қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  Байбалық қамалы

Байбалық қамалы


Солтүстік ендік – 49 023 ' 38 '', шығыс бойлық – 102030 ' 21''. Теңіз деңгейінен: 1127 м. Бұлғын аймағы, Хутаг-Өндөр сұмынынан 11 км батыста. Селеңгі өзен бойында орналасқан.


Ел етміш Білге қаған (747-759 ж. билік құрған ) бірінші (Мойын-чұр) бітіктасының мәтінінде: «Soγdaq: Tabγačqa Seleŋede: Baybalïq yapïtï bertim: - Соғдақ: Табғач-қытайларға Селеңгеде: Байбалық жасатып (бұйрықты) бердім» делінеді.

Ұйғыр қағандығының Ел-етміш Білге қаған тарапынан соғдылықтар мен қытайлықтарға салдырған Бай-балық қаласы ( жергiлiктi халық : Бийбулаг деп атайды)


1-қамал (238х235х378х232 м), 2-қамал (142 х 149 х158 х149 м), 3-қамал (329х314х332х320 м)


1949 ж. С.В. Киселев , Х.Пэрлээ бірлі-жарым қазба жұмыстарын жүргізген болатын. Одан кейін 1975 жылы С.Г. Кляшторный462 ал, 1982 және 1986 жылы осы қала жайлы сипаттамаларын Ю.С. Худяков463 жазған. 1996-1998 жылдары Моңғолия-Жапония ғалымдары - Д. Баяр, Н.Ширайши, Ц.Баттулга 464 аталмыш қалада арнайы зерттеу жүргізіп, қаланың 1970 жылғы әуефотосурет негізінде аталмыш қала үш қамалдан тұратынын толық анықтаған. Сондай-ақ қаланың үш құрылыс орнының топографикалық сызбасын, өлшемдерін жасап, археологиялық жерүсті жәдігерлерді жинаған, қала аумағындағы 4 дана арыстан бейнелі тасмүсіндердің суретін сызып, жалпы қаланың орны мен құрылыстық құрамы жайын анықтаған.

Осы зерттеулері негізінде Байбалық қаласы жайында белгілі моңғол археологы Д. Баяр арнайы ғылыми мақала жариялады465 . Онда 1-қамал (238х235х378х232 м), 2-қамал (142 х 149 х158 х149 м), 3-қамал (329х314х332х320 м) болғандығы анықталынған және ол орындардан әр түрлі кезеңдерге қатысты керамика қыш ыдыстардың сынықтары табылғанын тілге тиек етеді. Жергілікті тұрғындардың және зерттеушілердің хабарлауы бойынша осы қала орнында көне түрік бітік немесе көне ұйғыр жазулы ескерткіш болған делінеді. Алайда нақтылы мәлімет жоқ.

Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.