TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары

716 (728 ?) жылы

Тарихи анықтама

716 (728 ?) жылы

көне түрік б. т.: Ел Етміш Йабғұ (Еl Еtmis yabγu) // Білге Атачым (Bilge: Аtačïm) . Қытай деректерінде «Дуси-фу // Досу-по» (Л.Н.Гумилев – Дусифу // Тюзельбек) деген есімдер аталады. Демек бұлар Ел Етміш Йабғұның өз аты. Дәлірек айтқанда, «Атачым // «Tačam beg? // Тачам ? ».

Ескерткіш аталуы

«Онгин ескерткіші», «Тарималын хошуу ескерткiшi», «Елтеріс (Құтлық) қаған ескерткіші».

Табылған жері мен cақтаулы жері

Моңғолия, Өвөрханғай аймағы Уянга сұмыны Онгин өзенiнiң солтүстік-батыс жағалауы Мааньтын Бүрд деген жерде орналасқан. Солтүстік ендік бойынша- 46º20´; шығыс бойлық бойынша- 102º11 ´.

Тас қоршау, қорған, бітіктастың үстіңгі тұсының бөлшегі, бәдіздері табылған орнында. Бірінші бітіктастың бір үлкен, екі кішігірім бөлшегі Өвөрханғай аймағы өлкетану музейінде сақтаулы.

Ескерткіштің сипаттамасы

Ор (68-48 м), сандықтас (4 дана), бәдіз (10 дана), бітіктас (2 дана) және оның тұғырлары, арыстан тас (2 дана), балбал (154-166 дана) .

Зерттеушілердің анықтауынша алғашқыда екі бітіктас болған екен. Бірінші бітіктастың өлшемі: 2,25 х 0,64 х 0,32 м. Қазір оның бір үлкен, екі кішігірім бөлшегі қалған. Бірінші бiтiктастағы мәтiнiнің 8 жолы бет жағында, 4 жолы оң қатпалында жазылған болса, ал оның үстiңгi жағында көлденең 1 жол бәдiзделген. Балбал таста бiр жол жазу бар. Екінші бітіктас қайда екені белгісіз

Ескерткіш өлшемі

Бірінші бітіктастың биiктiгi – 1,54 м, енi-0,41 м, қалыңдығы-0,12-0,15 м.

Ғылыми зерттеулері

1891 ж. Н.М.Ядринцев ескерткiш кешендi зерттеп әлемге жариялады90 . Осыдан кейiн Н.М.Ядринцевтiң қағаз қалыптық көшiрмесi (эстампажы), фотосуреттерi бойынша 1898 ж. мәшһүр түрколог В.В.Радлов бiтiктас мәтiнiнiң алғашқы ғылыми аудармасын жасады91 . 1893 ж. Д.А.Клеменц те зерттеген болатын. 1909 ж. Фин-угор ғылыми қоғамының Г.И.Рамстедт, С.Пелси басқарған экспедиция зерттеп бiтiктасты «Тарималын хошуу ескерткiшi» деп атап, осы кешеннiң алғашқы жобалық кесте-суретiн жасады92 . Одан кейiн Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Н.Сэр-Оджав, Дж. Клоусон, Т.Текин, Б.Базылхан, Г.Айдаров93 және және т.б. ғалымдар тарихи, тiлдiк зерттеулер жүргiзген. 1962 ж. Моңғолия-Польша бiрлескен экспедиция мүшесi Э.Трыярский94 бітіктастың үш сынық бөлшегiн табады. 1987 ж. В.Е.Войтов95 , Д.Баяр96 , Л.Болд97 және 1996 ж. Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы98 зерделей тексерген.

1999 ж. Моңғолияда жарық көрген «Моңғолия жерiндегi тарихи мәдени ескерткштер» тақырыптық анықтамасында ескерткiш кешенiндегi бәдіз-тасмүсiн, балбал және т.б.жайлы анықтама берiлiп, бiтiктастың бiр сынық бөлшегiнiң фотосуретi жарияланды99 .

В.В.Радловтың пiкiрiнше бұл бiтiктас 649 жылдары орнатылған және Елтерiс (Құтлұқ) қаған мен Елбiлге қатұнға арналған. А.Н.Бернштам, бұл ескерткiш 704 ж. Мочжо яғни Қапаған (691-716 ж. билiк құрған) қаған тарапынан ағасы Елтерiске арналған деп жорамалдайды100 . Дж. Клоусон Қапаған, Бiлге қағандар заманындағы Ел етмiш йабғұның үлкен ұлы Ышбара тамған тархан мен кiшi ұлы Алып Ел етмiш Бiлге Ышбараға арналып 731 ж. орнатылған деген тұжырым жасайды101 . А.А.Раджабов болса Елтерiс қағанның нөкерлерiнiң бiрiсi Ышбара тамған тарханға арнап 692-689 жылдары туысқандары Елетмiш йабғұ мен ағасы Чұр йоға екеуi орнатқан дейдi102 . В.Е.Войтовтың пiкiрiнше, қытай деректерiнде кездесетiн Елтерiс (682-691 ж. билiк құрған) қағанның ортаншы iнiсi Дусифу (Дусипо) //Дуси-бег пен Ел етмiш Йабғұ бiр адам деп пайымдайды103 . Ел етмiш йабғұның бiрнеше ұлдарынан оған арнап, үлкен ұлы Ышбара тамған чұр йабғұ мен ортаншы ұлы Алып Елетмiш Бiлге Ышбара тамған тархан тарапынан 719-720 жылдары орнатылған деп қарастырылады.

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.52-58.

Толық мәтінді деректер
1.Ядринцев Н. Отчет и дневник о путешествии по Орхону и в Южный Хангай в 1891 г. //Сборник трудов Орхонской экспедиции, V, Санкт-Петербург, pp. 1-54.
2.Edouard Chavannes. Documents sur les Tou-Kiue Occidentaux
3.Granö J.G. Archaologische Beobachtungen von meiner Reise in Sudsibirien und der Nordwestmongolei im Jahre 1909 //Journal dela Societe Finno-Ougrienne. XXVIII. Helsinki 1912
4.Granö J.G. Nordwestmongolei //Formen der Altertumer. Helsingfors 1910
5.Liu Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Turken (T’u-Kue) //Göttinger Asiatische Forschungen, 1958. S. 16, 26, 40, 74, 150, 152, 211, 235
6.Peter Zieme. Die Alttürkischen Reiche in der Mongolei //Dschingis Khan und seine Erben
7.Ramstedt G.J. Mongolian-turkischen sprachen
8.Ramstedt G.J. Zwei uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei (Tafeln I) //Journal de la Société Finno-Ougrienne T. XXX, fasc. 3. Helsingfors, 1913
9.Ramstedt G.J. Zwei uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei (Tafeln II) //Journal de la Société Finno-Ougrienne T. XXX, fasc. 3. Helsingfors, 1913
10.Васильевъ В.Н. Орхонскіе памятники
11.Левин Н.П. Предварительный отчет члена Орхонской экспедиции Н.П.Левина //Отчет Орхонской экспедиции. Приложение V., 1892
12.Радлов В.В., Меліоранскій П.М. Древне-Тюркскіе памятники Кошо-Цайдамъ.
13.Радлов В.В. Предварительный отчет.
14.Радлов В.В. Предварительный отчет о результатах экспедиции для археологического исследования бассейна р. Орхона //Сборник трудов Орхонской экспедиции, I, Санкт-Петербург, 1892. С. 1-54
15.Ядринцев Н. Отчет экспедиции на Орхон. Глава I
16.Ядринцев Н. Отчет экспедиции на Орхон. Глава II
17.Ядринцев Н. Предварительный отчет об исследованиях по р.Толе, Орхону Южномъ Хангае
18.P. I - XXVI //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
19.P. XXVII - XLIX //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
20.P. 1 - 25 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
21.P. 26 - 48 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
22.Tab 1 - Tab 39 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
23.Tab 40 - Tab 66 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
24.P. I - LVII //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
25.P. LVIII - LXX //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
26.Выпуск второй. (Табл. VI, XXVII, XXXVI, LIII, LXI, LXIII, LXXI-LXXXII. Съ двумя маршрутами Орхонской Экспедиціи) //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
27.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М., Ленинград, Издательствно Академии наук СССР, 1951
28.Малов С.Е. Образцы древне-турецкой письменности с предисловием и словарем. // Издание восточного факультета САГУ. – Ташкент, 1926.
29.Насилов Д.М. Памятники древнетюркской письменности (орхоно-енисейские и древнеуйгурские) в отечественных тюркологических исследованиях последних ле //Советская тюркология. – 1976. № 1. – С.82-95.
30.Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник истории по Средней Азии. – М.: Наука, 1964.
31.Поппе Н.Н. Отчет о поездке на Орхон летом 1926 года.
32.Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала. //Советская тюркология, 1976. – № 1. – С.71-81.
33.Edouard Chavannes. Documents sur les Tou-Kiue Occidentaux
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.