732 ж.
көне түрік б. т.: Kültegin117 : Қытай деректерінде «Кюе-деле//Кюе-целе». Түрiк Елінің жиһангер қолбасшысы. 685 ж. Орхон өзенi бойындағы Өтүкенде туған . Құтлық (Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Бiлге қағанның туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ачынұ118 тектi.
Күлтегiн көшпелiлер тарихындағы ең көрнекті көсем, баһадүр тұлғалардың бiрi. Ол атақты «Модун, Шыңғыс, Баты» қағандарымен пара-пар, тiптi өзi қаған аталмағанымен Түрiк Елінің ірі қолбасшысы, күллi көшпелi этностарды көк байрақтың астына бiрiктiрушi, ұлы көшпелілер империясының сабақтастығын, дәстүрлі жорығын, жосынын жалғастыра бiлген кемеңгер ер, дара тұлға. Оның қылышына төтеп берген адам баласы ол заманда болған емес.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 ж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 ж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.
Күлтегiн ұлы империя үшiн көптеген ру-тайпа, одақ, ұлыстарды бағындыруда ерекше ерлiгiмен көзге түсті. Ол 16 жасынан бастап оғыз, қытан, татабы, табғач (қытай), қырғыз, түргеш, соғды және т.б. елдерге жорық жасап оларды бағындыра бiлген баһадүр қолбасшы.
«Кошо Цайдам», «Хөшөө цайдам», «Көшө-цайдам ескерткiшi», «Күлтегін ескерткіші».
Ескерткiш қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 400 км оңтүстiк-батысында, ежелгi Қарақорым қаласынан 45 км солтүстiкте, Орхон өзенiнiң сол жағалауындағы кең далада орналасқан. Бұл моңғолша «Цайдам нуур» яғни «Сортанды көлi»-нiң батыс-оңтүстiгi. Солтүстік ендік бойынша- 47º33´; шығыс бойлық бойынша- 102º49´.
Бітіктас, текше тас, кесене тұғырлары орнында, ал басқа құрамдас бөліктері сол жердегі "Орхон музейі " қоймасында сақтаулы. Күлтегіннің мәрмер бас мүсіні Моңғолия Археология институтында, зайыбының бет тұсының мәрмері Ұлттық Тарих музейінде сақтаулы. Оң тізесін бүгіп қолында ыдыс ұстап отырған бір бәдіз Санкт-Петербор Эрмитажында сақтаулы.
1. Төртбұрышты қамал құрылысы /67 x 31 м/
2. Төрт бағаналы кесене-13х13 м оның iшкi жағында 5х5,85 м текше күмбез
3. Бітіктас - 3,35х130-132х46 м
4. Тасбақа тұғыр -2, 26 x 1,33 x 0,57 м
5. Күлтегiннiң мәрмәр тасмүсiнi
6. Күлтегiн зайыбының мәрмәр тасмүсiнi
7. Тас мүсiндер - 10 дана
8. Текше тас (14 тонн)- 1 дана /2,2 x 2,7 x 1,07 м, D=0,7 м шұңқырлы/
9. Сандық тас – 4 дана
10. Арыстан тас – 2 дана
11. Қой тас- 2 дана / В.Радловтың пiкiрiнше: қара киiк тас/
12. Балбал тастар – 256- дан астам, олар күншығысқа қарай 2300 м-ге дейін тізбектеле қадалған.
Қамал құрылысының iшкi қабырғаларында Күлтегiннiң өмiрiн баяндаған суреттер салынғаны туралы қытай деректерінде айтылады. Осы қамал құрылысының сыртқы жиегi бойымен 100х55 м су шұңқұрлары қазылған.
Көгілдір мәрмер тастан бітіктас жасалынған. Оның төбесі доғалау келген, үш қос айдаһар алысқан бейнелі. Бірінші қапталының жоғарғы үшбұрышты шаршысында «қаған» таңбасы – марал /елiк, киiк/ бейнесi бәдiзделген. Осыдан төмен бірінші қапталы мен 6 қыры жазуға толы. Онда - 68 жол мәтін бар. Екінші қапталында қытайша көңiл айту жазылған119 . Осы қапталында 2 жол түрік бітік тағы қашалған. Бітіктастың мәтінінің түрік бітік таңба-әріптері 2 х1,5-2 см өлшеммен 0,4-0,5 см тереңдікте өте әсем, нақышты бiркелкi бәдiзделген. Бітіктастың тұғыры тасбақаның сол жақ бүйiрiнде 4 жол түрiк жазуы болған, ол толық күйінде сақталынбаған. 1956 ж. бітіктасқа жай түсiп үстiңгi жағының бiраз бөлігі кетiліп түскен.
Бітіктас биiктiгi – 3,33 м, енi – 1,32 м, қалыңдығы – 0,46 м мәрмер тастан жасалынған.
Осы таңғажайып ескерткiш кешендi 1889 ж. Орыс патшалық академиясы, География қоғамының шығыс Сiбiр бөлiмшесiнен шыққан Н.М.Ядринцевтiң экспедиция тобы зерттеп оны әлемге жариялайды120 . Одан кейiнгi экспедициялардың нәтижесi ретiнде 1891-93 жылдары Фин-угор ғылыми кеңесiнiң атласы121 , Орыс патшалық академиясының атласы122 жарық көредi.
1893 ж. 25 желтоқсанда даниялық В.Томсен түрiк бiтiк жазуларының оқылу ережесiн Күлтегiн ескерткiшiндегi қытайша көңiл айтқан мәтiнi негiзiнде, көне түрiк бiтiктің « Тәңірi», «Күлтегiн», «Түрiк» деген сөздерi арқылы кілтін тапты.
1894 ж. В.В.Радлов Күлтегiн бітіктасының мәтінін орысша, немiсше аударып шықты. Әсіресе В.В.Радлов пен П.М.Мелиоранскийдің123 аудармасын ерекше атаған жөн. Бұдан кейін В.Томсен, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Т.Текин, Ғ. Айдаров, Б.Базылхан, А.С.Аманжолов және т.б.ғалымдар түпнұсқалық ғылыми жаңа аудармаларын, түсініктемелерін жасады124 .
1958 ж. Н.Сэр-Оджав, Л.Ийсл бастаған Моңғол-Чехословакия бiрлескен археологиялық экспедициясы осы ескерткiш-кешенде қазба жұмыстарын жүргiзiп мұқият зерттедi125 . Ескерткіш кешеннің жалпы жобасын да жасады.
Бұл қазба жұмыстары барысында көгiлдiр мәрмәр таспен сомдаған басмүсiнді 6 м тереңдiктен тауып алады. Аталмыш басмүсiннің маңдай тұсында құс бейнеленген бес сайлы бөрiк киінген батыр тұлға сомдалған. Н.Сэр-Оджав бұл ер Күлтегіннің басмүсіні екенін, бөрік маңдайындағы бүркіт әскери лауазымның әрі бекзат тектіліктің белгісі деген түйін жасады126 .
Осы ескерткіш кешен ЮНЕСКО-ның қолдауымен 1975 ж. Моңғолия мемлекеттiк қорғауына алынып, оған тек темiр қоршау ғана жасалынған.
Моңғол археологы Д.Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі бәдіздерін толық зерттеп, оның архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасын, сызбаларын жасады127 .
1997 жылдан берi осы ескерткіш кешенде Моңғолия-Түркия мемлекет аралық келiсiмi бойынша археологиялық қазбалар жүргiзу, жаңғырту, сақтау, музей орнату iстерi жүргiзілiп келедi128 .
Бітіктас мәтінін қазақ тіліне аударуда Ғ. Мұсабаев, Қ. Мырзалиев, Қ.Өмірәлиев, М.Жолдасбеков, Ғ. Айдаров, Қ. Сартқожаұлы көп еңбек сіңірді129 .
Күлтегін бітіктас мәтіні неміс, орыс, ағылшын, франц, мажар, моңғол, осман-түркі, тува, қырғыз және т.б.тілдерінде ғылыми және көркем түрінде аударылып жарияланды130 .
Күлтегін ескерткіш кешені мен бітіктас, оның аудармасы, түсініктемелері, тарихи деректанулық, этномәдени және және т.б. жақтары жайында аса мол ғылыми зерттеулер, ғылыми-көпшілік еңбектер жарияланып келеді.
Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.59-81.
