қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы

Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы


731 ж.

көне т.б.: Küli Čur. Түрiк Елі дәуiрiндегi Тардуштың шад- чұр лауазымды әскери қолбасшысы. Мәтiнде белгiлi бiр мерзiм айтылмағандықтан зерттеушiлер оның дәл қандай уақытта жазылғанын әлi күнге дейiн анықтай алмай келедi, сондықтан шамамен VIII ғасырдың бас кезеңiне жатқызады.


«Их хөшөөт», «Күл-чор ескерткіші», «Күлі-чұр ескерткіші».


Қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 200 км батыс-оңтүстікте, Төв аймағы Дэлгэрхаан сұмыны «Их-хөшөөт» деген жерде орналасқан. Солтүстік ендік бойынша- 46º54´; шығыс бойлық бойынша- 104º33 ´.

Ескерткiш кешеннің барлық құрамдас бөлшектері орналасқан жерiнде.


Күлчұр ескерткiш-кешенi мынадай құрылымды:

1. Көтеріңкі жер қабаты, 53х35 м

2. Бітіктас (мәтін төрт қапталында - 29 жол), өлшемi- 1,90 x 0,61 x 0,20 м, 1 дана,

3. Бітіктастың жалпақ тұғыры, 1 дана

4. Бәдіздер - 8 дана

5. Арыстан тас- 2 дана

6. Қой тас – 2 дана

7. Сандық тас – 4 дана (бөлініп кеткен)

8. Балбал тастар – 165- шығысқа 1 км дейін шұбырып, соңы солтүстік шығысқа қарай иіріңкіреп барып бітеді.

Бітіктас қоңыр күрең түсті сланец тастан жасалынған. Мәтіннің таңба-әріптері біршама өшiңкі. Шығыс бетінде 13 жол, оңтүстік қапталында – 4 жол, батыс бетінде – 12 жол және 1 жол көлденең жазулы. Солтүстік бетінде жазу қашалған іздері ғана қалған.


Биіктігі – 1,90 м., ұзындығы - 0,61м, ені - 0,20.


1912 ж. В.Л.Котвич зерделей тексерiп, А.Н.Самойловичпен бiрге мәтінін аударып жариялайды182 . 1962 ж. Моңғолия-Польша бiрлескен экспедиция мүшесi Э.Трыярский ескерткiш-кешендi біршама тиянақтай зерттедi.

1971 ж. Г.Клоусон, Э. Трыярский бітіктас мәтіннің ағылшын тіліндегі ғылыми аудармасын жасап, бітіктастың эстампаждық көшірмесі мен мәтіннің таңба-әріптерінің толық қол сызбасын, ақ-қара түсті фотосуреттерін, сөздігін жариялады183 . Бітіктастың мәтінін Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Т.Текин, Ғ. Айдаров184 және т.б. ғалымдар зерттеді.

1979 ж. Моңғолия ҰА-ның Тiл және әдебиет институтының көне түрiк бiтiк зерттеу тобы тексерiп, қағаз эстампажын алады. Сонда ескерткiш тастың оң жағында тағы бiр қысқаша жазу барын анықтайды.

1983 ж. В.Е.Войтов, Г.Мэнэс аталмыш ескерткіш кешеннің жобасын, бәдіздер, сандықтастың сызбасын жасайды 185 . Моңғол археологы Д.Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі бәдіздерін толық зерттеп архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасы, сызбаларын жасады 186 .

1997 жылдары Моңғолия-Жапония бірлескен 187 экспедициясы ескерткіш кешенге тағы да зерттеу жүргізді.

2001ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізді.


  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.119-123.

1.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М., Ленинград, Издательствно Академии наук СССР, 1951
2.Малов С.Е. Образцы древне-турецкой письменности с предисловием и словарем. // Издание восточного факультета САГУ. – Ташкент, 1926.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.