қазрусeng
:
:
 
[öŋre] өңре
«Өңір жақ, алдыңғы жақ». Қазіргі қазақ тілінде «өңір жиек» тұлғасында сақталынған. Демек öŋ+re > өң+ре дегеніміз «өң тұсы жағына, алдыңғы тұсына, ілгері жағына» деген жалпы ұғымды білдіреді. Көне моңғол тілінде öng> өң «өң түс, жарық, нұр» және де egüre> егүре- үүр тұлғалы «таңғы жарық, таң» мағыналы сөздер кездеседі.
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
2
қаған+«дағандық» (қаған еткен): қағанын: iшкi ордасы: бүлiндi: Түрiк бүтін (халық): өңiр(г)е: күн:тумысына: керi кейiн: күн:батысына: тегi: бергi (оң жаққа): Табғачқа: арғы (сол жаққа): жайсаң.. қа тегi…

qaγanladuq: qaγanïn: ïčγanï: idmiš: Türük budun107 : öŋre: kün: toγusïqаŋa108 : kesre: kün: batsïqïŋa: tegi: berіye: Tabγačqa109 : yarïya: yïš qa tegi...

Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
4

kergek: bolmus: yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqta138 : Böküli: Čölüg el139 :Tabγač: Tüpüt140 : Apar 141 :Purum142 :Qïrqïz143 : Üč Qurïqan146 :Otuz Tatar144 : Qïtaň 145: Tatabi147 : bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan: ermis: anta kisre: inisi: qaγan:

керек (қайтыс): болды: жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Апар: Пұрым: Қырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық): келіп: жылап -сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік): қаған: еді: сонда кері (кейін): інісі: қаған:
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
5

yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqda: Böküli: Čölüg el: Tabγač: Tüpüt: Apar Purum: (Q)ïrqïz: ÜčQurïqan: OtuzTatar: Qïtaň: Tatabï: bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan ermis: (anta kisre: inisi:) qaγan: ( bolmis erinč: )oγulï atï: qaγan: bolmis erinč: (anta kisre: inisi: ečisin teg: )

жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Түпіт: Апар Пұрым: [Қ]ырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық):келіп: сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік) қаған еді: (сонда кері (кейін):інісі:) қаған: (болған екен: ) ұлы атаулы: қаған: болған екен: (сонда кері: інісі: атасындай: )
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
14

yoγun: bolsar: üzüglük alp ermis: öŋre: Qïtaŋda: berije: Tabγačda: qurïya: Qurudïnta :yarïya: Oγuzda: eki üč biŋ: sümüz: keltečimiz: barïmïna: anča ötüntüm:

жуан:болса: үзiк ету алып (күш) едi: өңiрге Қытаңда: бергi оң жаққа: Табғачда: керi батысқа: Құрұдында: арғы (сол қол ) жаққа: Оғұзда: екi үш мың: сүңгi әскерiмiз: келтiремiз: барымына: сонша: өтiндiм:
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
3

.......: qan: atïγ: .... öntürti: öŋre:

Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.