TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) бітіктасының мәтіні (Қазіргі қазақ тiлiнде сөзбе-сөз)
1

/ Teŋride bolmuš : El Et/miš : Bilge qaγan : b...// ......Töles ...

Тәңірде болған: Ел Ет/міш: Білге қаған: б...//... Төлес...
2

Őtüken Elі : Őgüres Eli : : ekin ara : olurmuš : subï : Seleŋe ermiš : anta : el.... //......ermiš : barmïš ......

Өтүкен Елі: Өгүреш Елі: екі ара: отырған: суы: Селеңге: еді: сонда: ел... //......болған еді: бар еді:...
3

su...anta : qalmïšï : budun : On Uyγur200 Toquz Oγuz : üze : yüz // yïl olurup : ......Orqun ögüz : ......

...су...сонда.қалғаны: бүтін (халық): Он Ұйғыр Тоғыз Оғыз: үсті: жүз жыл: отырып:... ... Орхон өзен:...
4

Türük ...čaq 207 : elig (оn?208 ) yïl : olurmus : Türük eliŋe : altï : otuz yašïma : enč//....berti : anta : boyla...

Түрік...чақ: елу (он?) жыл: отырған: Түрік Елінде: алты: отыз (26)жасымда:... берді: сонда: бойла....
5

yanа : ...i : Toquz Oγuz budunïmïn : etirü qubartï : altïm аqaŋïm : Kül /bilgе qaγan/......

тағы:...: Тоғыз Оғыз бүтін (халық)ымды: итере қопсытты: алдым әкем: Күл /Білге қаған/...
6

sü yorïdï : özümin öŋre : bïŋa : bašï : ïtï : Kejrede : öŋden : yantïčïmda : //...qoŋluγ : toqluγ.........

сүңгі (әскер)жорытты: өзімді өңірге: мыңның: басы: етті: Кейре (өзен)де: өңден: жанысып келгенде: ... қойлық: тоқтық:.....
7

ičgerip : yanï yorïdïm Kejre : bašïnta üč Вirküde : qan süsin : // birleqatïltïm : anta : .....

Ішке енгізіп: жаңа жорыттым Кейре: басында үш Біркүде: хан сүңгісін (әскерін)://бірлесе қатыстым: сонда: ...
8

еrtim Qara : Qum : ašmïš : Kögerde : Kömür taγda : Yar ögüzde : Üč Tuγ/luγ/ : // Türük budun : ...

еді Қара Құм: асқан: Көгерде: Көмір тауда: Йар өзенде: Үш Ту /лы/: Түрік бүтін(халық):...
9

Ozmïš Tegin : qan bolmïš : qoň yïlqa : yorïdïm : екіnti : süŋüs…/ altïnč/ // ay altï yaŋïqa : toqïtdïm.........

Озмыш Тегін: хан болған: қой жылға: жорыттым: екінші: сүңгілес (соғыс):... /алтыншы///ай алты жаңасына тоқытдым:...
10

tutdïm : qatunïn : anta : altïm : Türük budun : anta : ïnγaru : yoq : boltï аntа kisre : // taqïγqu : yïlqa : ...budun : ...tuyup

тұтдым: қатұнын: сонда: алдым: Түрік бүтін (халық): сонда: осылай: жоқ болды сонда кейін://тауық: жылға: ... бүтін (халық):...
11

Üč Qarluq : yablaq ašqïnïp teze bardï quruya On Oqa : kirti : laγ // zin yïlqa : ...Tay Bilge : Tutuqïγ : ......

Үш Қарлұқ: жабайы (жаман)асып тежей барды: кері Он Оққа: кірді: до//ңыз жылға:...Тай Білге Тұтұқды:...
12

yabγu : atadï anta : kisre : aqaŋïm : qaγan : učdu : qara budun : qïlïnč // küsgü yïlqa.........dïm :

Йабғұ атанды сонда: кейін: ағайыным: қаған: ұшды: қара бүтін (халық): қылын?//тышқан жылға... ...дым:
13

tutdïm : ...birle...anta : Bökеgük/de/ : jetdim : kеče yarïq ba//tar : erikle : süŋüsdim : anta : šančdïm : kün : /artatïlmïs? : / tün/ öčürilmis? : /Bökеgükde : Segiz Oγuz : Toquz Tatar : qalmaduq : eki yaŋïqa : kün toγuru : süŋüsdim : qulum küŋüm : budunïγ : Teŋri :

тұтдым: ...бірлесе:...сонда: Бөкегүкде: жеттім: кеше жарық: батар: еркінмен: сүңгілестім (соғыстым): сонда: шанышдым: күн: /аттырып?:/ түн /өшкілей өшіріліп?/: Бөкүгүкде: Сегіз Оғыз: Тоғыз Татар: қалмады: екі жанаса: күн туысына: сүңгілестім: құлым күңім: бүтін (халық)ды: Тәңірі:
14

jer : аyu : berti : anta : šančdïm : yazïqlïγ аtlïlïγ ...Teŋri : tuta berti : // qara : igіl : budunïγ : yoq qïlmadïm : еbin barqïn yïlqïšïn : yulmadïm : qïyïn : aydïm : turγuru qutum : kentü budunïm : tedim : udu : kelin tedim : qudup : bardïm : kelmedi : yiče :

жер: билік: берді: шанышдым: жазықты атты... Тәңірі: ұстай берді: қара: иілген: бүтін (халық)ты жоқ қылмадым: үйін барықын жылқысын: жұлмадым: қиындық айттым: тұрақты құтым: өз бүтін (халық)ым: дедім: сөйтіп: келсін дедім: қозып бардым: келмеді: тағы:
15

ertim : Burγudа : jetdim : törtinč ay : toquz yaŋïqa : süŋüsdim : šančdïm : yïlqïšïn : barïmïn : qïzïn : quduzïn : kelirtim : besinč ay : udu : kelti : Segiz Oγuz : Toquz Tatar : qalmadï : kelti : Seleŋe : kedеn : yïlun : qul : berdеn : sïŋar : Šïp bašïŋa : tegi : čerig itdim :

едім: Бұрғұда жеттім: төртінші ай: тоғыз жаңасына: сүңгілестім: шанышдым: жылқысын: барлығын: қызын: әйел -құтанын: келтірдім: бесінші ай: ұтқылай келді:Сегіз Оғыз: Тоғыз татар: қалмады: келді: Селең+геден: Йылұн: -қол: бірден: сыңар: Шып басына: тие: шерік (жауынгер) итердім:
16

Кerügün : Šaqïšïn : Šïpbašï : köre : kelti : altï učï : Seleŋeke tegi : čerig itdi : besinč ay toquz : otuzqa : süŋüs : dim : anta šančdïm : Seleŋeke : šïqa : šančdïm : yazï qïltïm : üküsi : Seleŋe : qodï : bardï : biz : Seleŋe : keče : udu : yorïdïm : süŋüsde : tutup : on er idim :

Керүгді: Шақышты: Шып басы: көре: келді: алты ұшы: Селеңгеге тие: шерік - (жауынгер) итерді: бесінші ай тоғыз: отызға: сүңгілес: тім: сонда шанышдым: Селеңгеге: сыға шанышдым: жазаладым: өңшең көбі: Селеңге: қозып: барды: мен: Селеңге: кеше: ұтқылай: жорттым: сүңгілесте: тұтып: он ер (батыр) жібердім:
17

Tay Вilge : Tutuq : yablaqïn : üčün : bir eki atlïq : üčün : qara : budunïm : öltiŋ : jetdeŋ : yaŋa ičik ölmeči : jetmeči : sen tedim : jiče : isig : küčüg : bergil : tedim : eki ay kütdim : kelmedi : sekizinč ay : bir yaŋïqa : sü yorïyïn : tedim : tuγ : tašqïr : erikli :

Тай Білге: Тұтық: жабайын (жаман): үшін: бір екі атты: үшін: қара: бүтін(халық)ым: өлдің: жеттің: жаңа іші өлмеші: жетпесі: сен дедім: игі (жетерінше): істі: күшті: бергей: дедім: екі ай күттім: келмеді: сегізінші ай: бір жаңасы: сүңгі жорытайын: дедім: ту: тасушы тасқыр: ерікті:
18

Jelme : eri : kelti : yaγï kelir : tedi : yaγïn bašï : yorïyu : kelti : sekizinč ay : eki yaŋïqa : Čïγïltar : Költe : qašuy : kezü : süŋüsdim : anta : šančdïm : anta : udu : yorïdïm : ol ay : bes jegirmike : Kejre : bašï Üč Birküde : Tatar : birle : aqtï : toqïdïm : šïŋarï : budun :

Желме: ері: келді: жауы:келер: деді: жаудың басы: жорып: келді: сегізінші ай: екі жаңасы: Чығылтар: көлде: қарсы кезіге: сүңгілестім: сонда: шанышдым: сонда: ұтқылай: жорытттым: ол ай: бес жиырмасына: Кейре: басы Үш Біркүде: Татар:ірлесе: ақты: тоқытдым: сыңары: бүтін (халық):
19

ičikdi : šïŋаrï : budun...a : kirti : anta : yana : tüsdim : Ötüken Yïšïn : qïšladïm : yaγïda : bоšuna : bоšuna аldïm : eki oγulïma : yabγu : šad at bertim Tarduš : Töles : budunqa : bertim : ančïp : barš : yïlqa : Čеk tapa : yorïdïm : ekinti ay tört : jegirmike : Kemde :

ішке енді: сыңары: бүтін (халық): ... кірді: сонда: жаңа: түстім Өтүкен: Йышыны: қыстадым: жаудан: босана: босана алдым: екі ұлыма: Йабығу: Шад ат -(атақ)бердім: Тардұш: Төлес: бүтін (халық)қа: бердім: сөйтіп: барыс: жылға: Чек таман:жорыттым: екінші ай төрт: жиырмасына: Кемде:
20

toqïdïšïm : оl ay...nta : Tez bašïnta : Qašar qurïdïn : örügen anta : itetdim : čït anta : toqïtïdïm : yay anta : yayladïm : yaqa : anta : yaqaladïm bilgümen : bitigmen anta : yarattïdïm : ančïp : ol yïl : küzün ilgerü : yorïdïm : Tatarïγ : yatïdïm : tabïšγan : yïl :

ұрыстым: ол ай ... сонда: Тез басында: Қашар кері жақтан: орданы: сонда: еттірдім: чыт (құрылыс)? сонда: тоқытдым: жаз сонда: жағаластырдым: білгенімнен: бітігімнен сонда: жараттырдым: сөйтіп: ол жыл: күзден ілгері: жорыттым: Татарды: жапырдым: қоян: жылы:
21

besinči ay qa : tegi......qa : ...// ŋiz bašï : anta : ïdïq jer : kedinte : Aybaš Tuquš : belterinti : anta yayladïm : örügіn : anta : yarattïdïm : čït anta : toqïtdïm : biŋ yïllïq : tümen künlik : bitigimin : bilgümin : anta : yašï tašqa :

бесінші айға: тие... ...қа:... //ңүз: басы: сонда: Ұйғыр Жер: кейінде: Айбас: Тоқыш: белесінде: сонда жайладым: орданы сонда: жаратттырдым: чыт (құрылыс) сонда: тоқытдым: мың жылдық: түмен күндік: бітігімді: білігімді: сонда: жазық (бекем)тасқа:
22

yarattïdïm : tol... : // yarïmatïn : yaγïd kelmis : örün begig : qara qulluqïγ : anï olurmus : Qïrqïz tapa : er idmis : siz tašïqïŋ : Čikig tašγarïŋ : temis : men : tašqïyïyn temis : Kür budqa ïda :

жараттырдым: тол......//...жаулай... келген:өрен ақ бекті: қара құлықты: сол отырған: Қырғыз таман: (батыр) ер жіберді: Сіз тасындар: Чекті тасытыңдар: деген: мен тасиын: деген: Көр Бұдқа ықта:
23

qabšïlïm temis : Őtüken......temis : ...z : ..aŋï ...sü yorïdïm : ....tutuq : bašïn : Čik tapa : ebiŋe : ïtdïm : Isi jer tapa : Az er ïtdïm : kör tedim : Qïrqïz qanï : Kögmen : irinte :

қапсырамыз деген: Өтүкен:... деген:...сүңгі жорыттым:... ...Тұтық: басын: Чек таман: үйіне итердім: Есі жер таман: Аз ер (батыр) итердім: көр дедім: Қырғыз ханы: Көгмен: жерінде:
24

...ermis : jelmisin Іs : jeriŋerü : ïtïdïm : jelmisin menіŋ еr anta bašmïš : atïl tutmïš : qanïŋa : ...

... ...екен: желкелеуші Ес: жеріне: итедім (жібердім): желкелеуші: менің ер сонда басқан: атылу тұтқан: ханына:...
25

...er kelti : Qarluq : Еsiŋe : kelmedük tedi : erin : Qarluq : ...Ertis ögüzig : Arqar bašï tušï : anta : Er Qamïš Altïn yanta sallap : kečdim : bir jegirminči ay : sekiz jegirmike... : yoluqdum Bolču ögüzde : : Üč Qarluγïγ :

...ер келді: Қарлық: Есіне: келмелдік деді: ерлерін: Қарлық...Ертіс өзенді: Арқар басы тұсы: сонда: Ер Қамыш Алтын жанай салмен кештім: бір жиырманшы ай: сегіз жиырмаға...жолықтым: Болчұ өзенде: Үш Қарлықты:
26

anta : toqïdïm : anta : yanï : tüsdim : Čіk budunïγ : bïŋam süre : kelti : ...Tez bašï : čïtïmïn yayladïm : yaqa : anta : yaqаladïm : Čіk budunqa : tutuq bertim : Іš barïš : Tarqad : anta : anča oldum : ...antа : er kеlti : Qazluq költe :

сонда: жеңдім: сонда: жаңа түстім: Чек бүтін (халық)ты: мыңдығым сүрте: келді: ...Тез басы: чытымды (құрылыс): жайладым: жағасын (шетін)сонда жағаластырдым: Чек бүтін (халық)қа: Тұтық бердім: Ыс Барыс: Тархат: сонда: соншалықты болдым: ...сонда: ер келді. Қазлұқ көлде:...
27

...ïγda : körtü : yaγï...eltip : uyu kelti : bes jegirmike...Tayγun : külte : tiriltim : bidigüč er : anta : ït...elti : Qara : Yotluqun : kečip : kelirti : utru yorudum : ......boltï : Qarluq : ...

...көрді: жауы...еріп: қуалай келді: бес жиырмаға... Тайғұн: көлде: терілдім (жиналдым): тілші ерді: сонда: жібердім...Қара: Йотлұқты: кешіп: келтірді: Мен қуалай (ұтқылай) жорыттым:... ...болды: Қарлық...
28

...er edmis : ...temis : ičre : biz bulγayïn : temis : tašdïntan : ...//...šayïn : temis : Bašmïl : yaγïdïp : ebim erü : bardï : anï ičgermedim : tašdïnta : Üč Qarluq : Üč Ïduq ta......Ötükente : ben...

...ер жіберген... деген: ішкі: біз бұлыңғырлатайын: деген: тысындан:...//...деген: Басмыл: жаулатып: үйіме қарай: барды: соны ішке енгізбедім: тысында: Үш қарлық: Үш Ұйық т... Өтүкенде: мен:...
29

...anta : ...altïnčï ay : bir otuzqa : süŋüsdüm anta : sančïdïm : Ičüj kečip : //...g tuγuru sančïdïm anta : ötrü : Türüges : Qarluqïγ : tabarïn alïp : ebin : yolïp barmïš ebime : tüsdim : ...

...сонда:...алтыншы ай: бір отызға: сүңгілестім сонда: шанышдым: Ічүйді кешіп: //...тура шанышдым сонда: өткен: Түргеш: Қарлықты: тауарын алып: үйін: жолдап барып үйіме: түсдім: ... ...
30

yaγï bol......turup jerin tapa bardï yoγaru yoγardaqïn : sekizinči ay : ben : udu yorïdïm ebimin Er : Esigünte : Yola : költe : qutum anta : ertim : ......

жауы бол... ...п жерін таман бардыжоғары жоғарладың: сегізінші ай: мен қуалай (ұтқылай) жорыттым үйіміді ер: Есігүнте: Йола: көлде: құтым: сонда: едім: ... ...
31

Basmïlγaru : ...ay bir otuzqa Qarluqïγ : ...Yoγra Yarïšda : süsin : anta sančïdïm ebi : on kün öŋre ürküp barmïš anta : yana : yorïp : tüsdim : ......

Басмылға қарай:...ай бір отызға Қарлықты... Йоғра Йарышда: сүңгісін: сонда шанышдым үйі: он күн өңірге үркіп барған сонда: жаңа: жортып: түстім... ... ... ...
32

Bir yegirminč ...čdïm...budunïŋa // kirtim : Irelünte : Talïqïmta : yetdim šanuqï : Tabγačdaqï : Oγuz : Türük : tašïqmïš : anta : qatïlmïš : anta begler : ....

Бір жиырманшы...шанышдым ...бүтін (халыққа) //кірдім: Ірелүнте: Талықымда: жеттім: ?: Қытайдағы: Оғыз: Түрік: тасыған: сонда: қатысып: сонда бектер... ...
33

meniŋ süm üč......// beš yüz kedimlig yadaγ bir eki šašïp kelti : küŋüm : qulum : budunïγ : Teŋiri : Jer anta : ayu berti : anta sančdïm : .........

Менің сүңгім (әскерім) үш... ...// бес жүз кежімлік жаяу бір екі қаруланып келді: күңім: құлым: бүтін (халықты): Тәңірі: Жер сонда: айқай берді: сонда шанышдым: ... ...
34

anta budun ičikti : ......Qarluq tapa tezip kirti : anta yana : tüšip : Orqun : balïqlïγ belteriginte : El örgüginin anta : örgüpen etdim : ......

Сонда бүтін (халық) ішіне енді:... ...Қарлық таман тежей кірді: срнда жаңа: түсіп: Орқұн: қалалық жайылымда: Ел ордасын сонда: ордалай еттім: ... ...
35

...bir jegirminč ay jegirmike : Qara : Bulaq öŋden : Suqaq yolï : anta : ČigilTutuq : ......

... ...бір жиырма ай жиырмаға: Қара: Бұлақ өңірден: Сұқақ жолы: сонда: Чігіл Тұтық: ... ...
36

...tuγur aγuγ kečürü : ......sančdïm : Qarluq Basmïl : ......terilip : ...

... ...тұ әмір кешірі:... ...шанышдым: Қарлық Басмыл:... ... теріліп (жиналып)... ... ...
37

kelti : ...Qarluq : ...sekizinč ay : üč yaŋïqa : yorïdïm : ......Qarluq tirigi barïp : Türügeske : kirti : yana tüsip :

келді:...Қарлық:... ... ...сегізінші ай: үш жаңасы: жорыттым: ... Қарлық тірегі барып: Түргешке: кірді: жаңа түсіп:
38

onunč ay : yaŋïqa : ......temiši : üč : ......tüšdim anta yaqaγaru : Basmïl : Qarluq : yoq boltï : qoñ yïlqa :

Оныншы ай: жаңасы:... ... ...үш... ... түсдім сонда жағасына (шетіне)қарай: Басмыл: Қарлық: жоқ болды: қой жылға:
39

...yayladïm : ......tabγ ačqanï : ...tezipbermiš : ...oγulïn : qotïdïm : ...budun...toqïdïm anta olurup : ebiŋe : іtim : qut yaratïγ : tuγun :

...жайладым... ...Табғач-Қытай ханы... тежей берген:...ұлын: қойдым: ...бүтін (халық)... жеңдім сонда отырып: үйіне: жібердім: құт жаратқан: туын:
40

ebim ken : ......budunïγ qut : ...ebime ekinti ay altï yaŋïqa : tüsdim : taqïγu yïlqa : ......berti : ...yoq qïlmïš : ančïp : kelti eki qïzïn :

Үйім кен:... ...бүтін халық құт:... үйіме екінші ай алты жаңасы: түсдім: тауық жылға:... ... берді:...жоқ еткен: сөйтіп: келді екі қызын:
41

tapïγ : berti : .........söziŋe yazmayïn tedi : yaŋïlmayïn : tedi : yiče : boltï : ...Soγdaq : Tabγačqa Seleŋede : Baybalïq yapïtï bertim :

...берді:... ... ...сөзіне жазаламайын дедім: жаңылмайын: деді: жақсы игі: болды:...Соғдық: Табғач -қытай Селеңгеде: Байбалық жасауды (бұйрықты) бердім:
42

...tuγun : ...qabïšïp : kelti : ......bir otuzqa.........qa anta sančïdïm : Yarïš Aγulïγ : ara yatuq : bašïnta ara :

... туын...қапсыра: келді:... ...бір отызға... ... -ға сонда шанышдым: Йарыш Ағұлық: арасы Йатұқ: басында арасы:
43

...tümen : ... sančïduq jerde : ......ekinti ay : altï jegirmike : Üč Tuγluγ :

...түмен...шанышқа жерде:...... екінші ай: алты жиырмаға: Үш тулық:
44

Türük...anta : qatun : yegeni : Őz Bilge : Büñi

Түрік... ... ... сонда: қаты: жиені: Өз Білге: Бөні
45

...biŋ yunt qalmïš tümen qoñ qalmïš :

... ... ... ...мың жылқы қалған түмен қой қалған
46

...bamïš atï ...bilmez.......barča : tükep : Teze :

... ... ...ған аты...білмес... ...барша: түгесіп: Тезге
47

...begnig ben ...bunča bitigig bit...

... ... бектің мен:... бұнша бітікті (жазуды) біт...
48

...tüsdim : ...sü basï ben : ...bin yunt tümen : qoñï : ben ...sančïdïm :

...түстім: ...сүңгі басы мен: ...мың жылқы түмен: қойды: мен... шанышдым:
49

....dim kelürtim :

...дім: келтірдім:
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.