"Их бичигт", "Их бичигт", "Бага бичигт"

Бұл ескерткiш Моңғолия, Дундговь аймағының Говь-Угтаал сұмыны(ауылы)-ның 2-ншi бақ(бөлiмше)-тағы “Их бичигт, Бага бичигт” (Ұлы бiтiктi, кiшi бiтiктi) деген жердегi жартаста бәдiзделген екен. Онда көне түрiк, ұйғыр бiтiгiмен қатар көне моңғолша, тибетше т.б. таңба сызықтарымен мол.

Табылған жерде.

Көне түрiк бiтiгi жартаста жерден 180 см биiкте жазылған. Жазудың астында көне ұйғырша екi сөз жазылған. Көне түрiк бiтiгi – 16 таңба-әрiптi . Жазудың ұзындығы 61 см. Таңба-әрiптiң мөлшерi 8 см. Бұдан екi таңбасы жазудың сол жақ үстiнде.

Осы ескерткiш туралы алғашқы хабарды жас ғалым Ц.Баттулга⁴⁴¹ жариялады, және өзi барып жазудың фотосуретi мен қағаз-көшiрмесiн алып сол бойынша 1.qan 2. boz qan anci una baљi bitidim / - 1. Хан 2. Бoз хан ингэж зөвшөөрөөд / тохиролцоод/ эхлэн бичив би ( “Боз хан мен осылай ұйғарып жаза бастадым”) деп аударып топшылайды.

QAN: ХАН=ҚАН, қағаннан кейiнгi ұлық деген мәндi. Бұл сөз осы мәтiнге қатысты болмауы да мүмкiн. Өйткенi жазудың сол жағында “хан / қан” деп бөлек жазылғаны қаған немесе ханды құрметтегенi ме, әлде бұл жазуға байланыссыз ба деген сұрақ туындайды.

BUZ / ВOZ: “боз, ақ боз” деген мағынада қолданған деп божаймыз. Көне түрiк ескерткiштерiнде, мысалы Күлтегiн бiтiк-жазуында БАЗ ҚАҒАН⁴⁴² ; Хангидай түрiк бiтiгiнде БАЗ ҚАҒАН ⁴⁴³ деген ат кездесетiнiне орай БАЗ ҚАН деуге ұқсас.

Бiздiң ойымызша, бұл БОЗ деген сөз келесi AQUNČI⁴⁴⁴ сөзiмен тiркескен. Сөйтiп, БОЗ АҚҰНЧЫ яғни Ақ боз атты алғашқы қол, ақ боз атты әскер басы деген мағынада болмақ. Жорық-соғыс кезiнде алдыңғы қатарда жүретiн ең таңдаулы, тыңшы әскер тобын АҚҰНЧЫ деген. Атты әскерлердi ат-жылқысының өң-түсiмен атауы байырғы дәстүр. Бәлкiм, бұл ретте ханның ақ боз атты онбасы .

ON BAŠI: Бiздiң пiкiрiмiзше, көне түрiктiк қол-шерiктер құрылымы мен оларды басқарушы жүйесi бойынша түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы. Осы ескерткiште ОНБАСЫ делiнген.

BITIDIM : Бiтiдiм, бәдiздедiм, жаздым.

Осы түрiк бiтiк-жазудың астында ек сөз ұйғыр жазуы мынадай:

TÖKÜS

TÜKE

Осы екi сөз “Төкүс Түке” деген кiсi аты болса керек.

[441] [X]

[442] [X]

[443] [X]

[444] [X]