қазрусeng
:
:
Уюк-Тарлақ (е-1) бұғытасы және мәтіні
Уюк-Аржан (е-2) бұғытасы және мәтіні
Уюк-туран (е-3) бұғытасы және мәтіні
Оттук Даш I (е-4) бітіктасы
Барық I (е-5) бітіктасы
Барық II (е-6) бітіктасы
Барық III (е-7) бітіктасы
Барық IV (e-8) бітіктасы
Қара-сұғ (e-9) бітіктасы
Елегест I (е-10) бұғытасы және мәтіні
Бегре (е-11) бітіктасы
Алдыы-Бель I (e-12) бітіктасы
Чаа-қол I (е-13) бітіктасы
Чаа-Қол II (e-14) бітіктасы
Чаа-Қол III (e-15) бітіктасы
Чаа-Қол IV (e-16) бітіктасы
Чаа-Қол V (e-17) бітіктасы
Чаа-Қол VI (e-18)
Чаа-Холь VII (e-19)
Чаа-Холь VIII (е-20)
Чаа-Холь IX (e-21)
Чаа-Қол X (e-22)
Чаа-Қол XI (e-23)
Хая-ужу (e-24) жартастағы мәтіндер
Означенное (е-25) бітіктасы
Очуры Ачуры (e-26)
Оя (е-27) бітіктасы
Алтын көл (е-28) бітіктасы
Алтын Көл II (e-29)
Уйбат I (е-30) бұғытасы және мәтіні
Уйбат II (e-31)
Уйбат III (е-32) бұғытасы және мәтіні
Уйбат-IV (e-33)
Уйбат-V (e-34)
Туба-I (e-35) бітіктасындағы мәтін
Туба-II (e-36) жартастағы мәтін
Тес (е-37) бәдіз мәтіні
Ак-юс (e-38) жартастағы мәтін
Қара-юс-I (e-39) жартастағы мәтін
Ташеба (e-40) бітіктастағы мәтін
Кемчік-чырғақ (е-41) бітіктасы
Бай-бұлын I (е-42) бітіктасы
Қызыл-чыра бірінші (е-43) бітіктасы
Қызыл-чыра екінші (е-44) бітіктасы
Көжелік-қобы (е-45) бітіктасы
Теле (е-46) бітіктасы
Абақан (е-48) бітіктасы
Бай-бұлын II (е-49) бұғытас және мәтіні
Тува стеласы «Б» (e-50) бітіктастағы мәтін
Туваның үшінші (е-51) бітіктасы
Елегест II (e-52) бітіктастағы мәтін
Елегест III (е-53) бұғытасы және мәтіні
Оттук Даш III (е-54) бітіктастағы мәтін
Тува стеласы «Г» (e-55) бітіктастағы мәтін
Малиновка (e-56) бітіктастағы мәтін
Сайғын (е-57) бұғытасы және мәтіні
Кезек-Хуре (e-58) бұғытасындағы мәтін
Кербис-бары (е-59) бітіктасы
«Саргал аксы» (e-60) бітіктасындағы мәтін
Суглуг-адыр-аксы (е-61) бітіктасы
Қанмылдық-қобы (е-62) бітіктасы
Ортаа-Хем (e-63) бітіктасындағы мәтін
Оттук Даш II (e-64) бітіктасындағы мәтін
Қара-бұлын I (е-65) бітіктасы
Қара-бұлын- II (е-66) бітіктасы
Қара-бұлын-III (e-67) бітіктас сынығындағы мәтін
Ел-бажы (е-68) бітіктасы
Чер-Чарық (е-69)
Елегест IV Иір көл (e-70) бітіктасындағы мәтін
«Подкунинское» (e-71) бітіктас сынығындағы мәтін
Алдыы-Бель -II (e-72) бітіктас сынығындағы мәтін
Ийме I (e-73) бітіктасындағы мәтін
Самагалтай (e-74) бұғытасындағы мәтін
Кутень-булук (e-75) жартастағы мәтін
Айна I сынығындағы (e-76) мәтін
Қытай айнадағы (е-77) түрік бітік мәтін
Қытай мыс тиындағы (е-78) түрік бітік мәтіні
Қытай мыс тиындағы (е-79) түрік бітік мәтіні
Белдік қапсырмасындағы (e-80) мәтін
«Алтын құмыра-I» (e-81) мәтіні
«Алтын құмыра-II» (e-82) мәтіні
Уйбат VII, «Уйбат күміс тостаған» (e-83) мәтіні
Айна III сынығындағы (e-84) мәтін
Айна IV сынығындағы (e-85) мәтін
Тұмаршадағы (e-86) таңбалар
Тас ұршықтағы (e-87) мәтін
Тас тұмаршадағы (e-88) мәтін
Овюр-I (e-89) бітіктасындағы таңбалар
Овюр-II (e-90) бітіктасындағы таңбалар
«Беделиг» (e-91) тастағы мәтін
«Демир суг» (e-92) бітіктастағы мәтін
«Йур-сайыр-I» (e-93) бітіктастағы мәтін
Уйбат VI (е-98) бітіктасы
Ортаа-Тей (e-99)
Баян-Қол (е-100)
Аржан II (е-102) ауыздықтағы түрік бітік мәтін
Аржан II (е-103) қапсырмадағы түрік бітік мәтін
Означенное II (Е-104) бітіктасы
Қызыл музейіндегі бітіктас (е-105)
Уюк Оорзак I (е-108) бұғытасы мен түрік бітік мәтіні
Уюк Оорзак II (е-109) бітіктасы
Уюк Оорзак III(е-110) бұғытасы мен мәтіні
Ээрбек I (е-147) бітіктасы
Ээрбек II (е-149) бітіктасы мен мәтіні
Шанчы 3 (е-152) бітіктасы
Күміс тостағандағы түрік бітік мәтіні
  Уюк-Тарлақ (е-1) бұғытасы және мәтіні

Уюк-Тарлақ (е-1) бұғытасы және мәтіні

VIII-IX ғ


VIII-IX ғ

Қырғыз мемлекеті дәуіріне жатады.


«Уюк тарлақ ескерткіші»


Тарлақ өзені бойындағы Ыжын-бұлақ тауының қырында орнатылған.

1916 ж. А.В.Андрианов ұйымдастыруымен Минусинск музейіне әкелінген. ММ инв. № 20


Қола және ежелгі көшпелілер заманына қатысты бұғытас (б.з.д. VIII-III ғғ).

Сұр жасыл сланец тақта тастан жасалынған.


биіктігі - 2,61 м, ені - 0,24 м, қалыңдығы - 0,30 м.


1888 ж. И.Р.Аспелин тапқан. Аталмыш бұғытастағы түрік бітігінің мәтіндік зерттеулерін, аудармаларын жасауға В.В.Радлов, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, И.А.Батманов, А.Ч.Кунаа, И.Л.Кормушин, А.С.Аманжолов, Д.Д.Васильев, И.Л.Кызласов қатарлы ғалымдар мол үлес қосты 265


  Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары (Орхон, Енисей, Талас)// "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.169-170.

Esiz - иесіз. Бұл Енисей бітіктастары мен ескерткіштерінде жиі кездесетін сөздердің бірінен саналады. В.В.Радлов siz- «Von euch» 266 (Сізден), С.Е.Малов siz - «от Вас» 267 (Сізден), И.А.Батманов siz - «от Вас»268 (Сізден) . Бұл орайда мәтіннің мазмұнына байланысты аталған бұл сөзді түсіндіру қажет секілді. Мәселенің мәнісі мынада болса керек, айталық, осындай жоқтауды мәтін иесі көзінің тірі кезінде жазды ма, әлде өлер алдында айтқан сөзі кейін жоқтау рәсіміне байланысты мәтін болып қашалды ма деген сауалдар көлденең қойылады . Қалай десекте бұл жолдар мәтін иесінің өз сөзі екені анық. Кей тұстарда бітіктас иесіне байланысты жоқтау сарындар байқалады. Басқаша айтқанда бұл оның өсиеті деген сөз. Демек «сіз» деуге де, «қайран, өкінішті» деуге де келмейді.

Мұнда есіз- деген «қайран, өкінішті» мағыналы болу керек деген пікірді алғаш Т.Текин жариялаған еді. Т.Текин еsiz – «қайран, өкінішті» 269 , И.В.Кормушин еsiz 270 – «жаль», А.С.Аманжолов еsiz 271 – «увы, как жаль, к сожалению» (қайран, өкінішті), И.Л.Кызласов еsiz272 –«о горе» ( қайғы, қасірет, сор), Б.Орынбай еsiz 273 – «есіл, асыл» және т.б. мағынада оқиды.

Сондықтан әңгімеге өзек болып отырған « Siz // Esiz » дегеніміз жылап-еңіреп, өкініп күйінген адам жайында немесе оның өкініші, қайғысы, қасіреті жайында емесдеген тоқтамға келуге болады. Бір сөзбен айтқанда «Тәнірі Елінің елшісі, алты бау рудың бектері», батыр бекзаттары емес. Ол керісінше «иесіз қалып бара жатқан, иеліксіз кетіп бара жатқан», байсыз, ерсіз қалдың-ғой, менен кейінгі ұрпақ, менен кейінгі «елім, ұлдарым, ханшайымдарым, халқым» деген этномәдени мәнде қолданылған болса керек.

Аталмыш сөздің этимологиялық төркіні idi // ije // е //+siz > еsiz. Мұның да Орхон бітіктастары мен ескеркіштері мәтінінде кездесетін ұқсас қолданысы - idi (ие), idisiz (иесіз)274 .

1.Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала. //Советская тюркология, 1976. – № 1. – С.71-81.
2.Tekin T. Eski Türk yazitlarinda yanliş yorumlanan bir kelime üzerine //Turkish Studies /Türkoloj i Dergisi 1 (2006) , Sayı : 2
3.Выпуск второй. (Табл. VI, XXVII, XXXVI, LIII, LXI, LXIII, LXXI-LXXXII. Съ двумя маршрутами Орхонской Экспедиціи) //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
4.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М., Ленинград, Издательствно Академии наук СССР, 1951
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.