731 ж.
көне т.б.: Küli Čur. Түрiк Елі дәуiрiндегi Тардуштың шад- чұр лауазымды әскери қолбасшысы. Мәтiнде белгiлi бiр мерзiм айтылмағандықтан зерттеушiлер оның дәл қандай уақытта жазылғанын әлi күнге дейiн анықтай алмай келедi, сондықтан шамамен VIII ғасырдың бас кезеңiне жатқызады.
«Их хөшөөт», «Күл-чор ескерткіші», «Күлі-чұр ескерткіші».
Қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 200 км батыс-оңтүстікте, Төв аймағы Дэлгэрхаан сұмыны «Их-хөшөөт» деген жерде орналасқан. Солтүстік ендік бойынша- 46º54´; шығыс бойлық бойынша- 104º33 ´.
Ескерткiш кешеннің барлық құрамдас бөлшектері орналасқан жерiнде.
Күлчұр ескерткiш-кешенi мынадай құрылымды:
1. Көтеріңкі жер қабаты, 53х35 м
2. Бітіктас (мәтін төрт қапталында - 29 жол), өлшемi- 1,90 x 0,61 x 0,20 м, 1 дана,
3. Бітіктастың жалпақ тұғыры, 1 дана
4. Бәдіздер - 8 дана
5. Арыстан тас- 2 дана
6. Қой тас – 2 дана
7. Сандық тас – 4 дана (бөлініп кеткен)
8. Балбал тастар – 165- шығысқа 1 км дейін шұбырып, соңы солтүстік шығысқа қарай иіріңкіреп барып бітеді.
Бітіктас қоңыр күрең түсті сланец тастан жасалынған. Мәтіннің таңба-әріптері біршама өшiңкі. Шығыс бетінде 13 жол, оңтүстік қапталында – 4 жол, батыс бетінде – 12 жол және 1 жол көлденең жазулы. Солтүстік бетінде жазу қашалған іздері ғана қалған.
Биіктігі – 1,90 м., ұзындығы - 0,61м, ені - 0,20.
1912 ж. В.Л.Котвич зерделей тексерiп, А.Н.Самойловичпен бiрге мәтінін аударып жариялайды182 . 1962 ж. Моңғолия-Польша бiрлескен экспедиция мүшесi Э.Трыярский ескерткiш-кешендi біршама тиянақтай зерттедi.
1971 ж. Г.Клоусон, Э. Трыярский бітіктас мәтіннің ағылшын тіліндегі ғылыми аудармасын жасап, бітіктастың эстампаждық көшірмесі мен мәтіннің таңба-әріптерінің толық қол сызбасын, ақ-қара түсті фотосуреттерін, сөздігін жариялады183 . Бітіктастың мәтінін Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Т.Текин, Ғ. Айдаров184 және т.б. ғалымдар зерттеді.
1979 ж. Моңғолия ҰА-ның Тiл және әдебиет институтының көне түрiк бiтiк зерттеу тобы тексерiп, қағаз эстампажын алады. Сонда ескерткiш тастың оң жағында тағы бiр қысқаша жазу барын анықтайды.
1983 ж. В.Е.Войтов, Г.Мэнэс аталмыш ескерткіш кешеннің жобасын, бәдіздер, сандықтастың сызбасын жасайды 185 . Моңғол археологы Д.Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі бәдіздерін толық зерттеп архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасы, сызбаларын жасады 186 .
1997 жылдары Моңғолия-Жапония бірлескен 187 экспедициясы ескерткіш кешенге тағы да зерттеу жүргізді.
2001ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізді.
Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.119-123.
