TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  «Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы

Ескерткіш аталуы

"Их бичигт", "Их бичигт", "Бага бичигт"

Табылған жері мен cақтаулы жері

Бұл ескерткiш Моңғолия, Дундговь аймағының Говь-Угтаал сұмыны(ауылы)-ның 2-ншi бақ(бөлiмше)-тағы “Их бичигт, Бага бичигт” (Ұлы бiтiктi, кiшi бiтiктi) деген жердегi жартаста бәдiзделген екен. Онда көне түрiк, ұйғыр бiтiгiмен қатар көне моңғолша, тибетше т.б. таңба сызықтарымен мол.

Табылған жерде.

Ескерткіш өлшемі

Көне түрiк бiтiгi жартаста жерден 180 см биiкте жазылған. Жазудың астында көне ұйғырша екi сөз жазылған. Көне түрiк бiтiгi – 16 таңба-әрiптi . Жазудың ұзындығы 61 см. Таңба-әрiптiң мөлшерi 8 см. Бұдан екi таңбасы жазудың сол жақ үстiнде.

Ғылыми зерттеулері

Осы ескерткiш туралы алғашқы хабарды жас ғалым Ц.Баттулга441 жариялады, және өзi барып жазудың фотосуретi мен қағаз-көшiрмесiн алып сол бойынша 1.qan 2. boz qan anci una baљi bitidim / - 1. Хан 2. Бoз хан ингэж зөвшөөрөөд / тохиролцоод/ эхлэн бичив би ( “Боз хан мен осылай ұйғарып жаза бастадым”) деп аударып топшылайды.

QAN: ХАН=ҚАН, қағаннан кейiнгi ұлық деген мәндi. Бұл сөз осы мәтiнге қатысты болмауы да мүмкiн. Өйткенi жазудың сол жағында “хан / қан” деп бөлек жазылғаны қаған немесе ханды құрметтегенi ме, әлде бұл жазуға байланыссыз ба деген сұрақ туындайды.

BUZ / ВOZ: “боз, ақ боз” деген мағынада қолданған деп божаймыз. Көне түрiк ескерткiштерiнде, мысалы Күлтегiн бiтiк-жазуында БАЗ ҚАҒАН442 ; Хангидай түрiк бiтiгiнде БАЗ ҚАҒАН 443 деген ат кездесетiнiне орай БАЗ ҚАН деуге ұқсас.

Бiздiң ойымызша, бұл БОЗ деген сөз келесi AQUNČI444 сөзiмен тiркескен. Сөйтiп, БОЗ АҚҰНЧЫ яғни Ақ боз атты алғашқы қол, ақ боз атты әскер басы деген мағынада болмақ. Жорық-соғыс кезiнде алдыңғы қатарда жүретiн ең таңдаулы, тыңшы әскер тобын АҚҰНЧЫ деген. Атты әскерлердi ат-жылқысының өң-түсiмен атауы байырғы дәстүр. Бәлкiм, бұл ретте ханның ақ боз атты онбасы .

ON BAŠI: Бiздiң пiкiрiмiзше, көне түрiктiк қол-шерiктер құрылымы мен оларды басқарушы жүйесi бойынша түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы. Осы ескерткiште ОНБАСЫ делiнген.

BITIDIM : Бiтiдiм, бәдiздедiм, жаздым.

Осы түрiк бiтiк-жазудың астында ек сөз ұйғыр жазуы мынадай:

TÖKÜS

TÜKE

Осы екi сөз “Төкүс Түке” деген кiсi аты болса керек.

Толық мәтінді деректер
1.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
2.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
3.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.