қазрусeng
:
:
 
[yabγu] йабғұ
Түрік Елінің этносаяси билігін ұстаушы сол, оң қанатты билеуші.
Қағаннан кейінгі билікті «йабғұ» біліп, әскери-әкімшілік басқару қызмет атқарған. «Йабғұ» атағын қағанның ұлдары немесе немере туыстарына берген. Бұл атақ «қағанның орынбасары» дегенмен пара-пар. Олай болса, Түрік империясының қағаннан кейінгі билікті йабғұ білген, қаған әр түрлі себептермен қайтыс болса оның билігін тұп-тұра йабғұ қолына алу міндетті қаған әулетінің тұлғасы. Қағанның билігі кезінде екі йабғұ töles yabγu > төлес йабғұ, tarduš yabγu> тардуш йабғұ болды, олар «төлес, тардұш» деген әр бірі 300 мың атты екі қанатты шад, апыт, тархан, бектер арқылы биледі. Кейбір зерттеушілер төлес деген оң қанат, тардұш деген сол қанат, ал йабғұ деген (Э.Шаванн. А.Н. Бернштам ) « оң қанаттың қағаны» деп қарастырады. Махмұд Қашғаридың «Диуани лугат-т түрік» сөздігінде yafgu> « қара бұхарадан шыққан қағаннан екі дәреже төмеңгі адамға берілетін атақ» делінген . Көне түрік тілінде yabγu // čabγu > йабғұ // чабғұ // жабғұ . Аталмыш сөздің түп төркіні анық емес. Алайда, көне түрік тілінде yap-// jap- түбірлі 1. «жасау, істеу, орындау», 2. «жақындау, көмектесу» деген семантикалық арнасымен қарастырсақ йабғұ- деген «қағанның орынбасары, қағанның көмекшісі» деген мағыналы болмақ.
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
12

Teŋiri aqanïm: oγulï...Bilge...lïγï......isig y...buyruq Azsï Tay Seŋün budunï: Toŋra bujruq...bašï: Uč Qarlug bunča: budun: Yabγu: budunï

Тәңірім әкем: ұлы... Білге..тасы...ісін...бұйрық Азсып Тай Сеңгүн бүтін(халық)ы: Тоңыра бұйрық...басы: Үш Қарлық бұнша: бүтін (халық): Йабғұ: бүтін(халық)ы:
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
19

ičikdi: šïŋаrï: budun...a: kirti: anta: yana: tüsdim: Ötüken Yïšïn: qïšladïm: yaγïda: bоšuna: bоšuna аldïm: eki oγulïma: yabγu: šad at bertim Tarduš: Töles: budunqa: bertim: ančïp: barš: yïlqa: Čеk tapa: yorïdïm: ekinti ay tört: jegirmike: Kemde:

ішке енді: сыңары: бүтін (халық): ... кірді: сонда: жаңа: түстім Өтүкен: Йышыны: қыстадым: жаудан: босана: босана алдым: екі ұлыма: Йабығу: Шад ат -(атақ)бердім: Тардұш: Төлес: бүтін (халық)қа: бердім: сөйтіп: барыс: жылға: Чек таман:жорыттым: екінші ай төрт: жиырмасына: Кемде:
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.