қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  "Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін

"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін


732 ж.

Орхон бойындағы бітіктас ескерткіштеріне қарағанда ең оңтүстіктегі ескерткіш.


«Чойр ескерткіші»


Қазiргi Моңғолияның Дорноговь аймағы, Чойр темір жол бекетінен 15 км қашықтықтағы Сансар тауындағы ғұрыптық кешен қорғанынан табылған. Солтүстік ендік бойынша- 46º1´; шығыс бойлық бойынша- 109º1 ´.

Моңғолия Ұлттық тарих музейінің экспозициясында.


Адамның басы бейнеленген бәдіз тас алғаш үлкен қорғаннан табылған екен. Ол қорған жайлы мәлімет әзірше жоқ.

Бәдіз қоңыр гранит тастан жасалынған. Бәдіздің бас тұсы анық сақталынған, одан төмеңгі кеуде тұсында 6 жол мәтін қашалған. Бәдіздің оң жақ қапталында екі таңба салынған.


1929 ж. Ж.Цэвээн Ұланбатыр қаласына музейге әкелген. Ол мәтіннің фотосуреттері мен қол көшірмесі бойынша С.Е.Малов193 1936 ж. алғашқы аудармасын жариялады. Осы бойынша 1939 ж. Х.Н.Орхун аудармасын ұсынды. 1962 ж. Э.Трыярский, 1968 ж. Б.Ринчен ескерткіштің фотосуреттерін жариялап, оның сақталуы жайлы мәселе көтерді. 1971 ж. С.Г.Кляшторный, 1998 ж. О.Ф.Серткая мәтіндік зерттеулер жүргізді 194 . 2001ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізді.


  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.126-127.

1.Ph.Denwood . Recently Found Relics of Turkic Stone Sculpture from the Territory of the Mongolian People's Republic //In: Ph.Denwood (ed.), Arts of the Eurasian Steppelands, London, pp. 203-217, +3 pis.
2.Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала. //Советская тюркология, 1976. – № 1. – С.71-81.
3.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
4.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
5.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.