Түрiк есiр бүтін (халық).
Бұл ретте «Sir» деп оқылып оны жеке этноним атауы деп қарастыратын зерттеушiлер бар (В.В. Радлов, Х.Н. Орхун, С.Е. Малов, Б. Базылхан т.б). Алайда оның этимологиясын сир = се (қытай деректерiндегi атауы: “Уже в “Тан-шу” сказано, что племя (несомненно “сиры” надписи в честь Тонюкука) покорив племя яньто и слившись с ним, стало называется се-янь-то”. // Қараңыз: Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край.Л, 1926. Том-2. С. 284 ; sie –yen-to (=sir tardus) - T.Tekin Tunyukuk yaziti Ankara, 1994.s. 3, 27, 64. ).
Сир // кыпчақ («Ситуационная однозначимость употребления этнонимов сир и кывчак-кыбчак в тюркскихи уйгурском рунических памятниках, весьма близких по времени написания и полемизирующих друг с другом, свидетельствует, что оба этнонима, древний и новый , некотрые время сосуществовали и были понятины читателями текстов» // Кляшторный С.Г. Кипчаки в рунических памятниках //Turcologica –1986. Л.,1986. С.153-154.). Сiр // жақсы (керемет: «sir (?sir) except for possible occurrentes in I E-34 and Ix -21 (see 2 irkin) this wor occurs only in T in the phr.quoted below. Varios explanations have been suggested ; the most plausible is that put forward by. Aalto in Journal de la societte Finno-Ougrienne XL , p.51. that it is Sogdian word fyr, “beautiful, good” Turku VIII Turku (PU) sir budun “the good (?) Turku people» // Clauson S.G. An etymologial Dictonary of Pre- Thirteenth- Centryry Turkisch. Oxford, 1972. pp.842-843).
Есiр // тұтқын (Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. Алма-Ата, 1971.С.) деп қарастырады. Мұнда «тұтқын» деп араб-парсы тілдік болмысынан түсiндiруге келмейді. «Жесiр, есiр» сөздерi туралы қараңыз: Радлов В.В. Опыт словарей тюркских наречии.Т-1. Санкт-Петербург, 1899. С. 876. - «есiр» < араб jesir. 1. Пленник, военнопленник, 2. невольный; Будагов Л. Сравнительный словарь турецско-татарских наречий. Т-1. Санктпетербург, 1869. С.48 - асир 1. «пленный,пленник», 2. жесiрiм жесiр бие; Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. М., 1958. С. 39. - «асир» – “пленный, пленник»; Рустемов Л.З. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов . Алма-Ата, 1989. С.111. - «жесiр»; Karšilaštirmali Turk Lehceleri sozlugu-1. Ankara,1991.s. 222-223. – «Esir, totkon, tutkun, totqin, yesir».
Сiр // шир ( парсыша: арыстан: Сир деген парсыша арыстан, оның қатұн фратрии-жер аналық түсiнiгi деген пікір ұсыныстар бар. Оны Ю.А. Зуев пен С.Қаржаубай қарастырған. Ю.А.Зуев: “Рунические написание предполагает чтение šir или sir . Имеется его китайская транскрипции ши (< siet< šir) и следовтельно, первые чтение предпочтительнее. Есть и его тюркский эквивалент арслан “лев”. Среднеперсидский термин šir религиозный , своим появлении в тюркской среде он обязан принятию манихейского вероисповедания верхушкой среда тюркских племен в VII-VIIIвв….При этом цариынское племпя Эдиз, известное в источниках под манихейскими названием аштак (кит.ашидэ) и шир , согласно традициями материнского права, считалось собственником земли и народа как семьи. Его династийной (катунской) ветвью были тюрки-штры представитель котроых канцлер (айгучи- “советник”) главнокомандуюший Тоньюкук в своей прижизненной надписи связывал их с обладением землей: türk: šir budun:jeri “земля народа тюрков –широв (Тон.11,60) …..Главной идеей стелы является мысль о необходимости полезности и вечности соправления ашина ( kök türk ) и аштак (türk šir) , “каган-катун”» деп «қаған» тарапы «көк түрiк», ал «қатұн» тарапы «түрiк шир» жайында қарастырады. // Зуев Ю.А. Ранние тюрки : очерки истории и идеологии. Алматы, Дайк-пресс. 2002. С.79,168-169,215.;
Есiр // бүркіт ( тува тілінде : езір- «бүркiт» : «Sir- тюрков-“сиров” (точнее: тюрков –эсиров “орлов”» // Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. Алматы, “Мектеп” .2003. С. 176,180.).
Есір // есір. Көне моңғол тілінде «eseri//esiri > исер » - аласа тапалша, арқасыз орындық деген мағына білдіреді. Осы орындықта отырған моңғол дәуірінің бекзаттарына қатысты бәдіздер жайында моңғол археологы Д.Баяр кеңінен зерттеу жүргізіп, (қытайша «хучуан» деп аталады және оны қытайлықтар хұннұлардан үйренген - Г.Сүхбаатардың пікірі) моңғол хандарының символы барыстың терісін жапқан орындық ерекше қастерлінілген деп көптеген тарихи деректерді келтіреді. // Д.Баяр Монголчуудын чулуун хөрөг XIII-XIV зуун. Улаанбаатар, 2002, 128-133 б. Д.Баяр: «моңғол дәуірінің бәдіздеріндегі орындықты көшпелілер «исер» орындығы деп қарастырған орынды және кереге сияқты жиналатын бүктемел, і көшіп қонуға қолайлы орындық....» дейді.
Аталмыш пікірлері ішінде «езир//бүркіт, есир//тапалша, арқасыз бүктемелі орындық, хан тағы» деген болжамы орынды. Қазірше қайсысы екенін егжей-тегжейлі зерттеудің барысында жан-жақты дәлелденері сөзсіз. Тува тiлiнде: эзир 1. «орел» 2. «орлиный» (Тувинско-русский словарь. М.,1995. С.578.), тофа тiлiнде: esіr «орел» (Рассадин В.И. Фонетика и лексика тофаларского языка. Улан-Уде, 1971. С. 183.) , якут тiлiнде: эсир «птица наподобые журавля» деген сөздер кездеседі. . Алайда, бүркiттi хакасша «харахус, кийкчiн», чувашша : “перкет, карапчал», қарачай-балқарша: «мыллықчы қуш, қуш» десе, басқа да түрiк тiлдерiнде атап айтқанда башқұртша: бөркөт, қазақша: бүркiт, қырғызша: бүркүт, өзбекше: бүргүт, татарша: бүркiт, түркiменше: бүргүт, ұйғырша: бүркүт, осман-түркiше: қартал, азербайжанша: ғартал дейдi (Karšilaštirmali Turk Lehceleri sozlugu-1. Ankara,1991.s. 446-447). «Чiр - птица, летающая стаями» - (Радлов- ОСТН-1. 2122). Демек түрiк тiлдерiнiң басым көпшiлiгiнде «бүркiт» деп кеңiнен қолданылуы байланысты (туваша, тофаша тiлдiк деректерден) esіr дегенiмiз «эзир» // бүркiт деп тануға толық дәлел бола алмайды. Дегемен де Күлтегін бөрігінің маңдайындағы құс бейнесі, Білге қаған алтын тәжінің құс бейнесі де «Esir// есір» сөзінің семантикасымен байланысты болуы да мүмкін. Бәлкiм Türük: Esir budun: деп тұрақты қолдануына орай «Түрiк Есір ( ер тақты , орындықты) бүтін (халық)». Сонымен қатар хакасша изер – аттың ерін, ер тұрманды атайды. Демек изер (изер- «седло», (хазах изерi- кавалерийское седло, сойан изерi- тувинское седло, тадар изерi-хакасское седло т.б. , изер ат- «оседланный кони») , изер ат- «название снаряженной лощадь, которую дарят родители молодой во время ее первого проезда на «торгин» // Бутанаев В.Я. Хакасско-русский историко-этнографический словарь. Абакан, 1999. С.31-32) деген мағынамен қолданылғанына қарағанда «бүктемелі хан тағы, орындығы» деген ортақ семантикасын толық білдіре алады.