TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Этномәдени сөздік
[jïlan] йылан
Jïlan > Čilen > Чілен. «Жылан балық». Түріктердің ордалық қалалардың бірі - «Чилэн» . Бұл қала Орды-балық қаласы мен Күлтегін, Білге қағанның ғұрыптық кешендері және «Құтты» таудағы қаған билік иелерінің некрополіне жақын орналасқан бұрын-соңды зерттелмеген. Орхон өзені алқабындағы аралда салынған. Қаланың жалпы құрылыстық ерекшеліктері, әсіресе, оның фортификациясы және қағанның сарайы жақсы сақталынған. Орналасуы: солтүстік ендік бойынша- N-47° 45¢ 411 ² ; шығыс бойлық бойынша- E-102 ° 38 ¢ 648 ² . Теңіз деңгейінен: 1324 м. Қазіргі Моңғолия, Арханғай (Өгий нуур) аймағы , Өгийнуур бақ, «Чилэн» деген жерде орналасқан. Орды-балық (Қара-балық) қаласының солтүстігінде, Өгий нуур көлінен 2,5 км жерде орналасқан. Аталмыш қаланының орнын жергілікті халық Čilen balgas > Чилэн балгас яғни «Чилен қалашығы» және «Чилэн», «Чилэнгийн балгас», «Чилэн хангай», «Чилэнгийн тохой» деп атайды.
«Чилэн» қала-бекінісі. Шығыс тарапы (Н. Базылхан, 2007 ж.)
Кейбір зерттеушілер «Чилэн» деген көне моңғолша Čilaγun > чылағұн > чулуун //чулуу «тас» деген сөз деп те қарастырады. Орхон экспедициясы аталмыш қаланың жергілікті атауын сол кездері «Тайдшин-джило» яғни «ханзаданың тасы» деп белгілеп хаттағаны да бар. Көне түрік тілінде қалай аталғаны белгісіз. Jïlan> Жылан>Čilen деп аталуы ықтимал деген пікір бар. Аталмыш қала жайлы В.В. Радлов басқарған экспедияциясы 1891 жылы алғаш рет жалпы сызба жобасын жасаған. Онда осы қала-бекінісіті «Тайдшин-джило» деп қарастырған. Одан кейін Д.Д. Букинич бірлі жарым анықтама жасады, С.В. Киселев , Х.Пэрлээ бұл қаланы ұйғыр дәуіріне тән деп қарастырады.
Мәлімет қорынан қара
Мына ескерткіштерде осы сөз кездеседі
Or. 8212 (161) "Ырық бітік" қолжазба кітабы
8
Алтын басты жыланмын. Алтын құрсағымды қылышпен кескенде өзім жұлындым. Жұлынған басым үйде дер. Сонша біліңдер: жаман ол!

altun : baslïγ : yïlan : men : altun : quruγsaqïmin : qïlïčïn : kesipen : özüm : yul : intin : basïmïn : yul : ebintin : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.

Этномәдени сөздікпен қатар Түрік бітік мәтін қорында көне түрік-қазақ сөздігі бар.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.