|
Екі таңба дауыссыз |  |
|
|
Екі таңбамен жазылатын дауыссыз дыбыстар
Көне түрік бітік жазуында « б, д, ғ, г, й, л, н, р, с, т» жуан және жіңішке дауыссыздар бар. Олар сөздің қатаң және ұяң оқылуын анықтайды. Демек осы дауыссыздар « а, е, о, ұ, ө, ү, ы, і» сегіз дауыстылармен «жан бітіп» оқылады деген сөз. Тілде бір ғана «б» немесе «р» айтылмайды әрі ол сөзде бола алмайды. Қысқаша айтқанда, аталмыш « б, д, ғ, г, й, л, н, р, с, т» дауыссыздар « ба-бе || аб-еб, бо-бұ || об-ұб, бө-бү || өб-үб, бы-бі || ыб-іб» жуан және жіңішке қосақтар болып тілдік сөйленісте оқылады әрі жиі қолданылады деген сөз. Осы дауыссыздар арқылы сөзді оқу оңтайлы болды. Сондықтан сөздегі аталмыш дауыстыларын қысқартып жазатын болған. Демек осы ықшамдау әдісі көне түрік тілінің табиғатын нақты белгілей білді әрі сөз шапшаң танылып оқылатын және де жазылатын болды.
Басқаша айтқанда :
«бар» дегенде үш дыбысты екі таңбамен
«бер» дегенде үш дыбысты екі таңбамен
«бор || бұр» дегенде үш дыбысты «БОР | БҰР» үш таңбамен
«бөр || бүр» дегенде үш дыбысты «БӨР | БҮР» үш таңбамен
«быр» дегенде үш дыбысты «БЫР» үш таңбамен
«бір» дегенде үш дыбысты «БІР» үш таңбамен
ықшамдай жазған. Демек «бар, бер, бұр, бор, бөр, бүр, быр, бір» дегенді көне түрік тілінің тілдік ішкі заңдылығына байланысты ажыратып белгілеген. Бұл көне түрік бітіктің аса ықшам «қысқа да нұсқа» болмысы.
Әр таңбаның түсіндірмесі Оқылуы, Ажырату, Орны, Транскрипция деген бөліктерден тұрады.
Оқылуы деген не?
Таңбаны қазақ тіліндегі дыбыстарға сәйкес қалай оқитынымыз түсіндіріледі.
Ажырату деген не?
Таңбаны оқып отырғанда қалай ажыратып тану керек екені айтылады.
Орны деген не?
Таңбалардың кейбірі сөздің басқы бөлігінде, кейбірі соңғы жағына жалғанып тұрады. Мұны білу таңбаны тануда көмегін тигізеді. Бұл жерде орны туралы мәлімет қорындағы жинақталған мәліметтерді статистикалық тексере отырып тұжырым жасалған.
Транскрипция
Ғылыми-зерттеулерде түрік бітікті оқуда латын әріптерімен жазылатын транскрипция пайдаланылады. Түрік бітікті зерттейтін ғылыми еңбектерді түсіне білу үшін әр таңбаның транскрипциясын білу маңызды.
|
|
|
|
|
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы
"Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды.
Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.
|
|