қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  "Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні

"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні


Зуун оройн оволжоо


Бұл түрік бітік мәтіні Моңғолия, Баян-Өлгей аймағының Ұлан-құс сұмыны (ауылы) “Ақ шоқы” (моңғолша:Цагаан салаа) жерінің “Зүүн оройн өвөлжөө” (Шығыс төбешік қыстауы) қыстауындағы жар тасқа бәдізделген.

1995 жылы Моңғол-Америка-Орыс мемлекеттерінің “Ежелгі Алтай” проектісі бойынша зерттеу жүргізген экспедиция мүшелері Д.Цэвээндорж, Э.Якобсон, В.Д.Кубарев тапқан.


Бұл жазудағы күрделі мәселе 3, 4, 6,14-нші таңба-әріптердің бітімі. Біз өз болжауымызша оқыдық. Әлбетте, бұл жазудың толық көшірмесін жасау қажет екенін айтқымыз келеді.

Осы жартаста 19 таңба-әрiптi түрiк жазуы бiздiң транскрипциямыз бойынша мынадай:

Ö T N S L E L J A J G N Č U R A E K R A

Бұл бiтiк-жазудың оқылуы

ÖTÜN ISIL EL UJA JEGEN ČURA EKU ARA

Осы жазудың мәнi:

ҮНЕМI ЖЫЛЫН ЕЛ ЖҰРТ ЙЕГЕН-ЧҰР ЕКҮ - АРА


Бұл жазу жөнінде алғашқы хабарды Д.Цэвээндорж, Ц.Баттулга418 жария етіп:

"Көне түрiкше: ÖTÜNSEL EL UJA JEGEN AČA ERE EKE ARA

Қазақша: Өтүнсил туыс /ағайын/ жиен немере ер екi ара

Моңғолша: ötünsil ulus törel jige aжa er-e qoyar (-un) dumda

Туваша: Өтүнсил улус төрел чээн оглу эр ийи ара" деп аударған.

Дегенмен осы көне түрік жазуын әлі де тиянақтай зерттеу қажет.


  ÜTIN: Бұл сөз өтүн, өдүн өт-,өд- т.б. тұлғаларда "уақыт,үнемі, тұрақты, өту, кету" мәнді беретін түркі тілдерінде жиі қолданатын лексем. 419

ІSІL: "Жұбану, жылыну, көну" деген мағынада қолданған. 420

EL UJA: Біздің пікірімізше "ел-ұйа" - тұрақты тіркес болу керек. Ел жұрт, туған ел деген мәнде .

JEGEN ČURA EKU-ARA: Кісі аты мен лауазымы. Күл-Чұр түрік бітік-жазуында "Йеген-чұр" деген ат кездеседі.421

1.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (1)
2.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (2)
3.Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. Улаанбаатар. - 2005 (3)
4.Базылхан Н. Моңғолияның Баян-Өлгий аймағындағы көне түрік бітіктердің жаңаша оқылуы //"Отан тарихы" ғылыми журналы, 2003, №2-3.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.