TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары

Тарихи анықтама

VI-IX ғасыр.

Ескерткіш аталуы

«Хойт Тамир жазулары», «Тайхар жартас жазулары»

Табылған жері мен cақтаулы жері

Моңғолия, Арханғай аймағы Их-тамир сұмыны Хойт Тамир өзенiнiң шығыс оңтүстiгiндегi 39 м биік Тайхар жартасында жазылған мәтіндер. Солтүстік ендік бойынша- 47º2´; шығыс бойлық бойынша- 101º .

Тайхар жазулары жартастағы орнында. Кейіннен көне жазулардың үстiне өткен жолаушылар алуан түрлi-түсті бояулармен өз аттарын, «строительный трест-3» сияқты шимай-шатпақтарын баттастырып жазып кеткен. Сол себептен көне жазулардың көпшiлiгi сақталып қалды деп айту қиын.

Ескерткіштің сипаттамасы

Бұл жартаста көне түрiк, қыдан, соғды, қытай, көне моңғол, манжұр, араб, тибет және т.б. жазулары қара, қызыл, басқа да түсті «жоса» бояумен жазылған.

Мәтіндер жартастың жалпақ тегістеу жерлерінде жазылған.

Ескерткіш өлшемі

әр түрлі өлшемді.

Ғылыми зерттеулері

Жартастағы жазулар туралы 1893 ж. Д.А.Клеменц хабарлайды. Д.А.Клеменцтiң көшiрмесi бойынша В.В.Радлов 246 , Х.Н.Орхун 247 , С.Е.Малов248 көне түрiк 10 жазуды зерттеген. 1958 ж. Г.И.Рамстедт, И.Г.Грано, П.Аалто 249 бұрыңғы белгiлi көне түрiк он жазудан басқа 16 жазуды қоса барлығы 26 жазуды зерттедi. Сонымен қатар моңғол ғалымдары Х.Пэрлээ, Б.Ринчен тарапынан да жарияланды250 . С.Қаржаубай аталмыш жартаста бұрынғысын қоса есептегенде барлығы 32 көне түрiк мәтін бар екенiн анықтады.

Біз бұл жолы мәтінін Б.Аззаяаға632 сүйеніп беріп отырмыз.

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.158-159.

Толық мәтінді деректер
1.Ramstedt, G. J. & J. G. Grano & P. Aalto. Materialien zu den Altturkischen Inschriften der Mongolei //Gesammelt von G. J. Ramstedt, J. G. Grano und Pentti Aalto. JSFOu 60-7,91 p., incl. many plates
2.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
3.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
4.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
5.Аззаяа Б. Тайхар чулууны руни бичээс //Acta Historica Mongolici, Tomus VIII, facs. 9.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.