қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы

Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы

683- 734. XI. 25


735 ж

көне түрік бітік т: Bilge qaγan; қыташа: Бике кэхань, «Могилян». Түрік Елінің 717-734 жылдары билік құрған қағаны. Ол 683 ж. Орхон өзенi бойындағы Өтүкенде туған. Құтлық (Елтеріс) қағанның үлкен ұлы, Күлтегіннің ағасы. Шешесі Елбілге қатұн. «Ачынұ» текті. Түрiк Елінің бiрегей тұлғасы атанған ол iнiсi Күлтегiнмен бiрге елдің қамы, жердің тұтастығы үшін күресіп, көшпелiлер тарихында ұлы империяның іргесін бекітті. Ол күллi көшпелiлер империясының тұғырын сомдап, түрiк тектес этностардың бiрлiгiн сақтай отырып, елдiң мұңы, жердiң қамы үшiн «түнде ұйықтамай, күндiз отыра алмай» күресті.

Бiлге қаған 9 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 ж.) қайтыс болады. Түрік Елінің тағын оның iнiсi Қапаған /Қабаған/ (692-716 ж.) иеленеді. Қапағанның iнiсi Бөгүден (716 ж.) кейiн таққа отырған Бiлге қаған 19 жыл билік етеді. Бiлге қаған 13 жасында шад атағын алады. 17 жасында Таңғытқа, 18 жасында алты чұб, табғач, он тұтыққа жорық жасап жеңiске жеткен. Одан қырғыз, түргеш, қарлық, тоғыз оғыз және т.б.елдерге жорық шабуыл жасаған.


«Кошо Цайдам», «Көшө Цайдам ескерткіштері», «Білге қаған ескерткіші», «Білге қағанға арналған ескерткіш кешені»


Ескерткiш қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 400 км батыс-оңтүстiкте, ежелгi Қарақорым қаласынан 45 км солтүстiкте Орхон өзенiнiң сол жағалауындағы кең далада Күлтегін ескерткіш кешенінен оңтүстік -шығыста 500 м. жерде орналасқан. Солтүстік ендік бойынша- 47º20´; шығыс бойлық бойынша- 102º50 ´.

Қазiр осы ескерткіш кешеннің бітіктасы қоймада сақтаулы. Оның үш бөлшегі желімделініп, арнайы тұғырға орнатылған, тасбақа және тас мүсiндері және т.б. құрамдас бөлшектері "Орхон музейі" қоймасында тұр. Білге қаған мен зайыбының бәдіздері Моңғолия Ұлттық тарих музейінде сақтаулы. Текше тас алғашқы табылған орнынан қозғалған жоқ, ал бір тас мүсіннің қайда екені белгісіз.


1. Төртбұрышты қамал құрылысы -72 x 36м

2. Төрт бағаналы кесене-16х16 м

3. Бітіктас - 3,45 х 1,74 х0,78 м

4. Тасбақа тұғыр - 2,29 х 0,72 х 0,44 м

5. Білге қағанның мәрмәр тасмүсiнi

6. Білге қаған зайыбының мәрмәр тасмүсiнi

7. Тас мүсiндер - 8 дана

8. Текше тас (14 тонн)- 1 дана /2,2 x 2,7 x 1,07 м, D=0,7 м шұңқырлы /

9. Сандық тас – 4 дана

10. Арыстан тас – 2 дана

11. Қой тас- 2 дана / В.Радловтың пiкiрiнше: қара киiк тас /

12. Балбал тастар – 256- дан астам дана, олар күншығысқа қарай 2300 м-ге тізбектеліп қадалған.

Қамал құрылысының iшкi қабырғаларында суреттер салынғаны туралы қытай деректерінде айтылады. Осы қамал құрылысының сыртқы жиегi бойымен 100х55 м су шұңқұрлары салынған.

Көгілдір мәрмер тастан бітіктас жасалынған. Бiлге қаған бітіктасы тасбақа үстiне орнатылған. Оның төбесі доғалау келген, үш қос айдаһар алысқан бейнелі. Бірінші қапталының жоғарғы үшбұрышты шаршысында «қаған» таңбасы – марал /елiк, киiк/ бейнесi бәдiзделген.

Бітіктастың мәтінінің түрік бітік таңба-әріптері 2 х1,5-2 см өлшеммен 0,4-0,5 см тереңдікте жоғарыдан төменге қарай өте нақышты, бiрiңғай өлшеммен түрiк бiтiк жазуымен, оның үш қапталы мен екi қыры бәдiзделген. Ескерткiштiң төртiншi қапталында көне түрік бітік жазулы және қытай иероглифiмен сол кездегi Тан (табғач) - қытай мемлекетiнiң патшасы Синь-хуанның «көңіл айтуын» білдірген мәтін жазылған.

Ескерткiштiң түрiк бiтiк мәтінін зерттеушiлер Х (41 жол), Ха (15 жол), Хо (15 жол), екi қырындағы бiр-бiр жолды Х I, Х II және қытай жазулы қапталындағы 7 жолды Хс-деп белгiлеп қарастырады.


Бітіктас биiктiгi – 3,33 м, енi-1,32 м, қалыңдығы- 0,46 м мәрмер тастан жасалынған.


Осы таңғажайып ескерткiш кешендi 1889 ж. Орыс патшалық академиясы, География қоғамының шығыс Сiбiр бөлiмшесiнен шыққан Н.М.Ядринцевтiң экспедиция тобы зерттеп бүкіл әлемге жария етті120 . Одан кейiн Фин-угор ғылыми кеңесiнiң атласы162 , Орыс патшалық академиясының атласы163 жарық көрдi.

1894 ж. В.В.Радлов Бiлге қаған бітіктасының мәтінін орысша, немiсше аударды164 . Бұдан кейін В.Томсен, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Т.Текин және т.б. ғалымдар түпнұсқалық ғылыми жаңа аудармаларын, түсіндірмелерін жасады165 . Бітіктас мәтіннің тілін зерттеуде, қазақ тілінде сөйлетуде М.Жолдасбеков, Ғ.Айдаров, Қ. Сартқожаұлы тәрізді ғалымдар ат салысты166 .

Осы ескерткіш кешен ЮНЕСКО-ның қолдауымен 1975 ж. Моңғолия мемлекеттiк қорғауға алынып, оған тек темiр қоршау ғана жасалынған.

Моңғол археологы Д.Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі бәдіздерін толық зерттеп архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасы, сызбаларын жасады167 .

Д.Баярдың жетекшілігімен 2000-2001 жылдары Білге қаған ескерткіш кешенінде Моңғолия-Түркия бірлескен археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді168 .

Археологиялық қазба жұмыстары барысында «құрбандық» деп аталатын төртбұрыш текше тастың солтүстік жағында 170 см жерден гүл өрнегі бар төрт қапталды сандық тас табылды. Осы жаңадан табылған сандық тас пен ортасында тесік текше тас екеуінің арасында 2001 жылғы қазба жұмыстары барысында топ-тобымен көмілген қымбат асыл бұйымдар көмбесі табылды. Бұл Түрік қағандар, бекзаттардың ескерткіш кешендерін зерттеуде бұрын-соңды кездеспеген таңғажайып табылымдар болып табылады. Аталмыш бұйымдар 40 х 80 см х 30 см алаңды топырақ қабатында бос қойылып көмілген екен.

Бұдан жалпы саны 17 түрлі 1878 дана күміс бұйым, 20 түрлі 78 дана алтын бұйым, 6 түрлі 26 дана асыл тас табылды169 .

Осы табылымдар ішінде жұқа алтынмен гүл өсімдік бейнелі ою бедерлеп жасаған асыл тас орнатып, бес сайлы (жапырақты) етіп көмкерілген алтын тәж ерекше қызықты бұйым екендігін айрықша атап өткен жөн170 .


  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.82-105.

1.Ядринцев Н. Отчет экспедиции на Орхон. Глава I
2.Ядринцев Н. Отчет экспедиции на Орхон. Глава II
3.P. I - XXVI //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
4.P. XXVII - XLIX //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
5.P. 1 - 25 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
6.P. 26 - 48 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
7.Tab 1 - Tab 39 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
8.Tab 40 - Tab 66 //Inscriptions de l’Orkhon. Rescueillies par l’Expédition Finnoise. 1890. Et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1892.
9.P. I - LVII //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
10.P. LVIII - LXX //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
11.Выпуск второй. (Табл. VI, XXVII, XXXVI, LIII, LXI, LXIII, LXXI-LXXXII. Съ двумя маршрутами Орхонской Экспедиціи) //Атласъ древностей Монголіи. Изданный по поручению Императорской Академіи Наукъ В.В.Радловымъ. //Труды Орхонской экспедиціи. – Санктпетербургъ, Типография Императорской Академіи Наукъ, 1892.
12.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М., Ленинград, Издательствно Академии наук СССР, 1951
13.Радлов В.В., Меліоранскій П.М. Древне-Тюркскіе памятники Кошо-Цайдамъ.
14.Радлов В.В. Предварительный отчет.
15.Радлов В.В. Предварительный отчет о результатах экспедиции для археологического исследования бассейна р. Орхона //Сборник трудов Орхонской экспедиции, I, Санкт-Петербург, 1892. С. 1-54
16.Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала. //Советская тюркология, 1976. – № 1. – С.71-81.
17.Васильевъ В.Н. Орхонскіе памятники
18.Левин Н.П. Предварительный отчет члена Орхонской экспедиции Н.П.Левина //Отчет Орхонской экспедиции. Приложение V., 1892
19.Ядринцев Н. Отчет и дневник о путешествии по Орхону и в Южный Хангай в 1891 г. //Сборник трудов Орхонской экспедиции, V, Санкт-Петербург, pp. 1-54.
20.Ядринцев Н. Предварительный отчет об исследованиях по р.Толе, Орхону Южномъ Хангае
21.Клеменц Д.А. Приложение I. Письмо Д.А.Клеменца на имя академика Радлова //Отчет орхонской экспедиции
22.Christina Franken. Die Brennöfen im Palastbezirk von Karakorum //Dschingis Khan und seine Erben
23.Hans-Georg Hüttel. Der Palast des Ögedei Khan-Die Ausgrabungen des Deutschen Archäologischen Instituts im Palastbezirk von Karakorum
24.Hans-Georg Hüttel. Karakorum-Eine historische Skizze
25.Hans-Georg Hüttel. MDKE-Die Mongolisch-Deutsche Karakorum-Expedition.
26.Peter Zieme. Die Alttürkischen Reiche in der Mongolei //Dschingis Khan und seine Erben
27.Edouard Chavannes. Documents sur les Tou-Kiue Occidentaux
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.