қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  «Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы

«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы

V-VI ғ


V-VI ғасыр.

Түрік этносаяси одақтарды бір шаңырақтың астына біріктіре білген қағанның құрметіне арналған.


«Шивээт улаан»57


Моңғолия, Бұлғын аймағы Баян-Агт сұмыны58, Арханғай аймағы Хайрхан сұмынына шекаралас «Шивээт улаан» деген жартасты кішігірім төбешіктің үстінде. Бұл жер Ханұй, Хүнүй өзендерінің құйылысы. Солтүстік ендік бойынша - 48º 47´54´´; шығыс бойлық бойынша - 102º 00´45´´.

Тас қоршау, қорған мен бәдіздері табылған орында. Бір қойтас, бір бөрістас Хайрхан сұмыны мәдени орталығында сақтаулы тұр. Ал таңбатасы болса, Хайрхан сұмыны «Жанцан тойн» ламалық (буддалық) монастрдың ауласына әкелінген.


Тасқоршау (90х40м) және он кішігірім дөңгелек тасүйінділердің ортасында дөңгелене тасүйінді орналасқан, таңбатас және оған арналған ұңғысы бар төртбұрыш тұғыртас шығыс тұсында, ал адам бейнеленген бәдіз (8 дана) және арыстан тас ( 2 дана), бөрітас (2 дана), қойтас (5 дана) мүсіндері тасүйінді мен тұғыр тастың ортасында орналасқан.

Таңбатас көкшіл түстi ертінтастан (жанартау жынысты тұнбатастан) жасалынған. Оның тегістелінген бет жағында 33-60 дана таңба бар, олар 0,5-0,1 см тереңдікте әр түрлі өлшемде соғылып қашалған, кейбірі көмескіленіп өше бастаған. Таңбалар бір-біріне жалғаса желілес қашалғандықтан олардың жалпы бір немесе екі және т.б.болуы, қосымша сызық, сызбалары толық зерттелген жоқ.


Таңбатастың биiктiгi – 1,54 м, енi-0,41 м, қалыңдығы – 0,12-0,15 м.


1912 ж. фин ғалымы Г.И.Рамстедт59 , 1927 ж. Б.Бамбаев60 , 1956 ж. Ц.Доржсүрэн61 , 1976 ж. Д.Цэвээндорж62 жалпы сипаттамалық зерттеулер жүргізді.

1976 ж. В.В.Волков, С.Н.Кореневский ескерткіш кешеннің жобасын жасады63 . 1977 ж. С.Г.Кляшторный, С.Қаржаубай64 , 1979 ж. С.Қаржаубай65 , 1996 ж. В.Е.Войтов66 1997 ж. Д.Баяр67 , В.Д.Кубарев68 ескерткіш кешеннің жалпы жобасы мен бәдіздері жайында зерттеулер жүргізді.

1998 ж. Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы зерттеді69 . 1999 ж. «Моңғолиядағы тарихи мәдени ескерткіштері» ғылыми анықтамалықта екі бәдіз фотосуреті мен қысқаша мағлұмат берілген70 . 2001 ж. «Моңғолиядағы Түрк ескерткіштері жобасының» альбомында бәдіздерінің фотосуреттері жарияланды71 . 2002 ж. Қ. Сартқожаұлы аталмыш ескерткіш кешен жайында кеңінен мағлұмат бере келіп, «екінші Түрік қағанатын орнатушы Ел төресі Құтлұғ қаған құрметіне арналған киелі орын»72 деп есептейді. 2004 ж. бұл ескерткіш кешен мен таңбатасты «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша «Шығыстану» секциясының археографикалық экспедициясы (жетекшісі: Н.Базылхан ) арнайы зерттеді73 .


  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - 42-44 б.

1.Ramstedt, G. J. & J. G. Grano & P. Aalto. Materialien zu den Altturkischen Inschriften der Mongolei //Gesammelt von G. J. Ramstedt, J. G. Grano und Pentti Aalto. JSFOu 60-7,91 p., incl. many plates
2.Liu Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Turken (T’u-Kue) //Göttinger Asiatische Forschungen, 1958. S. 16, 26, 40, 74, 150, 152, 211, 235
3.Кляшторный С.Г. Эпиграфические работы в Монголии //Археологические Открытия 1976 г, Москва, С. 588-589
4.Кляшторный С.Г. Эпиграфические работы в Монголии //Археологические открытия 1978 г
5.Granö J.G. Archaologische Beobachtungen von meiner Reise in Sudsibirien und der Nordwestmongolei im Jahre 1909 //Journal dela Societe Finno-Ougrienne. XXVIII. Helsinki 1912
6.Granö J.G. Nordwestmongolei //Formen der Altertumer. Helsingfors 1910
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.