күлтегін: Азман атын: мініп: тиді: шанышды: Ұчыш басында: сүңгілестіміз: Түрік:
|
| Он взял в плен девять мужей. Их люди были убиты тогда. Третий раз, мы сражались против Огузов в Болчу. Культегин сел на своего коня Азман напал и нанес удар. Мы сражались в истоках Учус. Тюркский |
| He took nine men to prison. Their people were killed then. The third time we fought against Oguz at Bolču. Kultegin mounted his Azman horse and attacked and stabbed. We fought at Učuš headwaters. Turkish |
| 7 | |
| budun: Adïr Qamïšta: yablaq boltï: erti: öze: kelmiš: süsin: Kültegin: ïγïtïp: Toŋra: bir oγuš: alpaγu: on erig: Toŋra tegin yoγïnta: egirip: ölürtümüz: besinči: Ezgenti: Qadïzda: Oγuz: birle: süŋüšdümüz: Kültegin: Az yaγïzïn: binip: tegdi: eki erig: sančïdï: balïqa: barmadï ol sü: anta öltü: Маγï Qorγan: qïšlap: yazïŋа: Oγuz γaru: sü tašqadïmïz: Kültegin: beg bašlayu: aqïtmïz: Oγuz yaγï: оrduγ: basdï: Kültegin: |
| бүтін (халық): Адыр Қамыста: жабайы: болды: еді:үсті: келді: сүңгісін: Күлтегін: ығытып: Тоңра: бір уыс-ру: Алпауыт: он ерін. Тоңра тегін: жоқтауында: иіріп: өлтірдіміз: бесінші: Езгенті: Қадызда: Оғыз: бірлесе: сүңгілестіміз. Күлтегін: Аз қоңырын: мініп: тиді: екі ерді: шанышды: қалаға: бармады: ол сүңгі: сонда өлді: Мағы Қорған:қыстап: жазында: Оғыз қарай: сүңгі тасыттымыз (жібердік): Күлтегін: бек бастай: ақыттымыз: Оғыз жауы: орданы: басды: Күлтегін:
|
| народ был диким в Адыр Камыше. Культегин поверг армию, которая прибыла раньше, нападая. Мы окружили и убили десять храбрых воинов племени Тонгра на похоронах (принца) Тонратегин. Пятый раз, мы сражались против Огузов в Эзгенти Кадазе. Культегин сел на своего бурого коня Аз и бросился в атаку. Он вонзил копьем двух воинов. Он не шел в город. Та армия была побита там, не добравшись до города. После того, как мы провели зиму в Магы-Кургане, летом мы вышли с армией против Огузов. Культегин возглавлял. Враждебный Огуз напал на лагерь. Культегин |
| people were coward at Adïr Qamïs. Kultegin put their army, which had come earlier assaulting. We surrounded and killed ten giant warriors of Toŋra tribe at the funeral of (Prince) Toηrategin. Fifthly, we fought against Oguz at Azginti-Qadiz. Kultegin mounted his brown horse Az and attacked. He stabbed two men. He didn't go to city. That army was killed (= defeated) there, not arriving to the city. After we spent winter at Maγï-Qorγan, in spring we marched off with an army against Oguz. Kultegin being in home commanded the camp. |
| 13 | |
| Kültegin: qoň: jïlqa: jeti: jegirmeke: učdï: toquzïnčï ay: jeti otuzqa: yoγ: ertürtümüz: barïqïn: bedizin: bitig tašïn: bičin jïlqa: jetinč ay: jeti otuzqa: quplatïmïz: Kültegin: özі qïrq: artuq: jiti yašïn: boltït: taš /barïqïn/: bunča: bedizčig: tuyγun: El teber: kelürti: |
| Күлтегін: қой: жылғы: жеті: жиырмаға: ұшды: тоғызыншы ай: жеті отызға: жоқтау: жосынын жасадық: барығын: бәдізін: бітіктасын: мешін жылғы: жетінші ай: жеті отызға: тұрғыздық: Күлтегін: өзі қырық: артық: жеті жасында: болған-ды: бас барығын: бұнша: бәдізшік: тұйғын: Елбетер: келтірті: |
| Культегин скончался (букв.: 'улетел к Тенгри') в семнадцатый день Года Овцы. Мы провели (его) похороны в двадцать седьмой день девятого месяца. Мы закончили его мавзолей, статуи и картины, и его камень надписи в двадцать седьмой день седьмого месяца, в Году Обезьяны. Культегин был в возрасте сорок семь. Туйгун Ельтебер привел всех этих скульпторов и живописцев. |
| Kultegin passed away (lit.: 'flew away to Tengri') on the seventeenth day of the Sheep Year. We held (his) funeral on the twenty-seventh day of the ninth month. We finished his mausoleum, the statues and paintings, and his inscription stone on the twenty-seventh day of the seventh month, in the Monkey Year. Kultegin was at age of forty-seven. The Tuyγun Elteber brought all of these sculptors and painters. |
| 14 | |
| bunča: bitig: bitigme: Kültegin: atïsï: Joluγ tegin: bitidim: jegirme: kün:olurup: bu tašqa: bu: tamqa: qop: Joluγ tegin: bitidim: ïγar: oγlanïŋïzdа: tuyγunïŋïzda: jegde: jegdür: ertigiz: uča bardïγïz: Teŋiri: tirigedkeči: |
| бұнша: бітік: бітікдеуші: Күлтегін: аталығы: Йолұқтегін: бітіктедім(жаздым жиырма: күн: отырып: бұ тасқа: бұ тамға: көп: Йолұғ тегін: бітіктедім: жылар: ұлдарыңызда: тұйғындарыңызда: игіде: игі еттір: ұша бардыңыз: Тәңірі: тірі еткейінше: |
| Тот, кто надписал все надписи - я, (принц) Йоллугтегин, племянник Культегина. Сев двадцать дней Я, (принц) Йоллугтегин, написал все эти надписи на этом камне. Для сыновей и родственников, чтобы оплакивать. Благословите. Вы скончались (lit.: 'улетели'), пока Тенгри не даст Вам жизнь снова... |
| The one, who had inscribed all these inscriptions – I, (Prince) Yolluγtegin, the nephew of Kultegin. Having sat down twenty days I, (Prince) Yolluγtegin, inscribed all these inscriptions on this stone. For sons and relatives to cry. Blessed you. You passed away (lit.: 'went flying') until Tengri gives you life again. |
|
| 2 | |
| Toquz Oγuz: begleri budunї: bu sabїmїn: edgüti: esid: qatїγdї: tїŋla: ilgerü: kün: toγusїqa: birgerü: kün: ortusїŋaru: qurїγaru: kün: batїsїqїna: jїrїγaru: tün: ortusїŋaru: аnta: ičreki: budun: qop: maŋa: ükü erür: anča: budun |
| Тоғыз Оғыз: бектерi бүтін (халық): бұ сап сөзімді: игiлікпен: есiт !: қатты: тыңда !: ілгерi (алдыға): күн: тумысына (тоғысу): бергi (оң жақ ): күн: ортасына (қарай) керi қарай: күн: батысына: арғы (сол қол ) қарай: түн:ортасына (қарай): cонда: (осы) iшкі:бүтін (халық): көбі(қобы): маған: тобымен ерген: сонша: бүтін (халық): |
| Беки и народ Девяти Огузов! Внемлите в мои слова, и слушайте! Все люди кто следует за мной на востоке к восходу солнца, на юге к полудню, на западе к закату, и на севере к полуночи (послушайте это)! |
| Tokuz-Oguz lords and people! Hear these words of mine well, and listen hard! All people following me eastwards to sunrise, southwards to midday, westwards to sunset, and northwards to midnight (listen this)! |
| 3 | |
| qop: etdim: ulamtї: aňїγ yoq: Türük: qaγan: Őtüken: yїš: olursar: elte: buŋ yoq: іlgerü: Šantuŋ: yazїqategi: süledim: Taluyqa: kičig: tegmedim: birgerü: Toquz: Ersenke: tegi: süledim: Tüpütke: kičig: tegmedim: qurїγaru: Jenčü ügüz: |
| (қобы) көп: еттiм: ұласқанда: анық жоқ: Түрiк: қаған: Өтүкен: Йышында: отырса: Елде: мұң жоқ: ілгерi: Шаңтұң: жазығына тие: сүңгiледiм: Теңiзге: кiшiк: тимедiм: бергi (оң) қарай: Тоғыз: Ерсенке: тие: сүңгiледiм: Түпiтке: кiшiк: тимедiм: керi қарай: Йенчү (Iнжу) өзен(дi): |
| Я сделал вас многочисленными. Нет фальши в этих словах. Если тюрками правит каган из горы Отюкэн нет грусти и печали в стране. Я прошел с войском на востоке до Шаньдунской равнины. Почти достиг моря. Я прошел с войском на юге до Токуз-Аршин. Почти достиг Тибета. На запад переправляясь через реку Йенчу (Жемчуг-Сырдария) |
| I made you more. There is no false in these words. If the Turkish kagan rules from the Otukan mountains, then there will be no trouble in country. I went on campaigns eastwards up to the Shantung plain. I almost reached the sea. I went on campaigns southwards up to Tokuz-Arsin. I almost reached Tibet. Westwards beyond the Pearl River |
| 8 | |
| оl jergerü: barsar: Türük: budun: öltečisеn: Ötüken: jer: olurup: аrqïš: tirkiš: ïsar: neŋ buŋïγ yoq: Ötüken: Yïš: olursar: beŋgü: el tuta: olurtačïsïn: Türük: budun: toq аrïqqasïn: аčsïq: tosïq ümüzsen: bіr: tоdsar: аčsïq: ümüzsen: antaγïŋïn: |
| ол жерге қарай: барса: Түрік: бүтін (халық): өлерсің: Өтүкен: жер(інде): отырып: арқыш (керуен): тіркес: ірісең: не мұңын жоқ: Өтүкен: Йыш: отырса: мәңгі: Ел: тұта: отырушы едің: Түрік: бүтін (халық): тоқ таза болыпсың: аштық: тоқты(ты): ойланбассың: бір: тойса: аштық(ты): ойланбассың: соншалықтығын: |
| Если вы пойдете к тем местам, О тюркский народ, то вы умрете! Если вы останетесь на земле Отюкен, и пошлете караваны оттуда, то у вас не будет никакой неприятности. Если вы останетесь в горах Отюкен, то вы будете жить, навсегда управляя другими странами! О тюркский народ, вы такие сытные. Вы не думаете о голоде и изобилии. Один раз насытившись вы никогда не думаете, что можете быть и голодными. Из-за вашего легкомыслия, |
| If you go toward those places, О Turkish people, you will die! If you stay in the land of Otukan, and send caravans from there, you will have no trouble. If you stay at the Otukan mountains, you will live forever dominating the countries! О Turkish people, you always regard yourselves as satiated. You do not think of being hungry or satiated. Once satiated, you forget of being hungry. On account of your being so, |
| 14 | |
| Külteginiŋ: altunïn: kümüšin: aγïšïn: barïmïn ...qarasïn: yoγïma: tuyuγut: ..bu ...begim: tegin: jügürü: Teŋі/ri ...taš:bitidim: Jolluγ tegin:.... |
| Күлтегіннің: алтынының: күмісінің: жібегінің: барлығының төр...мал қарасын: жоқтауым: тұяғы (жылқысы): ...бұ...бегім: тегін: жоғары: Тәңірі: ... тас: бітікледім: Йоллығтегін:... |
| Чтобы позаботиться о золоте и серебре Культегина, его сокровища и имущество, его четыре (тысячи?) коней.... Тенгри ... я оставил надпись на камне. Йоллугтегин... |
| In order to take care of Kultegin's gold and silver, his treasures and possessions, his four (thousand?) horses.... Tengri … I inscribed the stone. (Prince) Yolluγtegin... |
|
| 2 | |
| üze:: qaγan: olurtum: olurtuqїma: ölütečiči: saqїnїγma: Türük: begler: budun: egirip: sebinip: tostamїš: közi: jügürü: körti: bödüke: özüm olurup: bunča: aγïr törüg: törüt buluŋdaqï: budunїγ: ..itdim: Őze: kök: Teŋіri:(asïra: yaγïz: Jer: qïlïntaquda: ekin ara: kisi: oγulï: qïlïnmïs:
|
| Үсті/нде/: қаған: отырдым: отырғанымда: өлерменші: сағынғаныма: Түрік: бектер: бүтін (халық): иіліп: сүйініп: тосырқаған: көзі: жоғары: көрді: бұл шаққа: өзім отырып: бұнша: ауыр төрелікті: төрт бұрыштағы: бүтін (халық)ды:... еттім: Үсті көк: Тәңірі: асты: нығыз (қоңыр): Жер: қылынғанында (жаралғанда): екі ара: кісі: ұлы: қылынды (жаралды): |
| Когда я правил, будучи каганом, Тюркские беки и народ поклонялись, возлюбили меня и подняли свои опущенные глаза. Будучи каганом, я нес тяжелую ношу ответственности. Народов со всех четырех сторон сделал ... Когда наверху синее Тенгри, а внизу бурая Земля возникли, сотворен был меж ними сын человеческий. |
| When I ruled, being a kagan, Turkic lords (beks) and people warshipped me, loved me and raised their eyes up. Being a kagan I beard the hard burden of responsibility. People from all four parts made… When the blue Tengri upward and the brown Earth bellow appeared, the human being was created among them. |
| 8 | |
| isig küčüg: bermis: ilgerü: kün toγusïqda: Böküli: qaγanqa: tegi: sülüjü: bermis: qurïγaru: Temir: qapïγqa: tegi: sülüjü: bermis: Tabγač: qaγanqa: Еlin: törüsin: alï bermis: Türük: qara: qamïγ: budun: anča temis: Еllig: budun (ertim: Еlim: ïmtï qanï: kemke: Еlig: qazγanurman: tеr ermis: )
|
| ісін күшін: берді: ілгері: күн тумысында: Бөкүлі: қағанға: тие: сүңгілей: берді: кері қарай: Темір: Қапығқа: тие: сүңгілей: берді: Табғач: қағанға: Елін: төресін: ала берді: Түрік: қара: қамтылған: бүтін (халық): сонша деген екен:
Елді: бүтін (халық) ( едім: Елім: енді қайсы: Кімге: Елді: қаз тұрғызамын: деп еді: ) |
| Пятьдесят лет они служили. Они воевали до Бокули кагана на востоке, на западе сражались до Железных Ворот. И все ради Китайского кагана. Был охвачен (весь) Тюркский простой народ.Тогда простой народ сказал: "У меня было государство, где оно сейчас? Какой стране служу я? |
| They served fifty years. They fought in the east up to Bokli kagan, in the west up to the Iron Gate. Everything was for the sake of Chinese kagan. The common people said then: “I had a state, where is it now? Which country do I serve ? |
| 10 | |
| Türük: Teŋrisi: Türük: ÏduqJeri: subï: ančatemiserinč: :Türük: budun: yoq: bolmazun: tejin: budun: bolčun: tejin: аqanïm: Elterisqaγanïγ: ögüm: Elbilgeqatunïγ: Teŋіri: töpesinte: tutup: jügürü: kötürtü erinč: aqanïm qaγan: jeti jegirmi: erin: tašqïmïs (tašra: yoruyor: tejin: üküеsidіp: balïqdaqï: taγïqmïs: taγdaqï:)
|
| Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері: Суы: сонша деген екен: Түрік: бүтін (халық): жоқ: болмасын: дейін: бүтін (халық): болсын: дейін: Әкем: Елтеріс қағанды: Шешем-Өгейім: Елбілге қатұнды: Тәңірі: төбесінде: тұтып: жоғары: көтерді екен: ағам қаған: жеті: жиырма: ерін: тасалады: ( тасалай: жортты: дейін: күллісі естіп: балық(қала)дағы: таулады: таудағы: )
|
| Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и вода сказали: "дабы не исчезли Тюркский народ, дабы вновь стали страной". Они оказали почет моему отцу, Ильтерис кагану и моей матери («мачехе») Ильбильге катун, превозносили их. Мой отец, каган, собрал семнадцать доблестных героев. Услышав, что те отправились в поход, кто был в городах вышли на поле, кто был в горах, спустились |
| Tengri of Turks, Turks sacred Earth and water told: “let the Turkic people not degenerate, let them be the state again”. They mounted my father, El-Teris kagan, and my mother El-Bilge katun to the throne to be above them. My father, kagan, gathered seventeen brave beks (lords). Having heard that they went on campaign, those, who were in towns went out to the field, those, who were in mountains, went down |
| 11 | |
| inmis: tirilip: jetmis er: bolmïs: Teŋіri: küč: bertük: üčün: аqanïm qaγan: süsi: böri teg: ermiš: yaγïsï: qoň teg: ermiš: ilgerü: qurïγaru: sülep: tеrmiš: qubartmïš: qamïγï: jeti jüz er: bolmïs: jeti jüz er: bolïp: (elsiremis: qaγansïramïš: budunïγ: küŋdemis: quldamïš: budunïγ: Türük: törüsün: ïčγanmïš:)
|
| інді: тіріліп: жетпіс ер: болған: Тәңірі: күш: берген: үшін: Ағам қаған: сүңгісі: бөрі тек: екен: жауы: қой тек: екен: ілгері: кері қарай: сүңгілеп: терген: құратқан: қамтылғаны: жеті жүз ер: болған: жеті жүз ер: болып: (елсіреген: қағансыраған: бүтін (халық)ты: күңденген: құлданған: бүтін (халық)ты: Түрік: төресін: ішін бүлдірген:: )
|
| и собрались вместе семьдесят храбрых воинов. По милости Тенгри, воины моего отца, кагана, были как волки, а их враги как овцы. Воевали то на восток, то на запад, собралось всего семьсот воинов. Когда их стало семьсот, наш (дед) старший привел в порядок и обучил народ, утративший свое государство и своего кагана. Народ, сделавшийся рабами и рабынями, упразднивший тюркские установления, привел в порядок и наставил по установлениям моих предков. |
| So seventy brave worries gathered together. Tengri gave them the strength, my father’s, kagan’s, soldiers were like wolves, and their enemies like sheep. Seven hundred soldiers gathered while fighting towards east and west. When they were seven hundred he brought into the order and taught the people who had lost their state and their kagan. He brought into the order and edified on the rules of my ancestors the people , who became slaves and bondwomen, who abolished Turkic institutions. |
| 13 | |
| jeti: yolï: sülemiš: jegirmi: süŋüš: süŋüsmiš: Teŋіri: yarïlqaduq üčün: elligig: elsіretmiš: qaγanlïγïγ: qaγansïratmïš: yaγïγ: baz qïlmïs: tizelіgig: sükürmiš: bašlïγïγ: jüküntümiš: qaŋïm: (qaγan ... törüg: qаzγanïp: uča: barmïs: )аqaŋïm: (qaγanqa: bašlayu: Baz qaγanïγ: balbal: tikmis: ...)
|
| жеті: жолы: сүңгіледі: жиырма: сүңгілес (соғыс): сүңгілесті: Тәңірі: жарылқадық үшін: Елдікті: елсіретті: қағандықты: қағансыратты: жауды: басып басымдылық қылды: тізелікті: шөктірді: бастықты: жүгіндірді: әкем: (қаған:...төре(лік)ті:қаз тұрғызып: ұша: барды: ) әкем: (қағанға: бастай: Баз қағанды: балбал: тікді:... )
|
| семь раз и участвовал в двадцати сражениях. По милости Тенгри, он взял царство тех, кто имел царство, и захватил каганов тех, кто имел кагана; он поработил врагов. Мощных врагов он принудил к миру. Имеющих колени заставил становиться на колени, имеющих голов заставил поклониться. Мой отец, каган (установив свою власть, умер. Балбалы для моего отца были начаты с балбалов Баз кагана. Когда мой отец,) |
| and engaged in twenty battles. By the grace of Tengri, he took the realm of those who had had a realm, and captured the kagan of those who had a kagan; he subjugated enemies. He made powerful enemies kneel and proud ones to bow. My father, the kagan, after he had founded (such a great) empire and gained power, passed away (lit.: 'went flying'). Balbals for my father, the kagan, were first erected from Baz Kagan's balbals. When my father died |
| 15 | |
| törüt: yegirmi: yašïmqa: Tarduš: budun: öze: šad olurtum: ečüm qaγan: birle: ilgerü: Yašïl ügüz: Šantuŋ: yazïqa tegi: süledimiz: qurïγaru: Temir: qapïγqa: tegi: süledimiz: Kögmen: аša: Qï/rqïz: jeriŋe: tegi: /süledimiz: /qamïγï: beš otuz: süledimiz: üč jegirmi: süŋüšdimiz: Еlligig: elsiretdimiz: qaγanlïγïγ: qaγansïratdïmïz: tizеligig:
|
| төрт: жиырма (14): жасымға: Тардұш: бүтін (халық): үстіне: шад отырдым: атам қаған: бірлесе: ілгері: Йасыл өзен: Шантұң: жазыққа: тие: сүңгіледіміз: кері қарай: Темір: Қапығқа: тие: сүңгіледіміз: Көгмен: аса: Қырқыз: жеріне: тие: /сүңгіледіміз/ қамтылғаны: бес отыз (25): сүңгіледіміз: үш жиырма: сүңгілестіміз: Елдікті: елсіреттіміз: қағандықты: қағансыраттымыз: тізелікті:
|
| Когда мне было четырнадцать, стал шадом над народом Тардуш. Вместе с моим дядей, каганом, мы продолжали сражения в восточном направлении до Яшиль (Хуанхе) реки вплоть до Шантунской равнины, на западе до Железных ворот. Мы продолжали сражения до земли Киргизов, перейдя через Когменские (горы). Мы вышли в поход двадцать пять раз, в них мы сражались тринадцать раз. Мы взяли царство тех, кто имел царство, и мы захватили каганов тех, кто имел кагана. Мы заставили колени имеющих |
| When I was fourteen I became a šad over Tardush people. Together with my uncle, the kagan, we went on campaigns eastwards up to Green River (= Yellow River) and Shantung plain, and we went on campaigns westwards up to the Iron Gate, We went on campaigns up to the land of Kirgiz beyond the Kogmen (mountains). We went on campaigns twenty-five times in all and we fought thirteen times. We took the realm of those who had a realm, and we captured the kagan of those who had a kagan. We made |
| 19 | |
| Türük: budun: Еliniŋ: törügün: kim: artatï: udаčï erti: Türük: budun: ertіz: ökün: körügüŋin: üčün: igidmiš: qaγaŋïn: ermiš: barmïš: edgü Еliŋе: kentü yaŋïltïγ: yablaq: kegürteg: yarаqlïγ: qantan: kelіp: yayaеltedi: süŋgülüg: qandan: kelіp: süre еltedi: /Ïd/uq Ö/tüken: / Jïš budun: bardïq: ilgerü: (barïγma ) bardïγ: qurïγaru:
|
| Түрік: бүтін (халық): Елін: төрелігін: кім: артқызады: күшейтеді: Түрік: бүтін (халық): едіміз: өкін: көрінгенін(бағынған): үшін: игілік екен: қағанын: еді: барды: игі Еліңе: өзі жаңылды: жабайы (жаман): кекірттенді: жарақты: қайдан: келіп: жаяу ертеді: сүңгілі: қайдан: келіп: сүргілей ертеді: Ұйық Өтүкен: Йыш бүтін (халық): бардық: ілгері: барғанынша: бардық: кері қарай:
|
| кто же будет укреплять и усилит Тюркское государство и власть? /Тюрки были целостным народом…/ О, Тюркский народ, покайтесь! Вы стали непокорны и предали вашего мудрого кагана, кто (всегда) поддерживал вас, и вы предавали ваше царство, которое было свободно и независимо, и вы сами вызвали разногласие. Откуда пришли вооруженные (люди) и разделили вас? Откуда пришли копьеносцы и увлекли вас? Это вы, люди священной Отюкенской горы, ушли сами. Те, кто из вас хотел идти на восток, ушли; и те, кто хотел идти на запад, |
| what could destroy your state and power? О Turkish people, regret and repent! Because of your unruliness, you yourselves betrayed your wise kagan, who had (always) supported you. And you yourselves betrayed your good realm, which was free and independent. And you (yourselves) caused discord. Where did the armed (people) come from and dispersed you? Where did the lancer come from and carried you away? You, people of sacred Otukan mountains, it was you, who went away. Those (of you), who meant to go to east went to east, and those (of you), who meant to go to west went to west. |
| 20 | |
| barïγma: bardïγ: bardïq: jerde: edgüg:ol erinč: qanïŋ: ügüzče: jügürti: söŋüküg: taγča: yatdï: beglik: urï oγulïŋ: qul qïltïγ: silik qïz oγulïŋ: küŋ qïltïγ: ol bilmedük üčün: yablaqïŋïn: üčün: ečüm qaγan: uča bardï: bašlayu: Qïrqïz qaγanïγ:(balbal: tikdim: )Türük: budunïγ: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: aqaŋïm qaγanïγ:
|
| барғанынша: бардық: барған: жерде: игіні: ол еді екен: қанын:өзенше: жүгірді (ақты): сүйегін: тауша: жатты: бектік: ұрық ұлың: құл болды: сұлу қыз ұлың: күң болды: ол білмедік үшін: жабайылығын (жамандығын): үшін: атам қаған: ұша барды: бастай: Қырғыз қағанды: (балбал:тікдім:) Түрік: бүтін (халық)ты: аты көсегесі: жоқ болмасын: дейін: әкем: қағанды:
|
| ушли. Там, куда вы ушли, ваша (единственная) прибыль была следующим: ваша кровь бежала текла рекой, и ваши кости были навалены как гора; ваши сыновья, достойные стать беками стали рабами, и ваши дочери, благородные красавицы стали служанками. Из-за вашего непонимания и из-за вашей вредности, мой дядя, каган улетел (умер). Первым я установил балбалы (для него), начиная с Киргиз каганских балбалов. Тенгри, который избрал моего отца, кагана, |
| In places you went away, your (only) profit was the following: your blood ran like a river, and your bones were heaped up like a mountain; your sons worthy of becoming lords became slaves, and your daughters worthy of becoming ladies became servants. Because of your unawareness and because of your mischievousness, my uncle, the kagan, met his death. First I erected balbals (for him) beginning from Kirgiz kagan's. Tengri, which had raised my father, the kagan, |
| 23 | |
| kelti: budunïγ: igіdejin tijin: jїrїγaru: Oγuz: budun: tapa: ilgerü: Qïtan: Tatabï: budun tapa: bergerü: Tabγač: tapa: eki jegirmi: süledim: /süŋüš/ süŋüšdüm: аnta kisre: Teŋіri: yarïlqaduq: üčün: qutum: ülügüm: bar üčün: ölüteči: budunïγ: tirigerü: igitim: yalaŋ budunïγ: tonlïγ: qïltïmčïγaň: budunïγ: bay qïltïm: |
| келді: бүтін (халық)ты: игі етейін дейін: арғы қарай: Оғыз: бүтін (халық): таман: ілгері: Қытаң: Татабы: бүтін (халық) таман: бергі қарай: Табғач: таман: екі жиырма (12): сүңгіледім: / сүңгілес/ сүңгілестім (соғыс жасадым): сонда кері кейін: Тәңірі: жарылқадық: үшін: құтым: үлесім:бар үшін: өлермен: бүтін (халық)ты: тірілте: жеткіздім: жалаң бүтін (халық)ты: тонды: қылдым: шығай: бүтін (халық)ды: бай қылдым:
|
| пришел (к нам). Чтобы поднять свой народ, я, с большой армией выступил в поход на запад против Огузского народа, в восточном направлении против Киданей и Татабов, на юг против Китая, и я сражался двенадцать раз. После этого, с благословения Тенгри и так как на моей стороне было счастье и удача, я привел людей в чувство, которые были близки к гибели. Я дал бедным людям одежду. И я сделал бедных богатыми |
| In order to nourish people, I, with great armies, went on campaigns twelve times, northwards against Oguz people, eastwards against the Qitan and Tatabi, southwards against Chinese, and I fought twelve times. After (that), since I had fortune and since I had good luck – my Tengri was gracious! – I brought people to life, who were going to perish. I dressed naked people with clothes and I made poor people rich |
| 24 | |
| az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar: Еlligde: ïγar qaγanlïγda:jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï: budunïγ:qop baz qïltïm: jaγsïz: qïltïm: qop:maŋa: ükü еrtі: yeti jegirmi:yašïma: Taŋut[171] : tapa: süledim:Taŋut: budunïγ:bozdïm: oγulïn: yotïzïn: yïlqïsïn:barïmïn:anta altïm:sekiz jegirmi:yašïma: Altï Čub ... |
| аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр: Елдікте: ығыр: қағандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы: бүтін (халық)ды: көп басым қылдым: жаусыз: қылдым: көп: маған: күллі қарайтын еді: жеті жиырма (17): жасыма: Таңғыт: таман: сүңгіледім: Таңғыт: бүтін (халық)ты: бұздым: Ұлын: жұбайын: жылқысын: барлығын: сонда алдым: сегіз жиырма (18): жасыма: Алты Чұб... |
| и небольшой народ многочисленным. Я сделал их большими людьми в каганстве. Я покорил еще многих людей, которые живут в четырех сторонах мира. Не осталось врага. Многие из них подчинились мне. Когда мне было семнадцать лет, я пошел войной на Тангутов и сразил их. Я взял их сыновей, жен, лошадей. Когда мне было восемнадцать, пошел войной на Алты Чуб ... |
| and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (respectful rulers). I made all people living in four parts of the world subjected to me. There was no enemy left. Many of them subjected to me. When I was seventeen years old I went on campaign to Tanguts and conquered them. I took their sons, wives, horses. When I was eighteen, I went on campaign to Alty Chub… |
| 25 | |
| tapa: süledim: budunïγ: anta bozdïm: Tabγač On Tutuq: bes tümen: sü kelti: Ïduq: bašda: süŋüšdimiz: ol süg: anta yoq qïšdïmïz: yegirmi: yašïma: Basmïl ïduq at: oγušum: budun: erti: arqïš ïdmaz: tejin: süledim:q ...ičgertim: qalïŋ ebrü kelürtim: eki otuz: yašïma: Tabγač: |
| таман: сүңгіледім: бүтін (халық)ды: сонда бұздым: Табғач Он Тұтық: бес түмен: сүңгі келді: Ыдұқ: баста: сүңгілестіміз: Ол сүңгіні: сонда жоқ қылдым: жиырма: жасымда: Басмыл Ыдұқ ат: уыс-руым: бүтін (халық): еді: Керуен етпеді: дейін: сүңгіледім: Қ...ішке ендірдім: қалың үйге келтірдім: екі отыз (22): жасыма:Табғач:
|
| и сразил их. Табгачский(Китайский) Онг-Тутук шел с пятьюдесятью тысяч войском (против нас). И мы сражались у Идук. Я сразил эту армию тогда. Когда мне было двадцать, наши подданые Басмыл Идуки не прислали караван. Я пошел (на них) войной. ... захватил и заставил прийти. Когда мне было двадцать два, пошел войной на Табгач(Китай) |
| and subdued them. Chinese Ong-Tutuk attacked us with fifty thousand’s army. We fought at Iduk. I bit the army then. When I was twenty, our subjected people did not send a caravan. I went with war to them… conquered and made them come. When I was twenty two I went with war to Tabgach (China) |
| 26 | |
| tapa: süledim: Čača Seŋün: sekiz: tümen: sü birle:süŋüšdim: süsin: anta: ölürtim: altï otuz: yašïma: Ček budun: Qïrqïz: birle: yaγï boltï: Kem keče: süledim: Ček tapa: süledim: Őrpünte: süŋüšdimiz: süsin: sančdïm: Az ...m...yeti: otuz: yašïma: Qïrqïz: tapa: süledim: süŋük batamï:
|
| таман: сүңгіледім: Чача Сеңгүн: сегіз түмен: сүңгі бірлесе: сүңгілестім: сүңгісін: сонда: өлтірдім: алты отыз: жасыма: Чек бүтін (халық): Қырғыз: бірлесе: жау болды: Кем (өзен) кеше: сүңгіледім: Чек таман: сүңгіледім: Өрпенте: сүңгілесдіміз: сүңгісін: шанышдым: Аз...м... жеті: отыз (27): жасыма: Қырғыз: таман: сүңгіледім: сүңгі батар:
|
| Сражался с восьмитысячным войском Чача Сенгуна. Я сразил их. Когда мне было двадцать шесть на нас напали Чеки в союзе с Киргизами. Я сражался с ними, перейдя через реку Кем. Сражались у Чек. Сражались в Урпенте... Когда мне было двадцать семь, я пошел войной против Киргизов. Пройдя через глубокий с копье |
| I fought with eight thousand’s army of Chacha sengun. I won them. When I was twenty six, Cheques together with Kyrkyz attacked us. I fought with them crossing the Kem river. Fought at Chek. Fought in Urpent. When I was twenty seven, I went against Kyrkyz. Going through the lance- deep |
| 31 | |
| boltačï erti üze: yaŋï: keligme: süsin: aγïtïm: üküš ölti: anta terilip: anta: Toŋïra: Jïlpaγït: bir: oγušuγ: Toŋa: tegin: yoγun...egere: toqïdïm: törütünč: Ezgenti: Qadïzda: süŋüšdüm: süsin anta: sančdïm: yabrïtdïm: ...barïmï...ma...Maγï Qurγan: qïšladuqda: yut: boltï:yazïŋa:
|
| боларман еді үсті: жаныса: келуші: сүңгісін: ағыттым: көп өлді: сонда теріліп: сонда: Тоңыра: Йылпағұт: бір: уыс-руды: Тоңа: тегін: жоқтауын... иіре: тоқытдым: төртінші: Езгенті: Қадызда: сүңгілестім: сүңгісін сонда: шанышдым: жайпыраттым....барлығын...ма... Мағы Қорған: қыстауында: жұт: болды: жазында:
|
| тогда я сверг их передовую линию. Убиты были многие. Я окружил и умертвил десять храбрых воинов племени Тонгра Йалпагут на похоронах Тон тегина... Зимой был голод в Магы Коргане. Весной |
| then I overthrew their forward position. Many were killed. I surrounded and killed ten brave soldiers of Tongra Yialpagut tribe on Ton tegin funerals. There was starvation in Magy Korgan in winter. In spring |
| 37 | |
| .. /süŋ/üšdüm:süsin: sančïdïm: ičikgime: ičikdi: budun: boltï: ölügme: ölti: Seleŋe: qodï yorïpan: Qarаγan: qïšlata: biz: barïqïn: anta buzdïm: .....jïšqa: аγdï: Uyγar Elteber: yüzče erin: ilger....te... |
| ...сүңгілестім: сүңгісін: шанышдым: ішіне енушісі: ішке енді: бүтін (халық): болды: өлуші: өлді: Селеңге: құйып жорытып: Қараған: қыстай: біз: барығын: сонда: бұздым: ...йышқа қарай: ақты: Ұйғыр Елбетер: жүздей ерін: ілгері...
|
| ... воевал. Сразил их войско. Те, кто сдался, присоединился ко мне, стал моим народом. Те, кто умер - умерли. Переправившись через Селенга, после зимовки в Караган, мы разрушили их строения... отступили в сторону ... Уйгур Эльтебер (отправил) около ста войск на восток... |
| …fought. Bit their army. Those who gave up, joined me, became my nation. Those who had died – died. Having crossed through Selenga, after winter in Karagan, we destroyed their buildings… retreated… Uigur Elteber sent about hundred army to the east… |
| 38 | |
| ....Türük: budun: ač erti: ol jïlqïγ: alïp egitim: otuz artuqï: törüt: yašïma: Oγuz: tezip: Tabγačqa: kirti:ökünüp: süledim: suqïn: ...oγulïn: yotuzïn: anta altïm: eki Elteberig: budun: ...
|
| ... Түрік: бүтін (халық): аш еді: Ол жылқыны: алып игіттім: отыз артық: төрт: жасыма: Оғыз: тежеп: Табғачқа қарай: кірді: өкініп: сүңгіледім: сұғын:...ұлын: жатынын: сонда алдым: екі Елтеберді: бүтін (халық): ...
|
| ... Тюркский народ голодал. Я завалил тех лошадей. В тридцать четыре года, Огузы сдались Табгачам(Китайцам). С сожалением сражался... Взял сыновей, жен тогда. Двух Эльтеберов народ... |
| …turkic people starved. I killed those horses. In thirty three years old, Oguzes surrendered to Tabgaches (Chinese). I fought with sorrow. I took then sons, wives. People of two Eltebers… |
|
| 10 | |
| ölürti: uluγ: oγulïm: aγïrïp: yoq bolča: Uquγ Seŋünig: balbal: tike: bertim: men: toquz: jegirmi: yašïma: olurtïm: toquz jegirmi: jïl: qaγan: olurtïm: El tutdïm: otuz artuqï: bir: yašïma:......
|
| өлтірді: ұлық: ұлым: ауырлап: жоқ болса: Ұқұғ Сеңгүнді: балбал: тіге: бердім: мен: тоғыз: жиырма (19): жасыма: отырдым: тоғыз жиырма (19): жыл: қаған: отырдым: ел тұтдым: отыз артық: бір (31): жасыма: ...
|
| убили. Старший сын заболел и умер. Я поставил балбалы для Укуг Сенгун. В девятнадцать лет я стал каганом. Девятнадцать лет я был каганом и правил страной. Когда мне было тридцать один год... |
| Were killed. The eldest son got ill and died. I established balbals for Ukug sengun. In my nineteen I became a kagan. Nineteen years I was the kagan and ruled the country. When I was thirtyone years old… |
|
| 2 | |
| toγusїqїŋa: birgerü: kün: ortusїŋaru: qurїγaru: kün: batїsїqїna: jїrїγaru: tün: ortusїŋaru: аnta: ičreki: budun: qop: maŋa: ükü erür erti: anča: budun qop:etdim: ulamtї: aňїγ yoq: Türük: budun: Őtüken: yїš: olursar: elte: buŋ yoq: іlgerü: Šantuŋ: yazїqa tegi: süledim: Taluyqa: kičig: tegmedim: birgerü: Toquz:/
|
| (тоғысу) тумысына: бергi (оң жақ ): күн: ортасына (қарай) керi қарай: күн: батысына: арғы(сол қол ) қарай: түн: ортасына (қарай): cонда: (осы) iшіндегі: бүтін халық: көбі(қобы): маған: тобымен өңшең ерген: сонша: бүтін- халық: (қобы) көп: еттiм: ұласқанда: анық жоқ: Түрiк: бүтін( халық): Өтүкен: Йышында: отырса: Елде: мұң жоқ: ілгерi: Шаңтұң: жазығына тие: сүңгiледiм: Теңiзге: кiшiк: тимедiм: бергi (оң жаққа) қарай: Тоғыз:
|
| на юге к полудню, на западе к закату, и на севере к полуночи (послушайте это)! Я сделал Вас больше. Нет фальши в этих словах. Если тюрками правит каган из горы Отюкэнь нет грусти и печали в стране . Я прошел с войском на востоке до Шаньдунской равнины. Почти достиг моря. Я прошел войском на юге до Токуз- |
| In the south to the midday,in the west to the sunset, in the north to the midnight (listen to it)! I made you more. Therу are no falseness in these words. If kagan from the Otuken mountain rules the Turks there will not be troubles in the country. I went with my army in the east to Shandun plain. I nearly reached the sea. I went with my army in the south to Tokuz - |
| 6 | |
| bilmez: kiši: ol sabïγ: alïp: yaγïru: barïp: üküš kiši: ölteg: оl jergerü: barsar: Türük: budun: öltečisеn: Ötüken: jer: olurup: аrqïš: tirkiš: ïsar: neŋ buŋïγ yoq: Ötüken: Yïš: olursar: beŋgü: el tuta: olurtačïsïn: Türük: budun: toq аrïqqasïn: аčsïq: tosïq ümüzsen: bіr: tоdsar: аčsïq: ümüzsen: antaγïŋïn: üčün: іgіdmiš: qaγanŋïn:
|
| білмес: кісі: ол сап сөзді: алып: жақындап: барып: күллі кісі: өлдік: ол жерге қарай: барса: Түрік: бүтін (халық): өлерсің: Өтүкен: жер(інде): отырып: арқыш (керуен): тіркес: ірісең: не мұңын жоқ: Өтүкен: Йыш: отырса: мәңгі: Ел: тұта: отырушы едің: Түрік: бүтін (халық): тоқ таза болыпсың: аштық: тоқтық(ты): ойланбассың: бір: тойса: аштық(ты): ойланбассың: соншалықтығын: үшін: игі еткен: қағанның:
|
| Неблагоразумные люди следовали за этим словами, приблизились, и все умерли. Если вы пойдете к тем местам, О тюркский народ, то вы умрете! Если вы останетесь на земле Отюкен, и пошлете караваны оттуда, то у вас не будет никаких неприятностей. Если вы останетесь в горах Отюкен, то вы будете жить, навсегда управляя другими странами! О тюркский народ, вы такие сытные. Вы не думаете о голоде и изобилии. Один раз насытившись вы никогда не думаете, что можете быть и голодными. Из-за вашего легкомыслия, и не повиновения вашему кагану, |
| Ignorant people followed these words, came near and all died. If you go to those places, oh, Turkic people, you would die! If you stay in Otuken land, and send caravans from there, you will not have any troubles. If you stay in Otuken mountains you will live, ruling other nations forever! Oh, Turkic people, you are so full. You do not think of hunger and abundance. Having been full once you never think of being hungry. Because of your frivolity and your disobedience to your kagan, |
| 11 | |
| közün: körmedük: qulaqqïn: esidmedük: budunmïn: ilgerü kün: toγsïqïŋa: ...birgerü: Tab...qa...qurïγaru: ...jïrγaru: ......tïn: örüŋ kümüšin: qïraγï aγïlï: qutayïn: ekinlik: isigtisin: özlek: atïn: adγïrïn: qara kišin:...
|
| көзі: көрмеген: құлағы: естімеген: бүтін (халық) ым: ілгері күн: тумысына: бергі жаққа: Таб...қа... кері... ары ... ...тын... өрелі ақ: күмісін: оюлы жібекті: матасын: егіншілік: қышқылдысын (арағын): өзлек: атын: айғырын:қара кісін: ...
|
| мой слепой на глаз и глухой на уши народ на востоке Таб... серебро, вышитый щелк, овощи, водку, лошадей и коней, слуг ... |
| My blind and deaf nation in the east Tab… silver, silk, vegetables, vodka, horses, servants… |
|
| 8 | |
| keyik jijü: tabïšγan jijü: olurur ertimez: budun: boγïzï: toq erti: yaγïmïz: tegre: uč oq teg erti: biz: seg: ertimiz: anča olurur erikli: Oγuz: adïntan: körüg kelti:
|
| киік жей: қоян жей: отырған едіміз: бүтін -халық: бұғағы: тоқ еді: жауымыз: тегіс: үш оқ тек еді: біз: әлсіз жемтік: едіміз: сонша отырар ерікті: Оғұз: атынан: көрік -елші келді:
|
| Нашим (основным) питанием были олени и зайцы. Народ был сыт. (Но) наши враги были очень сильны (букв. словно три стрелы). Мы были для них легкой добычей. От свободных Огузов пришел (к нам) посол. |
| Our main food were deer and hears. People were full. (But) our enemies were very strong (litr, like three arrows). We were light bags for them. A messenger came to us from free Oguzes. |
| 30 | |
| Bizni: ölürtečik ök: temis: Türges: qaγanï: atsïqmïs tedi: On oq budunï: qalïsïz atsïqmïs: ter: Tabγač süsü: bar ermis: ol sabïγ: esidip: qaγanïm: ben beg erü: tüsüjin tedi:
|
| бiздi: өлермен өктем: деген: Түргеш: қағаны: аттанды дедi: Он оқ бүтін (халық): қалмай аттанды: деп: Табғач сүңгілі-әскерi: бар едi: ол сап-сөздi: естiп: қағаным: мен бек болып: түсейiн: дедi:
|
| он нас, возможно, погубит». «Так Тюргешский каган отправился!» – сказал он. «Народ "Десяти стрел" без остатка отправился!» – сказал он. – «(среди них) есть и войско Табгачей (Китая)». Услышав эти слова, мой каган сказал: "Я стану беком. |
| he might kill us ”. “So the Turkic kagan started out” – he said. “All “Ten Arrows” people started out” – he said. – “(among them) there is also Tabgaches’ (China) army”. Having heard these words my kagan said: “I will be a kagan |
| 48 | |
| sarïγ altun: örüŋ kümüs: qïz qoduz: egri tebi: aγï buŋsuz: kelürti: Elteris qaγan: Bilge ...
|
| сары алтын: өрпек -ақ күмiс: қыз әйел: нар түйе: мата сыйды мұңсыз: келтiрдi: Елтерiс қаған: Бiлге (қаған)...
|
| то он преподнес желтое золото, белое серебро, женщин и девиц, сокровища, шелк на верблюдах в большом количестве. Ради величия Ильтерис кагана, Бильге кагана |
| he presented me yellow gold, white silver, girls and women, treasury, silk on camels in huge number. For the greatness of Elterish kagan, Bilge kagan |
| 54 | |
| Bu Türük budunqa: yarïlïγ yaγïγ: jeltürmedim: tüginlig atïγ: jügürtemedim: Elteris qaγan: qazγanmasar:
|
| Бұ Түрiк бүтін (халық)ына: жараулы жауды: желдiрмедiм: тулы (түгел) атты: жүгiрттiрмедiм: Елтерiс қаған: қаз тұрғызып (иелік етпесе)
|
| не позволял сильному врагу взять верх над Тюркским народом. Не позволил коням врага топтать (нашу землю). Если Ильтерис каган не правил (страной), |
| I did not allow the supremecy of the strong enemy over the Turkic people. I did not allow enemy’ horses to tramble down (our land). If Elterish kagan did not rule the country, |
|
| 9 | |
| ...erti süŋüš bolsar čerïγ: iter erti:ab ablasar erimeli teg erti
|
| ...еді сүңгілеу болса шерік: итер еді: ау ауласа ерлікті тек еді
|
| ...Когда шла битва, он возглавлял битву. Когда шла охота, он возглавлял охоту. |
| … He headed the battle in the war. When it was the hunting he led the hunting. |
|
| 3 | |
| .../qadam/: er yarïγ: üzlekin: binip /oplayu tegip/: üč erig:sančdï: ...süŋüšdükde: Küli Čur üzleki jegren at binip:
|
| .../қадам?/: ер жарақ: өжет жүйрігін: мініп /ұмтыла тиіп/: үш ерін: шаншды: ...сүңгілескенде: Күлі Чұр: өжет жүйрік жирен ат мініп:
|
| ... с доспехами воина на быстром коне он поразил копьем трех воинов (врага). ... при битве Кули Чур сел на быстрого гнедого коня ... |
| … with the armour of a warrior on a quick horse he bit with the spear three soldiers (enemy)… at the battle he rode a quick bay horse… |
| 6 | |
| .../Kü/li Čur: jeti yašïŋa: jegir: ölürti: /toquz yašïŋa:/ azïqlγï: toŋuz:: ölürti: Qarluq: yaγïtuqda: Tezde: süŋüšdükde:
|
| ....Күлі Чұр: жеті жасында: жирен: өлтірді: /тоғыз жасында/: азулы: доңыз: өлтірді: Қарлұқ: жаулағанда: Тезде (өзен): сүңгілескенде:
|
| ... Кули Чур в семь лет поймал (букв. убил) лису, в девять поймал (букв. убил) дикого кабана. Когда завоевывали Карлуков, в сражении у (реки) Тез ... |
| … when Kuli – Chor was seven years old he killed a fox, at nine he killed a wide boar. When Karluks were conquered, in battles at the Tez (river)… |
| 9 | |
| .../Qa/rluq: jegiren: ermeli: arqašïn: sïyu urtï: Qarluq: anïn: turup......Elteber: özi: kelti: Еsir: Erkin: oγulï: Jegen Čur: kelti:
|
| .../Қар/лұқ: жирен: ертеулі /өрелі/: арқасын: сындыра ұрды: Қарлұқ: осыны тұрып: ......Елтебер: өзі келді: Есір: Еркін: ұлы: Йеген Чұр: келді:
|
| ... Карлук ударом сломал хребет гнедому коню. Карлуки ... Ельтебер сам пришел. Сын Есир Еркин Йеген Чор пришел. |
| …with a beat Karluk broke the back of a bay horse. Karluks…Elteris came. The son Esir Erkin Yegen Chor came. |
|
| 2 | |
| Őtüken Elі: Őgüres Eli: : ekin ara: olurmuš: subï: Seleŋe ermiš: anta: el.... //......ermiš: barmïš ......
|
| Өтүкен Елі: Өгүреш Елі: екі ара: отырған: суы: Селеңге: еді: сонда: ел... //......болған еді: бар еді:... |
| Народ Отюкен и народ Огуреша соседствовали, между ними текла река Селенга... тогда... был... |
| Otuken people and Oguresh people were neighbours, the river Selenga flew between them… then … was … |
| 7 | |
| ičgerip: yanï yorïdïm Kejre: bašïnta üč Вirküde: qan süsin: // birleqatïltïm: anta:.....
|
| Ішке енгізіп: жаңа жорыттым Кейре: басында үш Біркүде: хан сүңгісін (әскерін)://бірлесе қатыстым: сонда: ... |
| захватив, я отправился в новый поход. У реки Кейре в Уч Бирку участвовал в боях, сражался с ханским войском.
|
| Having bit, I went on a new campaign. At Keire in Three Birkud took part, fought with khan army. |
| 8 | |
| еrtim Qara: Qum:ašmïš: Kögerde: Kömür taγda: Yar ögüzde: Üč Tuγ/luγ/: // Türük budun: ...
|
| еді Қара Құм: асқан: Көгерде: Көмір тауда: Йар өзенде: Үш Ту /лы/: Түрік бүтін(халық):... |
| был. Трехзнаменный Тюркский народ в горах Комиртау у реки Йар в Когере за Кара-Кумом... |
| was. Turkic people with three flags in the Komirtau mountains to the river Yiar in Keger behind Kara – Kum … |
| 18 | |
| Jelme: eri: kelti: yaγï kelir: tedi: yaγïn bašï: yorïyu: kelti: sekizinč ay: eki yaŋïqa: Čïγïltar: Költe: qašuy: kezü: süŋüsdim: anta: šančdïm: anta: udu: yorïdïm: ol ay: bes jegirmike: Kejre: bašï Üč Birküde: Tatar: birle: aqtï: toqïdïm: šïŋarï:budun:
|
| Желме: ері: келді: жауы:келер: деді: жаудың басы: жорып: келді: сегізінші ай: екі жаңасы: Чығылтар: көлде: қарсы кезіге: сүңгілестім: сонда: шанышдым: сонда: ұтқылай: жорытттым: ол ай: бес жиырмасына: Кейре: басы Үш Біркүде: Татар:ірлесе: ақты: тоқытдым: сыңары: бүтін (халық): |
| Желме пришел и сообщил о нападении врага. Враг напал, и я встретил их у озера Чигылтыр второго числа восьмого месяца. Я встретил их копьем, обрушился на них. Пятнадцатого числа того месяца в Уч Бирку, где начало реки Кейре, они сдались вместе с Татарами. Одна половина народа |
| Zhelme came and informed about the enemy’s attack. The enemy attacked and I met them at the lake Chigyltyr on the second of the eighth month. I met them with spear, fell upon them. On the fifteenth of the same month at Three Birku, where the mouth of the Keire river, they surrendered together with Tatars. One half of the nation |
| 19 | |
| ičikdi: šïŋаrï: budun...a: kirti: anta: yana: tüsdim: Ötüken Yïšïn: qïšladïm: yaγïda: bоšuna: bоšuna аldïm: eki oγulïma: yabγu: šad at bertim Tarduš: Töles: budunqa: bertim: ančïp: barš: yïlqa: Čеk tapa: yorïdïm: ekinti ay tört: jegirmike: Kemde:
|
| ішке енді: сыңары: бүтін (халық): ... кірді: сонда: жаңа: түстім Өтүкен: Йышыны: қыстадым: жаудан: босана: босана алдым: екі ұлыма: Йабығу: Шад ат -(атақ)бердім: Тардұш: Төлес: бүтін (халық)қа: бердім: сөйтіп: барыс: жылға: Чек таман:жорыттым: екінші ай төрт: жиырмасына: Кемде: |
| вступили (сдались) ... другая половина... Тогда я спустился снова и зимовал в Отюкеньской черни. Освободился от врага. Дал двум сыновьям титул Йабгу и Шада. Я им дал народы Тардуш и Толес. Так в год барса сделал поход в Чек. Двадцать четвертого числа второго месяца в Кем ….. |
| surrendered …the other half… I went down again then and spent winter in Otuken mob. I got free from enemy. Gave two sons the title Yabgu and Shad. I gave them the Tardush and Telis people. In the year of Leopard made a campaign to Chek. On the second month to Kem. |
| 20 | |
| toqïdïšïm: оl ay...nta: Tez bašïnta: Qašar qurïdïn: örügen anta: itetdim: čït anta: toqïtïdïm: yay anta: yayladïm: yaqa: anta: yaqaladïm bilgümen: bitigmen anta: yarattïdïm: ančïp: ol yïl: küzün ilgerü: yorïdïm: Tatarïγ: yatïdïm: tabïšγan: yïl:
|
| ұрыстым: ол ай ... сонда: Тез басында: Қашар кері жақтан: орданы: сонда: еттірдім: чыт (құрылыс)? сонда: тоқытдым: жаз сонда: жағаластырдым: білгенімнен: бітігімнен сонда: жараттырдым: сөйтіп: ол жыл: күзден ілгері: жорыттым: Татарды: жапырдым: қоян: жылы: |
| сражался. В тот месяц... Я велел поставить орду на западе Кашар, тогда велел строить чыт (каменные сооружения). Летом оградил каменными стенами. Велел мои мысли высечь на камне. Той осенью выступил в поход дальше на восток. Сразил Татаров. В год Зайца |
| fought. That month… I ordered to establish horde in the west of Kashar, at that time ordered to built chyt (stone errections). In summer fenced in stone walls. I ordered to carve my thoughts on the stone. That autumn went on campaign further to the east. Bit the Tatars. In the year of Hear |
| 25 | |
| ...er kelti: Qarluq: Еsiŋe: kelmedük tedi: erin: Qarluq: ...Ertis ögüzig: Arqar bašï tušï: anta: Er Qamïš Altïn yanta sallap: kečdim: bir jegirminči ay: sekiz jegirmike...: yoluqdum Bolču ögüzde: : Üč Qarluγïγ:
|
| ...ер келді: Қарлық: Есіне: келмелдік деді: ерлерін: Қарлық...Ертіс өзенді: Арқар басы тұсы: сонда: Ер Қамыш Алтын жанай салмен кештім: бір жиырманшы ай: сегіз жиырмаға...жолықтым: Болчұ өзенде: Үш Қарлықты: |
| ... пришли воины. Карлуки отказались прийти в Ес. Карлуки ... через Иртыш. Тогда я переправился, начиная с Аркара вдоль Ер Камыш Алтын на плоту. На одиннадцатом месяце ... встретился. Тогда на реке Болчу Трех Карлуков |
| ... soldiers came. Karluqs refused to come to Es. Karluqs …through the Irtysh. Then I crossed Altyn by a raft, beginning from Arkar along Er Kamysh. In the eleventh month… I met. On the Bolchu river three Karluqs |
| 27 | |
| ...ïγda: körtü: yaγï...eltip: uyu kelti: bes jegirmike...Tayγun: külte: tiriltim: bidigüč er: anta: ït...elti: Qara: Yotluqun: kečip: kelirti: utru yorudum: ......boltï: Qarluq:...
|
| ...көрді: жауы...еріп: қуалай келді: бес жиырмаға... Тайғұн: көлде: терілдім (жиналдым): тілші ерді: сонда: жібердім...Қара: Йотлұқты: кешіп: келтірді: Мен қуалай (ұтқылай) жорыттым:... ...болды: Қарлық... |
| ... увидели. Враги ... преследовали. Пятнадцать ... у озера Тайгун собрал войско. Тогда я отправил за языком.... они переправились через Кара Йотлук и привели его. Я преследовал их... Карлук... |
| …saw. Enemies …pursued. Fifteen … at the lake Taigun gathered the army. I sent for a tongue then… they crossed Kara Yotluq and brought him. I pursued them… Karluq… |
| 28 | |
| ...er edmis: ...temis: ičre: biz bulγayïn: temis: tašdïntan: ...//...šayïn: temis: Bašmïl: yaγïdïp: ebim erü: bardï: anï ičgermedim: tašdïnta: Üč Qarluq: Üč Ïduq ta......Ötükente: ben...
|
| ...ер жіберген... деген: ішкі: біз бұлыңғырлатайын: деген: тысындан:...//...деген: Басмыл: жаулатып: үйіме қарай: барды: соны ішке енгізбедім: тысында: Үш қарлық: Үш Ұйық т... Өтүкенде: мен:... |
| ... отправил воина ... они сказали мы поднимем смуту внутри, а вы ... снаружи. (Так) Басмыл напал на мой дом. Я не позволил ему войти. Три Карлука в Три Уюк ... в Отюкене я... |
| …sent a warrior… they said that they rose disturbance inside, and you… outside. (So) Basmyl attacked my house. I did not allow him enter. Three Karluqs in Three Uyuk… in Otuken I … |
| 32 | |
| Bir yegirminč ...čdïm...budunïŋa // kirtim: Irelünte: Talïqïmta: yetdim šanuqï: Tabγačdaqï: Oγuz: Türük: tašïqmïš: anta: qatïlmïš: anta begler:....
|
| Бір жиырманшы...шанышдым ...бүтін (халыққа) //кірдім: Ірелүнте: Талықымда: жеттім: ?: Қытайдағы: Оғыз: Түрік: тасыған: сонда: қатысып: сонда бектер... ... |
| Одиннадцать ... сразил ... сдался. Добрался до Ирелун Талкым? Тогда Китай в союзе с Тюрками Огузами восстали, тогда беки... |
| Eleven… bit… surrendered. Reached Irelun Talkym? At that time China in alliance with Turks Oguzes stroke, beks then… |
| 35 | |
| ...bir jegirminč ay jegirmike: Qara: Bulaq öŋden: Suqaq yolï: anta: ČigilTutuq: ......
|
| ... ...бір жиырма ай жиырмаға: Қара: Бұлақ өңірден: Сұқақ жолы: сонда: Чігіл Тұтық: ... ... |
| ... Одинадцатый месяц из Кара Булака, в пути Сукак, Чигил Тутук .... |
| …Eleven months from Kara Bulaq, on the way Sukak, Chigil Tutuq… |
| 43 | |
| ...tümen: ... sančïduq jerde: ......ekinti ay: altï jegirmike: Üč Tuγluγ:
|
| ...түмен...шанышқа жерде:...... екінші ай: алты жиырмаға: Үш тулық: |
| ... десять тысяч ... второй месяц Три знамени ... |
| …ten thousand … the second month… three flags… |
|
| 5 | |
| yaγlaγïm: Őtüken: quzï kedin učï Tez bašïöŋdüni Qanuy: Künüj: biz ekin ara qïčlaγïm Őtüken jeri: Onγï Ta [rqan] süjü yaγ: budun [qa] ...γï berigerü učï: Altun: Yïš kedin üčï: Kögmen: iligerü učï Köiün
|
| жайладым: Өтүкен: қойнауы кейінгі ұшы Тез басы өңірден Қанұй: Күнүй: біз екі аралығы қыстауым Өтүкен жері: Оңғы Тархан сүңгілері жау: бүтін (халық)қа...бері қарай ұшы: Алтын: Йыш: кейінгі ұщы: Көгмен: ілгері ұшы Көлүн |
| Я расположился в Отюкенской черни с другой стороны у истоков Тез в окрестностях Кануй, Кунуй. Между ними была моя зимовка в Отюкенской ложбине. Войска Онгы Тархана напали на народ с юга Алтын Йыш, с запада Когмен, с востока Колун |
| 7 | |
| Uruŋu: jüz: bašï: Uluγ Uruŋu Töles begler oγulï: bïŋ bašï Töles Külüg Erin: Tarduš begler oγulï bïŋ bašï Tarduš Külüg: Erin: Ïšbara [s]bes bïŋ er: bašï Alip Ïšbara Seŋün Jaγlagar |
| Ұрыңғы: жүз: басы: Ұлық ҰрыңғыТөлес бектері ұлы: мың басы Төлес Күлік Ерді: Тардұш бектері ұлы мың басы Тардұш Күлік: Ерді: Ышбара бес мың ер: басы Алып Ышбара Сеңгүн Йағлақар |
| Сотник Урунгу,- Улык Урунгу, великий тысячник беков Толес - Толес Кулик Ер, великий тысячник беков Тардуш – Тардуш Кулик Ер, пяти тысячник Ишбара – могучий Ишбара Сенгун Йаглакар |
| 18 | |
| .........ečüm: apam: sekiz on yïl: olurmiš: Őtüken Eli: Őgüres Eli: ekin ara: Orqun: ögüzde |
| ............әкем: үлкенім:сегіз он жыл отырған:Өтүкен Елі: Өгүрес Елі: екі аралығы: Орхон: өзенде: |
| ………Отец мой восемьдесят (?) лет жил в Отюкенской черни, Огуресской черни, между ними река Орхон |
| 22 | |
| .........[Kömü]r taγda Yar ögüzde üč tuγluγ Türük budunqa anta: jetinči aj: törüt jegirmike
|
| ............Көмір тауда Йар өзенде үш тулы Түрік бүтін (халық)қа сонда: жетінші ай: төрт жиырмаға
|
| ……… На горе Комир на реке Йар Тюркскому народу с тремя знаменами четырнадцатого числа седьмого месяца ….. |
| 23 | |
| .........anta: toqtartïm aqanïm: altïm: anta yoq boltï: Türük budunïγ anta: ičgrtim: anta jana |
| ............сонда: жеңдім әкем: алдым: сонда жоқ болды: Түрік бүтін (халық)ды сонда: ішке енгіздім: сонда жаңа |
| ……..там я победил, отца моего там не стало. Ввел туда Тюркский народ. Тогда новый … |
| 26 | |
| ......tutdïm........atïštïm......el atamïš taqïγu yïlqa: yorïdïm yïl [...]besinč ay: ü yegirmike: qalčïšdï |
| ......тұтдым.........атыстым......Ел атанған тауық жылға: жорыттым жыл ...бесінші ай: үш жиырмаға: шауып кеттік |
| …… подчинился ….стрелял из лука……. В год Петуха выступил в поход … тринадцатого числа пятого месяца отправились |
|
| 5 | |
| jegirmi ebin: on ülümken: kelip: ögü: tolγu toqïdï:
|
| жиырма: үйдің: он үлесім: келіп: үгітіп: толық (таңбаларын) тоқыды (жартасқа қашады):
|
| (Жители) десяти домов из двадцати пришли и высекли свою тамгу на скале. |
| Ten (men) of twenty households came and left their signs on the rock. |
|
| 1 | |
| Аtïm: El Tuγun: Tutuq: ben: Teŋiri: Elim: ke: еlčisi: ertim: altï: baγ: budun:qa: [beg: ertim:]
|
| Атым: Ел Тұғұн: Тұтұқ: мен: Тәңірі. Елім:е: елшісі: едім: алты: бау (ру): бүтін (халық):ге: [бек: едім:]
|
| Мое имя : Эль Тогун: Тутук: Я: был посланником Неба (Тенгри): для моего государства: [был беком:] для моего народа: шести племен (родов). |
| My name is El-Tuγun Tutuq. I was the ambassador of my Tengri country. I was lord of six destiny people: |
|
| 3 | |
| Beg erkime esizime adïrïldïm |
| Бек еріктіме иесізіме айырылдым |
| Мои беки, свободные, оставшиеся без покровителя, я разлучился. |
| I lost my free ownerless lords. |
|
| 6 | |
| uruŋ Külüg Toq: Bögü Terikine: аqanïm bek erdemi üčün: birle bardï |
| Ұрұң Күлік Тоқ: Бөгү Терікіне: әкем: бек ерлігі үшін: бірлесе барды:
|
| Отец - Урунг Кулик Ток Богу Теркин, во имя доблести бека, пошел с ним вместе. |
| My father Urung Külüg Toq Bögü Terikin, in the name of valor lords, came together. |
|
| 1 | |
| Tör Apa: ičreki ben beš jegirmi yašda alïnmïšïm
|
| Төр Апа: ішкі ордалық мен бес жиырма (15) жаста алындым
|
| Я - Тёр-апa внутренний (орды), был взят в пятнадцать лет. |
| I - Tör Apa of internal (hordes). I have been taken in fifteen years. |
| 4 | |
| beš jegirmi yašïmda Tabγač qanγa bardïm er erdemim
|
| бес жиырма жасымда (15) Табғач-қытай ханға бардым ер ерлігім
|
| Когда мне было пятнадцать пошел я к Китайскому хану. Доблестью мужа-воина |
| When I was fifteen I have gone to the Chinese khan. As valor of the soldier-man |
| 5 | |
| üčün alpun altun kümüšig: egri tebe elde kіšі qazγantïm
|
| үшін алып алтын күмісті: өркешті түйе елде (қолда) кісі олжаладым
|
| захватил верблюжий караван с огромным количеством золота и серебра, |
| I captured a caravan with huge amount of gold and silver. |
|
| 5 | |
| Say deg: sarïg: altïnïm: Segreng: g...aγï ay eder: tonum: |
| САЙ ДАГ: сары: алтыным: ...жібек: ...ер: тоным |
| желтое золото Сайтаг ... шелк ... седла, шубы |
| Say deg yellow gold, ... silk, ... coat |
|
| 8 | |
| Esiz jerim: ïduq jerim: esize: esiz ečim: qanïm: küŋ ay esize: ana eštegün jerim: en bilgür.. |
| Иесіз жерім: Ұйық жерім: иесіз: иесіз үлкенім: әкем. Күн ай иесіз: Ана Ештегүн жерім: ен білгір... |
| Земля моя без хозяина, священная моя земля, отец мой без покровителя, солнце и месяц без хозяина, та земля Ештегун, самый мудрый ... |
| My deserted land, my holy land, my abandoned father, ownerless day and night. That my place Etegün the most wise ... |
|
| 3 | |
| Er erdemim /ü/čin:süg еr ... ur: adïrïldïm: |
| Ер ерлігім үшін: сүңгілі ер...: ұр: айырылдым: |
| За храбрость ... лишился доблестного воина |
| For my valor as a man ... I parted. |
|
| 7 | |
| Ekinim: qadašïm: esizime: oγulanïm qïzïma: ürüŋüm: qaram: esiz: jüz: elig erime: esizime:
|
| нағашым:немере ағайыным: иесізіме: үлым қызыма: үрпек ағым: қарам: иесіз:
жүз: елу еріме:иесізіме:
|
| Родня, сородичи остались без хозяина. Сыновья и дочери, мои дорогие, остались без хозяина. Мои сто пятьдесят воинов остались без покровителя. |
| To my ownerless relatives, my dear children abandoned, my ownerless hundred and fifty men. |
|
| 3 | |
| elde kišim: egri tebem: tört botluγ yïlqïm:
|
| Елде (қолда) кісім:өркешті түйем:төрт аяқты жылқым:
|
| В стране люди, мои горбатые верблюды, мой четвероногие лошади, |
| People in country, my humped camels, my four legged horses, |
|
| 2 | |
| Töleš bilge Tutuq beg: altï jegirmi: yašda: almïš: qunčuyŋïz: bökmedi: beg ečim
|
| Төлес білге Тұтық бек:Aлты жиырма (16): жаста: алған:Ханшайымыңыз: бөгеле алмады:
бек үлкенім
|
| Мудрый Толес Тутук бек, ваша жена взятая (в жены) в шестнадцать лет не смогла остаться. Старший бек, |
| Lord Töleš the wise Tutuq, your wife married in your sixteen couldn't stay. The senior lord, |
|
| 4 | |
| Teŋiri: Elimke: beš: jegirmi yašïmda |
| Тәңірі: Елімге: бес жиырма (15) жасымда |
| Моей Тенгри стране в пятнадцать лет |
|
| 3 | |
| Er: buŋun: qazγandïŋïz: bökmediz: beg Erkim beg |
| Ер: мұңын: жйладыңыз: бөгелмедік:бек Еркім бек: |
| Вы распространили печаль, не смогли остаться, бек Ерким бек |
|
| 1 | |
| Otuz oγulan saγаdïčïlar(a) ičin el(a) egirіntі
|
| Отыз ұлан садақшылар үшін ел иірілді |
| Народ скопился ради тридцати огланов-лучников. |
| People gathered for the sake of thirty oglan-archers. |
|
| 6 | |
| ... ilgerü: kün: toγušuq ... |
| ілгері: күн: тумысқа... |
|
| 10 | |
| ...eki:ögrenč... |
| ...екі: ?... |
|
| 36 | |
| üküs : atlïγ : ögrunčüg : yoq : qobï : atlïγ : qorqïnčïŋ : yoq : učruγluγ : qutuŋ : yoq : tir : anča : biliŋler : aňïγ : yablaq : ol. |
| Көп аттыдан қуаныш жоқ. Аз аттыдан қорқыныш жоқ. Ұшарлық құтың жоқ дер. Сонша біліңдер. Сондай жаман ол! |
| Говорят: если есть владетели многих лошадей, тебе нет радости. Если есть владетели немногих лошадей, тебе нет опасения. У тебя нет высокого (?) счастья. Так знайте – это очень дурно! |
| You don't have the pleasure of many mounted men. You don't afraid of few mounted men. You don't have a good fortune to be celebrated with flying flags, it says. Know thus: This is very bad. |
| 50 | |
| tïγ : at : qudruqïn : tügüp : tigret : yazïγ : qodï : yadïrat : toquz : qat : üčerigüŋ : topu olγanča : teritzün : tir : anča : biliŋler : yabaq : ol. |
| Тоқ? атты құйрығын тігіп тура жазыққа қой. Жауыр ат тоғыз қат үш ерің? топталғанша терлесін дер. Сонша біліңдер: жаман ол! |
| Говорят: подвяжи хвост доброй лошади и дай ей скакать по полю. Гони ленивую лошадь пока девять рядов потника под седлом не вспотеет. Так знай – это плохо. |
| Tie up the fat horse’s tail into a knot and make it run on the field; make the jade horse run until it its nine shabracks on the saddle be sweated, it says. Know thus: This is bad. |
| 54 | |
| qul : sabï : begiŋerü : ötünür : quzγun : sabï : Teŋirigerü : yalbarur : üze : Teŋiri : esidti : asra : kisi : bilti : tir : anča : bilïŋ : edgü : ol. |
| Құл сабы(сөзі) бекке қарай өтіну. Құзғын сабы(сөзі) Тәңіріге қарай жалбарыну. Үстіде Тәңірі естіді. Астыда кісі білді дер. Сонша біліңдер: игі ол! |
| Говорят: слово раба с мольбой направляется к князю. Слово ворона направляется с просьбой к небу. Вверху небо услышало, а внизу человек узнал. Так знай – это хорошо. |
| The slave’s words are a request to his master; the raven’s words are a prayer to sky. The sky above heard it; men below understood it, it says. Know thus: This is good. |
| 55 | |
| alp : er : oγlï : süke : barmis : sü : yirinte : erklig : sabčï : töretemis : tir : ebiŋerü : kelser : özi : atanmis : ögrünčülüg : atï : yitiglig : kelir : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü : |
| Алып ер ұлы соғысқа барыпты. Соғыс жерінде ерікті (сөз)сапшы төре етеміз дер. Үйіне қарай келгенде өзі (төре) атаныпты. Қуаныш атын жетектеп келер дер. Сонша біліңдер. Анық игі. |
| Говорят: сын героя-мужа отправился в военный поход. Говорят, на поле боя обещали сделать его дворянином. Когда он вернулся домой, он стал им. Радость приходит с конем на поводу. Так знайте – это очень хорошо. |
| A brave son of man went to the army (in war). In the field of fight, he was promised to be an authoritative, it says. When he comes home, he becomes (an authority) himself. The joy comes with horse lead on a string, it says. Know thus: This is extremely good. |
| 56 | |
| ügriŋe : qutluγ : adγïr : men : yaγaq : ïγač : yaylaγïm : qusluγ : ïγač : qïslaγïm : anta : turupan : meŋileyür : men : tir : anča : biliŋler : edgü : ol. |
| Үйірге құтты айғырмын. Жаңғақ ағаш жайлауым, құсты ағаш қыстауым. Сонда тұрып қуанармын дер. Сонша біліңдер: игі ол! |
| Я плодородный жеребец стада. Мое летнее местопребывание (среди) ореховых деревьев. Мое зимнее местопребывание (среди) деревьев с гнездами птиц. Там живя, я радуюсь! Так знайте – это хорошо! |
| I am a stallion happy in his stud. My summer quarter is walnut trees (and) my winter quarter is nest trees. I enjoy staying there, it says. Know thus: This is good. |
| 67 | |
| bars : yïl : ekinti : ay : bis : yiγïrmike : taygüntan : manïstantaqï : kičïγ : ditar : burua : guru : esïdičïmiz : Isig : Saŋun : Ïtačïq : üčün : bitidim. |
| Барыс жылы, екінші ай, он бесіне Тайгүнтан маныстандағы (мен) кіші діндар, буриа гуру естушіміз Ісіг Cенгүн Ытачұқ үшін бітідім(жаздым). |
| В год барса, второго месяца, пятнадцатого (числа) я, младший ученик монастыря Тай Гун Тан, написал это для нашего (духовного) слушателя бурва гуру Исиг Сенгун Итачук. |
| In the Year of Tiger, on the fifteenth (day of) the second month, I, the young pious (disciple) staying at the Tay-gün-tan (Manichaeism) monastery, wrote this book of omens for our listener burua guru Isig Sengun Ïtačïq. |
|
| 2 | |
| elik er bači tuluq ač ay alpin |
| елу ербасы ет-алық (мен) үш ай алып (мергендiкпен) |
| Я глава пятидесяти мужей! Я три месяца с великой (меткостью) |
| I am head of fifty mean. In three months I |
| 5 | |
| yegirmi böri ülirtim |
| жиырма бөрi өлтiрдiм |
| Двадцать волков убил! |
| I killed twenty wolves! |
|
| 1 | |
| Egirmi ed |
| Жиырма байлық ? |
| двадцать... |
|
| 21 | |
| : elser [224] : ilgerü: Quntï:bilgesün: bitigin bu: urtï: bu yaratdï:
|
| Елсірер ?: ілгері: Құнты: білгісін: бітігін бұ: ұрды:бұ жаратты: |
| ... На востоке, в Эльсирере (?) он поселился. Велел высечь его мысли здесь на камнях и соорудить (все это). |
| ... He settled down in Elsirer on the east. He left his thoughts on stones. He ordered to build (all these stelas). |
|
| 4 | |
| ...m onda ilgerü er atïm Saγunaq |
| ...м онда ілгергі ер атым Сағұнақ |
| … тогда прежнее мое имя Сагунак |
| ... then my old name was Sagunaq |
|
| 1 | |
| Jebeči Jegren Telü (?) |
| Жебеші Жирен Телү (?) |
|
| 1 | |
| jebči jegren ar lü |
| Жебеушi қызыл күрең айдаһар |
| Покровитель – красновато рыжий дракон |
|
| 1 | |
| taš tegrek teg(e) jeg esen |
| Тас қорғандай игi есендiк |
| Благополучный и невредимый подобно каменному кругом |
|
| 3 | |
| ......... |
| ... |
| ... |
| 4 | |
| ............. |
| ... |
| ... |
|
| 6 | |
| …jeti: jegirmi:erdemi: yašïnda: erdem: ölti... |
| ...жеті жиырма (17): ерлікті: жасында: ерлік: өлді... |
| ...в 17 лет его доблесть умерла... |
| ... noble man died in his 17 years old... |
| 10 | |
| …m i ser : adasïŋïz:elig er: edgüsiŋiz: özüsiŋiz: elpiŋiz: a… |
| ....туыстарыңызы: елу батыр: игілігіңіз: .... |
| ... ваши родные - пятьдесят батыров, ваше добро ... |
| ... your kins - fifty brave men, your goods... |
|
| 5 | |
| .....jegirmi: yašïda: elimke .... |
| ... жиырма: жаста: еліме.... |
| ...в мои двадцать народ мой ... |
| ...in my age of twenty to my people... |
|
| 29 | |
| rïn: birle: ügirinč- |
|
| 5 | |
| Külüg čigsi: beg er erdemim üčün Qara Seŋir ... altï er: ig ...di ..be ...qadasim... |
| Күлік Чкіші бег ер ерлігі үшін Қара Сеңүр ......................???? |
| Доблестный Чигси бек, во имя доблести Черный Сенгур....? |
| The Great čigsi lord for valor of the man the Black Seŋir... |
|
| 1 | |
| Kügir : bitidim |
| Күгір : жаздым |
| (Я), Кугур, написал. |
| (I), Kugur, wrote (this). |
|
| 1 | |
| bičin yïl: yiti...nč: bir yegirmi |
