TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы

Тарихи анықтама

753 ж.

747- 759 ж. билік құрған Ел Етмiш Бiлге қағанға арналған ескерткiш кешен. Оның аты көне түрікше :

Teŋiride: bolmuš: El Etmiš Bilge: qaγan:

Ескерткіш аталуы

«Тариатын ескерткіші», «Тариатын Орхон жазуының жаңа ескерткіші», «Тэрхийн ескерткіші»

Табылған жері мен cақтаулы жері

қазіргі Моңғолия Арханғай аймағы Тариат сұмыны Хойд Тэрхийн өзенінен солтүстікте «Долоон мод» деген жерден табылған.

Бітіктас бөлшектері Моңғолия Археология институтының лабораториялық қоймасында сақтаулы тұр. Тұғыр тасбақа Моңғолия Ұлттық академиясының есік алдында қойылған.

Ескерткіштің сипаттамасы

Бітіктас пен тұғыры арнайы салынған көтеріңкі жер қабатында орналасқан екен.

Бітіктас ақшыл сұрғылт түсті граниттен жасалынған. Бітіктастың төрт бетінде 30 жол мәтін қашалған. Тұғыр тасбақасы сұрғылт түсті граниттен жасалынған. Тасбақа жонында ұңғысы бар. Тасбақаның оң жақ жанбасында таңба және 1 жол мәтін қашалған.

Ескерткіш өлшемі

сапты төмеңгі бөлшегі – 0,8х0,35х0,24 м; ортаңғы бөлшегі– 0,9х0,35х0,24 м, үстіңгі бөлшегі – 0,75х0,35х0,24 м, жалпы өлшемі – 2,35 х 0,3-0,35 х 0,2-0,24м. Тұғыр тасбақаның өлшемі-0,8х0,35х0,24 м;

Ғылыми зерттеулері

1956 ж. моңғол археологы Ц.Доржсүрэн алғаш тауып, жерден 1 м-дей қылтиып көрініп тұрған тасбақа жонындағы бітіктас бөлшегін қазып тексерді және зерттеу жүргізген соң қайтадан көміп қояды 209 . 1969 ж. Совет-Моңғолия бірлескен тарихи-мәдени экпедициясы 210 тарапынан қайтадан қазылып, қағаз қалыптық көшірме (эстампаж) алынды. 1970 жылы Н.Сэр-Оджав, В.В.Волков археологиялық қазбалар жүргізіп біітктастың қалған екі бөлшегін тауып анықтады 211 . Аталмыш бітіктастың мәтіндік, тарихи-деректанулық зерттеулерін Б.Базылхан 212 , М.Шинэхүү 213 , С.Г.Кляшторный 214 , Т.Текин 215 , Қ. Сартқожаұлы 216 жасады.

1996-1997 ж. Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы бітіктасты зерделей тексерген 217 . Аталмыш бітіктас жайында 2002ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізген.

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б. 139-145.

Толық мәтінді деректер
1.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
2.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
3.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
4.Edouard Chavannes. Documents sur les Tou-Kiue Occidentaux
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.