қазрусeng
:
:
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
  Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін

Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін


Бұл түрiк бiтiгi VII­-IX ғасырдiкi болса керек.


"Қара қату", "Эрээн харганат"


Бұл ескерткiш Моңғолия, Баян-Өлгей аймағының орталығы Өлгей қаласынан 15 шақырым ,ал Бұғыт сұмыны(ауылы)-нан 9 шақырым шығыс-оңтүстiкте Қара қату өзенiнiң шығыс жағалауындағы “Ит үрген” тауының оң жақ белiнде орналасқан.

Табылған орнында.


Ескерткiштiң шығыс жағында бiр анық қашалған таңба бар. Басқа ұсақ сызық, сызықшалар көмескiленген және ол соңғы кезеңнiң себептерi дерлiк. Ескерткiштiң солтүстiгi мен шығыс тарапында iрi үш, кiшi жетi тас қорған тау белiнде орналасқан. Табиғи себептерден тас қорғандар өте ескiрген. Олардың iшiнде екi майда тас мүсiн кездестi. Тас қорғандар жанында бiр қой таста киiк, арқар, бұғы т.б. аңдардың суреттерi қашалған.


Көне түрiк бiтiк жазулы тастың биiктiгi 2 м 89 см, енi 35-37 см текшелеу қара жарқырақ тастың оңтүстiк бетiнiң батыс жиегiнде жерден 86 см жоғары үшкiр затпен қашалып өте айқын жазылған. Осы оңтүстiк бетiнде түрiк бiтiгi - 14 таңба-әрiптi және екi анық қашалған ру таңбалы.


Осы ескерткiш жайлы алғашқы мәлiметтi археолог Д.Эрдэнэбаатар433 “Эрээн харганат” түрiк жазуы деген атпен хабарлағаны бойынша жас ғалым, тарихшы Ц.Баттулга434: “KUNJUY : KISIN ÜČE” яғни “Ханшаның жiберген кiсiсi өштендi ” деп 11-шi таңба-әрiптi терiс оқып , қате көшiрме бойынша түсiнiктеме берген.

KÜNÜJY: Бұл сөзде q, k жуан, жiңiшкелiк дыбыстары алмасқан. Көне түрiк бiтiктерiнде qunjuy, qonjuy430 деген тұлғада кездеседi.

Бұл ретте kunjuy деп сөз басындағы “К” дыбысты дұрыс белгiленген. Өйткенi, түрiк тiлдерiндегi günü-, küne- “күндесу”, “қызғану”, “күндес” 431, көне моңғол тiлiндегi günjü гүнж “ханша, ханның қызы” деген тұлғалардың сөз басында “К-Г” дауыссыздары айтылады. Ал, кейбiр зерттеушiлер бұл сөз қытай тiлiнен енген kunju “ханша ” сөзi дейдi.432 Демек осындай атау Орхүн, әсiресе Енисей бiтiк-жазуларында жиi кездеседi.

ATЫ: аты, есiмi. Көне түрiк бiтiктерiнде тұлғаларда таңбаланған.

ÜKIKÜN: Ханшаның өз аты. Бiздiң пiкiрiмiзше ­Үкекүн.

ÜČE: Осы сөздегi үшінші таңба-әрiптi Е-ге жуық деп оқыдық. Олай болса, “ұшу, өшу, жойылу” деген мағынадағы сөз. Көне түрiктiк табиғатта адам өлiмiн “ұшып кету, ұша бару” деген тiркестерiмен айтқан. Оның мәнiсi кiсi Тәңiрге ұшады, аруағы жоғарғы көкке кетедi, аспанға жетедi дегеннен пайда болған. Бұл үшқырлы әлемдiк түйсiк танымға негiзделген.

Демек осы ескерткiште: "Ханшаның аты Үкiкүн, ол қайтыс болды" деген қазалы сөз жазылған. Осыншама биiк, алыстан қарағанда көзге көпе-көрнеу ескерткiштiң жанында 10 тас қорған орналасқаны қаған немесе ханның қызы, ханшайымға тiкелей байланысты екенiн аңғартады.

1.Базылхан Н. Моңғолияның Баян-Өлгий аймағындағы көне түрік бітіктердің жаңаша оқылуы //"Отан тарихы" ғылыми журналы, 2003, №2-3.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.