TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы

Тарихи анықтама

шамамен 808-832 жж

көне түрікше атағы «Ай Тәңіріде Құт болған Алып Білге Тәңірі Ұйғыр қаған»-ға арналып орнатылған бітіктас.

Ескерткіш аталуы

«Хара балгасун ескертіші», «Орду балық 1-ескерткіші»

Табылған жері мен cақтаулы жері

Арханғай аймағы Хотонт сұмыны ежелгi Түрік Елі мен Ұйғыр қағандығының астанасы Орду-балық ( жергiлiктi халық: Харбалгас «Қара қалашық» деп атайды) қаласының оңтүстiгiнде орналасқан.

Солтүстік ендік бойынша- 47 º23´; шығыс бойлық бойынша- 102º28´.

Бітіктастың айдаһар бейнеленген көне түрік мәтінді үш бөлшегі, соғды, қытай жазулы үш бөлшегі және төбесі іспетті домалақ тас бір дана, екі дана тұғыры іспетті тас орнында. Айдаһар төбесінің бір сынығы Хотон сұмыны мәдени орталығында сақтаулы. Қытай соғды жазулы екі тас бөлшегі Санкт-Петерборда. Басқа құрамдас бөлшектерінің қайда екендігі белгісіз.

Ескерткіштің сипаттамасы

В.В.Радловтың пікірінше бітіктас әуелi арыстан бейнелi тұғырдың үстiнде орнатылған және біітктастың төбесінде алты айдаһар алысқан бейне бедерленген, ол 2х1,8х0,9 м өлшемдi болуы керек. Қазір одан бірнеше сынықтары ғана сақталынған.

Үш тілді көне түрiк, соғды және қытай жазулы мәтіні бар бітіктас ақшыл сұр мәрмәрден жасалынған. Қазір 30 шақты сөзi бар тоғыз дана iрiлi-ұсақты сынық бөлшектері ғана сақталынған.

Ғылыми зерттеулері

1889 ж. Н.М.Ядринцев зерттеген 120 . В.В.Радлов көне түрік мәтіннің алғашқы аудармасын жасап, фотосуреттері мен эстампаждық көшірмелерін жариялады226 . Бұл бітіктас ескерткіш жайында Фин-угор ғылыми кеңесiнiң атласында мағлұмат берілген 227 . Бітіктастағы қытай жазуының бөлшектерін 1897 ж. В.П.Васильев тәржiмелеген. Бітіктастың қапталдарындағы белгісіз жазуы көен соғды жазу екенiн 1909 ж. Ф.Мюллер анықтайды 228 , ал көне соғды мәтінін В.В.Радловтың атласы бойынша 1930 ж. О.Хансен, 1988 ж. Г.Хамилтон, 1990 ж. Йошида Ютака аударды 229 .

1996-1997 ж. Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы бітіктасты зерттеген 230 . 2001ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізген.

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.149-151.

Толық мәтінді деректер
1.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
2.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
3.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.