|
|
|
|
|
|
[qan] қан |
Байырғы түрік тілінде *qan «билік әмірші, ру тайпалар көсемі» деген сөз. Бұл qaγan атауының алғашқы формасы. Осы атаудан *qan +*qan > qanqan > qaŋgan > qaγan тұлғасы пайда болған деп жорамалдаймыз. Демек бұл атау Хұн қағандығы дәуіріндегі šaŋ-ju – деген атаудың ұқсас қолданыс, qan- // šaŋ- түбірлес атаулар. (Түрік тілдерінде q-//-š алмасуы жиі кездеседі, мысалы якут (кіšі // кісі), башқұрт (сүт // ћүт) тілінде). Демек қаған деген сөздің төркіні қан+қан яки қандардың қаны, ең ұлық хан деген сөз қолданыс қысқару, ықшамдалу барысында қаған тұлғасына айналып пайда болған болу керек. Түрік Елі дәуірінде бұл атақ әбден қалыптасқанын көреміз. Одан бұрыңғы кездерде де қолданғандығын қытайша кэ-хань деп белгіленген деректер растайды. |
|
|
| Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары |
| 12 |
|
| үстi(-iңгi): Тәңірi: хан: ұлу: жылғы: жетiншi ай: күшті: алып қағаным(нан): айырыла: бардыңыз: Бiлге: Атачым: жоқтауын: алқалығын: қаз(бала)дым (қаз тұрғыздым): су жер: Тәңірi: өт(-ер шақ) ...ч: екi едер: едi:
| | öze: Teŋіri: qan: ülüi: yïlqa: jetinč ay 114 : küčlüg: alp qaγanïmda: adrïlu: bardïŋïz: Bilge: atačïm: yoγïŋ: aluruγïŋï: n: qazγantïm: sub jer Teŋіri: öd ....č: eki erür: erti:
| | Сүүжийн бітіктасы |
| 1 |
|
| Uyγur: jerinte: Yaγlaqar: qan: ata: keltim
| | Ұйғұр: жерін де: Йағлақар: хан: ата: келдім:
| | Or. 8212 (161) "Ырық бітік" қолжазба кітабы |
| 63 |
|
| qanlïq : süsi : abqa : ünmis : saγïr : ičre : elik : kiyik : kirmis : elïγin : tutmis : qara : qamaγ : süsi : ögirer : tir : anča : biliŋler : edgü : ol. | | Хан сүңгісі(әскері) аңға шықты. Сағыр(қоршау) ішіне елік киік кірді. Хан елікті ұстады. Қара түгел сүңгісі(әскері) шаттанар дер. Сонша біліңдер: игі ол! | | Mainz 167 (T I D x 20) |
| 2 |
|
| ... : q(a)n : q(a)g(a)n : ... | | ... : қан : қаған : ... | | Mainz 377 (T ІІ T 20) [408] |
| 5 |
|
| ...ka : q(a)n : s(a)bin : kop... | | Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары |
| 2 |
|
| Teŋirde: qut bolm...: qan: elinde: |
|
|
|
|
|
|
|
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы
"Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды.
Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.
|
|
