қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
Ел Етміш Білге қағанның екінші (Тариат//Тэрх) бітіктасының мәтіні (1-30 жол)
1

Teŋiride : bolmuš : El Etmiš Bilge : qaγan : El bilge : qatun : qaγan atïγ qatun atïγ atanïp : Őtüken kedïn učinta : Tez bašinta : örügün ......(čit) anta jaratïtdïm : barš yïlqa yïlan yïlqa : eki yïl

Тәңіріде: болған: Ел Етміш Білге: қаған: Ел Білге: қатұн: Қаған: атын: Қатұн: атын атанып: Өтүкен кейінгі (батыс) ұшында: Тез басында: орданы......(чыт құрылыс) сонда жараттырдым: барыс жылғы жылан жылғы: екі жыл
2

yajladïm : ulu yïlqa Őtüken : ortušïnta Šöŋüz ba (šïnta)Ïduq bašï kedininte : jajladim. Őrügün : bunta : jaratïdïm. Čit bunta toqïtïdïm. Bïn yïllïq : tümen künlük : Bitigimin belgümin bunta

жайладым: ұлу жылғы: Өтүкен: ортасын: Шөңгүз басында: Ұйық басында кейінінде: жайладым: Орданы: бұнда: жаратдым: Чыт бұнда тоқытдым: Мың жылдық: түмен күндік.Бітігімді белгімді бұнда:
3

yašï tašqa : jaratïdïm : tolqu : tašqa toqïtïm : üze kökTeŋiri yarïlqaduq : üčünasra yaγiz jer : igitük : üčün : elimen : törümen etintim : öŋre kün toγušuqdaqï : budun : kisre ay toγušuqdaqï : budun :

жазық тасқа: жаратдым: Тұғыр: тасқа тоқытдым: Үсті Көк Тәңірі жарылқағаны: үшін: Асты нығыз қоңыр жер: кие бергені: үшін: Елімді: төрелігімді иелендім: өңірге күн тумысындағы: бүтін(халық): кейін ай тумысындағы: бүтін(халық):
4

tört buluŋdaqï budun : küč berür yaγïm : bölüg yoq boltï : ...ekin ara ïlïγïm at ïrïγlaγïm : Sekiz Seleŋe : Orqun Toγula : Seben : Teldü : Qaraγa : Boruγu : ol jerimen šubumïn qonar köčerben :

төрт бұрыштағы бүтін (халық): күш берер жауым: бөлек жоқ болды: екі аралығы жылуым (жылы қонысым)ат жайлауым: Сегіз Селеңгі: Орхон Туыл:Себен: Телдү: Қараға: Бұрұғұ: ол жерімді суымды қонар көшермін:
5

yaγlaγïm : Őtüken : quzï kedin učï Tez bašïöŋdüni Qanuy : Künüj : biz ekin ara qïčlaγïm Őtüken jeri : Onγï Ta (rqan) süjü yaγ : budun (qa) ...γï berigerü učï : Altun : Yïš kedin üčï : Kögmen : iligerü učï Köiün

жайладым: Өтүкен: қойнауы кейінгі ұшы Тез басы өңірден Қанұй: Күнүй: біз екі аралығы қыстауым Өтүкен жері: Оңғы Тархан сүңгілері жау: бүтін (халық)қа...бері қарай ұшы: Алтын: Йыш: кейінгі ұщы: Көгмен: ілгері ұшы Көлүн
6

Teŋiride : bolmuš : El Etmiš Bilge : aqanïm : ičreki : buduni : altmïs Bujruq BašïÏnanču Bujruq Toquz : bolmï Bilge : Taj Seŋün...tu...bes jüz bašï Kül Oŋï : Őz ïnanču : bes jüz : bašï Uluγ Őz ïnanču

Тәңірде: болған: Ел Етміш Білге әкем: Ішкі: бүтін (халық)ты: алтпыс Бұйрық басы Ынанчұ Баға тархан Ұлық Бұйрық Тоғыз: болған: Білге: Тай Сеңгүн... тұ...Бес жүз басы Күн Оңғы: Өз Ынанчұ: бес жүз: басы: Ұлық Өз Ынанчұ
7

Uruŋu : jüz : bašï : Uluγ Uruŋu Töles begler oγulï : bïŋ bašï Töles Külüg Erin : Tarduš begler oγulï bïŋ bašï Tarduš Külüg : Erin : Ïšbara (s)bes bïŋ er : bašï Alip Ïšbara Seŋün Jaγlagar

Ұрыңғы: жүз: басы: Ұлық ҰрыңғыТөлес бектері ұлы: мың басы Төлес Күлік Ерді: Тардұш бектері ұлы мың басы Тардұш Күлік: Ерді: Ышбара бес мың ер: басы Алып Ышбара Сеңгүн Йағлақар
8

.........mïs toguz jüz er : bašï : Tojgan : Uluγ Targan : buquγ bïŋa...

.........ған тоғыз жүз ер: басы:Тойхан: Ұлық Тархан Бұқұғ мыңға...
9

...budunï bïŋa qaγan Atačïq budunï bïŋa

...бүтін (халық)ы мыңға қағанАтачық бүтін (халық)ы мыңға
10

Teŋirim qanïm : ......qan atlïγ Čiqsi aqunču : Alip : bilge...qan...Oγuz budun altï jüz Söŋüt bir tümen budun qazγantï

Тәңірім әкем:......қан атты Чіксі ақұншы: Алып Білге...қан...Оғыз бүтін (халық)Алты жүз Сөңгүт Бір түмен бүтін (халық)қазтұрғызды (иеленді)
11

Teŋiri aqanïm : atlïγï Toquz Tatar...bujruq......γï...(Söŋüt bïn)budunï tegtemin : bu bitidükde : qanïma : Torγag bašï qa...Atačuq Begčeker Čiqsi birle Baγa Tarqan üč jüz Torγaq turdï

Тәңірі әкем: аттысы Тоғыз Татар...бұйрық.../Сөңгүт мың/ бүтін(халық)ы тидім:бұ жазарда: әкеме: Торғақ басына...Атачық Бегчекер Чігісі бірлесе Баға тархан үш жүз Торғақ тұрды:
12

Teŋiri aqanïm : oγulï...Bilge...lïγï......isig y...buyruq Azsï Tay Seŋün budunï : Toŋra bujruq...bašï : Uč Qarlug bunča : budun : Yabγu : budunï

Тәңірім әкем: ұлы... Білге..тасы...ісін...бұйрық Азсып Тай Сеңгүн бүтін(халық)ы: Тоңыра бұйрық...басы: Үш Қарлық бұнша: бүтін (халық): Йабғұ: бүтін(халық)ы:
13

Teŋirim (qanïm : oγulï)...Udurγan ...č bašï Seŋün : budunï : Toquz Bayrïqu : ...bašï Basmil : Toquz Tatar : bunča budun Čad : budunï :

Тәңірім/әкем: ұлы/...Ұдырған...басы Сеңгүн:бүтін (халық)ты: Тоғыз Байырқұ:...басы Басмыл: Тоғыз Татар: бұнша: бүтін(халық):Чад: бүтін (халық)ты:
14

...anta tegdi : bunï yaratγma...Qutiuγ Tarqan...budunïγ atïn : yoiïn : yaγïma : Aium Čisi eki : ya...Qutiuγ : Bilge : Seŋün Uršu Qutluγ : Targan Seŋün : ol eki jorï

...сонда тиді: бұны жаратқаныма...Құтлық Тархан... бүтін(халық)ты атын: жолын: жауымда: Алұм: Чісі екі:йа... Құтлық Білге:Сеңгүн Ұршы Құтлық: Тархан Сеңгүн: ол екі жорық
15

...yarïlqadï : Bayïrqu : Tarduš : Bilge Targan...Qutluγ Jaγmač : Tabγač : Šoγdaq bašï : Bilge Seŋün Ozul Šenirken

...жарылқады: Байырқұ: Тардұш: Білге Тархан:...Құтлық: Йағмач: Табғач: Соғдақ басы: Білге Сеңгүн Озұл Шеңіркен
16

).....Jolluγ qaγan(Torïjan qaγan? (218)(Bumïn qaγan : üč qaγan olurmis : eki jüz jïl olurmiš

......Йоллұқ қаған/Торыйан қаған?/ Бұмын қаған:үш қаған отырған: екі жүз жыл отырған:
17

......qïza barmïš : Učuz eki : atlïγnï tüke barmïs Qadar Qašar Bedi Bersel : Aj taz : Oγuz

......барды: Ұчұз (?) екі атысын түгей барған:Қадар Қасар Беді Берсел: Ай Таз: Оғыз
18

.........ečüm : apam : sekiz on yïl : olurmiš : Őtüken Eli : Őgüres Eli : ekin ara : Orqun : ögüzde

............әкем: үлкенім:сегіз он жыл отырған:Өтүкен Елі: Өгүрес Елі: екі аралығы: Орхон: өзенде:
19

.........yïl olurunta...yïl barmïs : atïmïn üze : kök Teŋiri : ašïra : yaγïz Jer : jana

............жыл отырғанда...жыл болған:атым (бас) үсті: көк Тәңірі:асты: нығыз Жер: жаңа
20

.........ntar atantïm : sekiz otuz yašïma : yïlan yïlqa : Türük Elinte bulγadum : anta artutdïm

............атандым: сегіз отыз жасыма(28): жылан жылы: Түрік Елінде бұрқыраттым: сонда арттырдым(көтердім):
21

.........atlïγïn jamašdï bïŋa......yorïdïm : Ozmïš Tegin Udurγanta : yorïyor : Tedi : anï alγïl tedi :

.........аттысын жанасты мыңға......жорыттым: Озмыш Тегін Ұдырғанда: жорытты: деді: оны алсын деді: сонда жеңдім хан... сонда жоқ болды: Түрік бүтін (халық)ты сонда ішке енгіздім: сонда
22

.........(Kömü)r taγda Yar ögüzde üč tuγluγ Türük budunqa anta : jetinči aj : törüt jegirmike

............Көмір тауда Йар өзенде үш тулы Түрік бүтін (халық)қа сонда: жетінші ай: төрт жиырмаға
23

.........anta : toqtartïm aqanïm : altïm : anta yoq boltï : Türük budunïγ anta : ičgrtim : anta jana

............сонда: жеңдім әкем: алдым: сонда жоқ болды: Түрік бүтін (халық)ды сонда: ішке енгіздім: сонда жаңа
24

......Ozmïš Tegin qan boltï : qoñ yïlqa : yorïdïm

.........Озмыш тегін хан болды:қой жылы: хорыттым:
25

[ekinti].........bičin yïlqa yo[rïdïm]...süŋüstüm anta šančdïm qanïn anta

екінші.........мешін жылға жорыттым...сүңгілестім сонда шанышдым ханын сонда
26

......tutdïm........atïštïm......el atamïš taqïγu yïlqa : yorïdïm yïl (...)besinč ay : ü yegirmike : qalčïšdï

......тұтдым.........атыстым......Ел атанған тауық жылға: жорыттым жыл ...бесінші ай: үш жиырмаға: шауып кеттік
27

süŋüs(dim)...ičgerip igdir bölük......ben anta kisre...ït yïlqa : Üč Qarluq : jablaq saqïnïp : Teze bardï : qurïja On oqqa

сүңгілесті...ішке енгізіп Игдірбөлек......мен сондакейінгі...ит жылға Үш Қарлұқ: жабайы (жаман)сақтанып: Тезге барды: кері Он Оққа
28

kirti : anta......(Üč Qarluq)laγzï yïlqa (Toquz Tatar)...Toguz bujruq Bes Söŋüt : qara budun : Toryan : aqaŋïm qanqa : ötünti : ečü apa atï

Кірді: сонда...... /Үш Қарлұқ/доңыз жылға/Тоғыз Татар/...Тоғыз бұйрық Бес Сөңгүтқара бүтін (халық): Торыйан:әкем ханға: өтінді: ата үлкен аты
29

bar tedi...anta : yadγu a(tadi)... anta kisre : küsgü yïlqa (Esin siz)de küč : qara budun...mis : Esinsizde : küč : qara šub ermis : qara budun : Torïyan qayan

бар деді...сонда: Йабғұа/тады/...сондакейінгі: тышқан жылға/Есінсіз/ де күш: қарабүтін (халық)...ған: Есінсізде:күш: қара су екен: қара бүтін(халық). Торыйан қаған
30

atadïTeŋiride : bolmuš : El Etmiš : Bilge qayan : atadï El bilge qatun : atadï : qaγan : atanïp : qatun atanïp : Őtüken : ortušunta : kedinin örügin : bunta : etdim

атады Тәңірде: болған: Ел Етміш: Білге қаған: атады: Ел Білге қатұн: атады: қаған: атанып: қатұн атанып: Өтүкен: ортасында: кейінгінің ордасын: бұнда еттім (жасаттым):
Ел Етміш Білге қағанның екінші (Тариат//Тэрх) бітіктасының тасбақа тұғырының мәтіні (1-ші жол)
1

Bunï yaratïγma böke tutam

Бұны: жаратуыма бөге (берік) тұтам
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.