TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы

723 ж(?)

Тарихи анықтама

723 ж(?)

«Алтын тамған тархан» деген атауына қарағанда қағанның қасындағы алтын таңба-мөрді ұстаушы болуы ықтимал.

Ескерткіш аталуы

«Их Асгат ескерткіші», «Хөл Асгат ескерткіші», «Алтын тамған тархан ескерткіші »

Табылған жері мен cақтаулы жері

Қазiргi Моңғолияның Бұлған аймағы Могод сұмыны, Түлээ тауының шығыс солтүстiгiнде орналасқан. Солтүстік ендік бойынша- 46º54´; шығыс бойлық бойынша- 104º33 ´.

табылған орнында.

Ескерткіштің сипаттамасы

1. Сандық тас – 2 дана (A - 4 дана қапталы, B - 4 дана қапталы )

1. 1. A- сандық тастың оңтүстік (А1) және батыс (А3), шығыс (А4) үш қапталы жерге орнатылған күйінде. Ал солтүстікке қараған төртінші қапталы (А2) құлап қалған. Жазу қашалған сандықтастың екі қапталы ( А1, А2) жанартау жынысты тұнбатастан, ал қалған екі қапталы ақшыл граниттен жасалынған. Бірінші бітіктастың (А1) оңтүстік бетiнде бөрік (қалпақ) киген, қолдарына аяқ ұстаған үш адамның қошқар оюлы сырмақ үстіндегі отырысы тасқа бедерленіп көркем бейнеленген. Ортадағы кiсi малдас құрып, сол қолымен белдiгiн ұстап отыр. Сол жақ тұсындағы кiсiнiң қалпақ үстiнде құс бейнесi мен Ашына тектiлердiң таңбасы қашалған.

1. 2. В -сандықтастың төрт қапталы ақшыл граниттен жасалынған, оның төрт қапталына ою өрнектер салынған, алайда о бедерлері мүжіліп әбден өшіп кеткен.

2. Үйінді тас – 1 дана, оның орны ғана қалған.

3. Балбалдар – ( бірнеше данасы ғана сақталынған, жалпы саны белгісіз ?)

Бітіктас (А1, А2) жалпақ төртбұрышты қара көк түсіт тұнбатастан жасалынған. А1 бітіктастың адам бейнеленген оңтүстік бетінің екі жиегінде бір бір жолдан 2 жол, ал артқы солтүстік бетінде 6 жол қашалған. А2 бітіктастастың төрт жиегінде бір-бір жолдан 4 жол жазу жазылған.

Ескерткіш өлшемі

А1 бітіктас өлшемі - 1,3 x 0,8 x 0,2 м, А2 бітіктас өлшемі -

Ғылыми зерттеулері

1893 ж. ботаник П.П.Левин алғашқы хабарды жариялайды. Одан 1893 ж. Н.Я.Ядринцев, Д.А.Клеменц ескерткiштiң көшiрмесiн алады. Осы мәліметтер бойынша В.В.Радлов зерттеп, бітіктастың мәтінін орыс, немiс тіліне аударады 188 . Одан кейін Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Н.Сэр-Оджав, Л.Болд және т.б. ғалымдар мәтіндік зерттеулер жүргізді 189 .

Моңғол археологы Н.Сэр-Оджавтың пікірінше аталмыш сандық тастар және оның ою өрнектері Күлтегін, Білге қаған және Тұңыұқ ескерткіш кешендеріндегі сандық тастарымен өлшемі мен ою өрнектері ұқсас жасалынған.

1984 ж. В.Е.Войтов, С.Г.Кляшторный осы ескерткіште қазба жұмысын жүргізіп жалпы жобасын жасады 190 .

2001ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізді.

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.124-125.

Толық мәтінді деректер
1.P. 1 - 25 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
2.P. 26 - 48 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
3.Tab 1 - Tab 39 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
4.Tab 40 - Tab 66 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
5.P. I - LVII //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
6.P. LVIII - LXX //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
7.Выпуск второй. (Табл. VI, XXVII, XXXVI, LIII, LXI, LXIII, LXXI-LXXXII. Съ двумя маршрутами Орхонской Экспедиціи) //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
8.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
9.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
10.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.