қазрусeng
:
:
 
[bilge] білге
«Білікті, білімді, ақылды, парасатты».
Көне түрік: bil-> біл- «білу», «білімді, білікті, ақылды, парасатты» деген мағыналы сөз. Көбінее лауазымды атақтарда жиі аталады. Көне моң.т. bilge> билиг,билгэ «данышпан, шешен, ақылды» деген мағынасында сақталынған.
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
11
тиiп: iнiме: ұлыма: сонша: өтiндiм: қылық жорытып (кеңес айтып): Елтерiс: қаған(нан): айрылмадық: жаңылмадық: Тәңірi: Бiлге:қаған(нан): айрылмайық: азбайық: дей: сонша: өтiндiм: керi: барығыма (барық-қа): барды: Білге қағанның бүтіні(халқы)... барды: өлеген (өлермен) аттай: iсiн: күшiн: бердi:

tegip: inime: oγulïma: anča: ötüledim: qïl yorup: Elteris: qaγanqa: adïrïlmaduq: yaŋïlmaduq: Teŋіri: bilge: qaγanta: adïrïlmalïm: azmalïm: tejin: anča: ötledim: keri: barïγma: bardï: bilge: qaγanïn: budunï: ...bardï: ülügen atqa: : esig: küčüg: berti:

Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
3

ïdï oqsuz: Kök Türük:anča: olurur ermis:bilge: qaγan ermis: alïp qaγan ermis: bujruq jeme: bilge ermis erinč: alïp ermis erinč: begleri jeme: budunï jeme: tüz ermis: anï üčün: Еlig: anča tutmus: erinč: Еlig tutup: Тörüg: etmis: üze anča:

ие русыз: Көк Түрік: сонша: отырар еді: білік(ті): қаған еді: алып қаған еді: бұйрық та: білікті еді екен: алып еді екен: бектері де: бүтін (халық) да: түзу еді: сол үшін: Елді: сонша тұтқан: екен еді: Елді тұтып: Төре(лікті): етті: үсті сонша:
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
1

Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmïš: Türük: Bilge: qaγan: sabїm: aqanїm: Türük: Bil/ge: qaγan: bödüke: olurtum:/anta: їmtї: al… tїsї er: Toquz Oγuz: eki Ediz ker külüg:begleri budunї: ......Türük: Тeŋiri:...

Тәңірiтек: Тәңірi: жаратқан: Түрiк: Бiлге: қаған: сап-сөзім: ағайыным: Түрік: Біл/ге: қаған: бұ өтерге: отырдым:/ сонда: енді: ...тысы ер: Тоғыз Оғыз: екі Едіз кер күлік(атақты): бектерi бүтін (халық): ... ... Түрік: Тәңірі:...
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
1

Bilge Tuňuquq177 : ben özüm: Tabγač eliŋe: qïlïntïm: 178Türük budun: Tabγačqa: ükü erür erti179 :

Бiлге Тұнық-ұқ: мен өзiм: Табғач елiнде: қылындым (өмiр сүрдiм): Түрiк бүтін (халық): Табғачқа: тобымен ерген едi:
Чаа-қол I (е-13) бітіктасы
4

qanïm: Üčsi Bilge Čigsü: qanïŋa tapïdïm: budunïm:

әкем: ҮЧСІ Білге Чігшү: әкеңе: табындым:бүтін (халық)ым:
Уйбат III (е-32) бұғытасы және мәтіні
12

...rïmïz uz:...bilge: beg: oγulï:

...: ...білге: бек: ұлы:
Абақан (е-48) бітіктасы
6

Toquz: elig yašda: toquz altmïš er ölürmiš: er bašïŋ on: ölürti: bilge yïta

Тоғыз: елу жаста: тоғыз алпыс ер өлтірген:Ер басы он: өлтірді: білге жетім
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
4

(+ïp) Bilge Teŋ+

(+ып)Білге Тәңі+
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
17

Tay Вilge: Tutuq: yablaqïn: üčün: bir eki atlïq: üčün: qara: budunïm: öltiŋ: jetdeŋ: yaŋa ičik ölmeči: jetmeči: sen tedim: jiče: isig: küčüg: bergil: tedim: eki ay kütdim: kelmedi: sekizinč ay: bir yaŋïqa: sü yorïyïn: tedim: tuγ: tašqïr: erikli:

Тай Білге: Тұтық: жабайын (жаман): үшін: бір екі атты: үшін: қара: бүтін(халық)ым: өлдің: жеттің: жаңа іші өлмеші: жетпесі: сен дедім: игі (жетерінше): істі: күшті: бергей: дедім: екі ай күттім: келмеді: сегізінші ай: бір жаңасы: сүңгі жорытайын: дедім: ту: тасушы тасқыр: ерікті:
Очуры Ачуры (e-26)
1

...El ögesi: ïnanču Bilge :Erig : Ülgen

Ел ақылшы: Ынанчұ Білге: Ер Үлген
Уйбат II (e-31)
2

Uz Bilge Čaηşï:

Ұз Білге Чаңшы:
OR. 8212(78 & 79) түрік бітік мәтіні
9

irči : yaηïlmaz : bilge : onï temi-

OR.8212 (76) түрік бітік мәтіні
5

Bilge : Čigsike : yarlïγ : boltï

«Подкунинское» (e-71) бітіктас сынығындағы мәтін
5

...aγčï: bilge....esiz beg ....

..білікті..иесіз бек....
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
1

Teŋirken: alïp qutluγ: bilge qan

Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.