TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Iздеу
Анықтамадан Мәтіннен Түрік бітіктен Транскрипциядан Сілтемеден
Көне түрiк тiлiнде:

Көне түрiк тiлiнде іздеу көне түрiк әліппесімен жасалады. Қажетті сөзді теріп болғасын Тап дегенді басыңыз.

Іздеу жүргізілген соң, табылған мәтінге қатысты ескерткіштің аты, мәтіннің сол сөз табылған жолы шығады. Егер ескерткіш атын бассаңыз, сол ескеткіш туралы толық мағлұмат аласыз. Іздеу бетіне қайтып келу үшін терезенің ең жоғарғы немесе ең төменгі сол бұрышында тұрған белгілерді пайдаланыңыз.
Ескерту: Internet Explorer броузерінен басқаны қолданушы Түрік бітік шрифтін орнатып алуы керек. Көмек бетінде қалай орнату керегін оқып алуға болады.

Таңбаны пернетақтадан тергенде, латын әріптерімен төменде көрсетілген сәйкестікті пайдаланыңыз.
B C D F G J K L N O
Q R S T U V W X Y a
b c d g i j k l m n
p q r s t u w x y z
Iздеген сөз 98 жерде кездесті
1
Ečümüz: [104] apamïz[105] : Jаmï[106] : qaγan: törüt: buluŋuγ: qïsmïš: yïγmïš: yaymïš: basmïs: ol qan: yoq boltuqda: kisre: el yіtmіš: ïčγanmïš: qačšamïš
Атамыз: үлкенiмiз: Йамы: қаған: төрт: бұрыш+ты: қысты (қаған көтерілді): жиды: жаулады: басты: ол хан: жоқ болғанда: керi: ел жетiмсiредi: iшкi ордасы бүлiндi: қашып бытырады:
Наш великий предок Йамы-каган четыре стороны (мира) завоевал. Он собрал (воинов), сразил врагов. Когда же не стало хана, страна его осиротела. Внутренняя орда пала, рассеялась во все стороны.
Our great ancestor Yamy-kagan conquered four corner (of the world). He gathered the army and bit the enemy. When kagan died the country became orphaned. The internal horde had fallen and dispersed in parts.
2
qaγanladuq: qaγanïn: ïčγanï: idmiš: Türük budun[107] : öŋre: kün: toγusïqаŋa[108] : kesre: kün: batsïqïŋa: tegi: berіye: Tabγačqa[109] : yarïya: yïš qa tegi...
қаған+«дағандық» (қаған еткен): қағанын: iшкi ордасы: бүлiндi: Түрiк бүтін (халық): өңiр(г)е: күн:тумысына: керi кейiн: күн:батысына: тегi: бергi (оң жаққа): Табғачқа: арғы (сол жаққа): жайсаң.. қа тегi…
У властвующего кагана взбунтовалась внутренняя орда. Тюркский народ скитался от востока, где Табгачи, до запада, где ...
At the new kagan’s ruling, the internal horde stroke. Turkic people moved from east, where Tabgachs were, to west, where …
6
begleri: budunï: tüzsüz: üčün: Tabγačbudun: teblegin: körlüg: üčün: armaqčïsïn: üčün: inili: ečili: kеksürtükin: üčün: begli: budunlïγ: yoŋušurtuqïn: üčünTürük: budun: elledik: Еlin: ïčγanu: ïdmïs:
бектері: бүтін (халық): түзусіз: үшін: Табғач бүтін (халық): тепкісін: көрген: үшін: арбалғандығы: үшін: інілі: әкелі: кектескені: үшін: бекті: бүтін (халық)ты: жоныстырдығы: үшін: Түрік: бүтін (халық): ел еткен: Елін: ішін бұзып: итермеледі:
И беки, и простой народ были нечестные. Поддавшись китайцам, обманутые отцы и дети стали врагами. Беки и народ восстали друг против друга. Нарушилось единство Тюркского народа.
The lords and people went unfair. Since they give way to Chinese people, since they were defrauded by them, younger and elder brothers became revengeful and enemy to each other. Turkish people were exiled.
10
yaγï bolïp: etіnü: yаrаtunu: umаdïq: yana: ičіkmis: bunča: isig küčüg: bertük gerü: saqïnmаtï: Türük: budun: ölürüjen: urïγsaratïyan: ter ermis: yuqadu: barïr: ermis: öze: Türük: Teŋrisi: Türük: Ïduq Jeri:
жау болып: жеткені: жаратқанына: шыдадық: жаңа(дан): ішіне енді: бұнша: істі күшті: бергеннен бері: сақтанбады: Түрік: бүтін (халық): өлерменше: ұрығ асыратамын: деген еді: жоқ бола берді: үсті: Түрік: Тәңірісі: Түрік: Ұйық Жері:
Стали они врагами и восстали против, но снова были повергнуты. Не могли они служить более. Не смогли они продолжить свой род. Тюркский народ начал вырождаться. Тогда Тенгри Тюрков, Тюрков священная Земля и
They became hostile and strike against, (but) they submitted again. They were near to annihilated. They couldn't get that they gave all their deeds and services, they had no warn against. All Turkish people degraded, they had no generation and went to ruins. Then Turk Tengri above, Turkish holy Earth
13
jetijüzer: bolmïs: jetijüzer: bolïp: elsiremis: qaγansïramïs: budunïγ: küŋdemis: quldamïs: budunïγ: Türük: törüsün: ïčγanmïs: budunïγ: ečümаpam: törüsünče: yarаtmïs: bušγurmïs: Töles: Tarduš[148]: budunïγ: /anta itmis:/
жеті жүз ер: болған: жеті жүз ер: болып: елсіреген: қағансыраған: бүтін (халық)ты: күңденген: құлданған: бүтін (халық)ты: Түрік: төресін: ішін білдірген: бүті(халық)ты: атам үлкенім: төресінше: жаратқан: босаңсыған: Төлес: Тардұш: бүтін (халық)ты: /сонда: етті:/
собралось всего семьсот воинов. Когда их стало семьсот, наш (дед) старший привел в порядок и обучил народ, утративший свое государство и своего кагана. Народ, сделавшийся рабами и рабынями, упразднивший тюркские установления, привел в порядок и наставил по установлениям моих предков. Так поступили с народом Толис и Тардуш.
gathered together seven hundred soldiers. After they had numbered seven hundred men, he brought them to order and trained people who had lost their state and their kagan, people who had turned to slaves and servants, people who had lost the Turkish institutions, brought to order and followed the rules of my ancestors. Then he gave people Tolis and Tardush states.
16
törüg: qаzγanïp: uča: barmïs: аqaŋïm: qaγanqa: bašlayu: Baz qaγanïγ: balbal: tikmis: ol törüde: öze: ečüm qaγan: olurtï: ečüm qaγan: olurupan: Türük: budunïγ: ječe іtdi: іgіti: čïγaŋïγ/: bay: qïltï: azïγ: üküš: qïltï:/
төре(лік)ті: қаз тұрғызып: ұша: барды: әкем: қағанға: бастай: Баз қағанды: балбал: тіккен: ол төре(лік)те: үсті: атам қаған: отырды: атам: қаған: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше жақсы етті: жетілдірді: шығайды: /бай: қылды: азды: көп: қылды:/
установив свою власть, умер мой отец. Балбалы для него были начаты с балбалов Баз кагана. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным.
after he had founded (such a great) empire and gained power, passed away (lit.: 'went flying'). Balbals erected for my father, the kagan, were first erected from Baz Kagan's balbals. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous.
26
qaγan: olurtadï erinč: neŋ yïlïsïγ: budunqa: olurmadïm: ičre ačsïz: tïšra: tonsuz: yabïz yablaq: budunta: üze: olurtum: inim Kültegin birle: sözlešdimiz: аqaŋïmïz: ečümüz: qaz/γanmïš: budun: atï küsü: yoq bolmazun/
қаған: отыртған еді: нең ылдилы: бүтін (халық)қа: отырмадым: ішінде: ашсыз: тысында: тонсыз. жабы жабайы: бүтін (халық)та: үсті: отырдым: інім Күлтегін бірлесе: сөзге бекідіміз: әкеміз: атамыз: қаз /тұрғызған: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын:/
возвел на престол (меня). Я отнюдь не сел править богатым народом; (напротив,) я стал правителем бедных и несчастных людей, у которых внутри не было пищи и снаружи одежды. Я и Культегин, мой младший брат, посовещались. Чтобы имя и слава народа, которыми правили наш отец и дядя, не погибли, и
enthroned (me). I did not become ruler of wealthy and prosperous people at all; (on the contrary,) I became a ruler of poor and miserable people, who were food-less inside and cloth-less outside. I and Kultegin, my younger brother, consulted together. For the name and fame of people, which our father and uncle had ruled, would not perish, and
31
Umay teg: ögüm: qatun: qutuŋa: inim Kültegin: er at boltï: altï jegirmi: jašïŋa: ečüm qaγan: Еlin: törüsün: anča: qazγantï: Altï čub: Soγdaq tapa: süledimiz: buzdïmïz: Tabγač: On Tutuq: beš tümen: sü kelti: süŋüšdümüz:
Ұмай тек: шешем-өгейім: қатұн: құтына: інім Күлтегін: ер атты болды (батыр ер атанды): алты жиырма (16): жасында: әкем қаған: Елін: төрелігін: сонша: қаз тұрғызды: Алты Чұб: Соғдақ таман: сүңгіледіміз: бұздымыз: Табғач: Он Тұтық: бес түмен: сүңгі келді: сүңгілестіміз:
Мой младший брат Культегин получил геройское имя благодаря удачи моей Умай-подобной матери-мачехи Катун. Когда ему было шестнадцать, мой дядя, каган, призвал подданных. Мы пошли войною на Шесть Чубов и Согдийцев. Китайский губернатор Онг-Тутук шел с пятьюдесятью тысячами армией (против нас). И мы сражались.
My younger brother Kultegin became a man due to good luck of my Umay-like mother, the katun. When he was sixteen, my uncle, the kagan, gathered the lords. We went on a campaign in direction of Six-Čub Sogdian colonies. The Chinese governor On-Tutuq came with fifty thousand armies. And we fought.
38
tutuztï: ekisin: özü аltizdï: anta yana: kirip: Türgeš: qaγan: buyruqï: az tutuquγ: eligin tutdï: qaγanïn anta: ölürtimiz: elin: altïmïz: Qara Türgeš: budun: qop ičikdi: ol budunïγ: Tabarda: /qo.../
тұтысды: екеуін: өзі алысты: сонда жаңа: кіріп: Түргеш: қаған: бұйрықын: аз тұтұқты: елуін тұтды: қағанын сонда: өлтірдіміз: елін: алдымыз: Қара Түргеш: бүтін(халық): көп ішке енді: Ол бүтін (халық)ды: Табарда:/ қо.../
сразился и он (то есть, Культегин) захватил двух из них. Там он снова ворвался (линию врага) и захватил Губернатора(Tutuq) Аза и его армию. Там мы убили их кагана и подчинили его страну. Многие Тюргеши убежали. Мы … тех людей в Табаре.
.... and he (i.e., Kultegin) himself captured two of them. There he again broke into (the enemy's lines) and captured the Az Tutuq (Governor) and his army. There we killed their kagan and subdued his country. Many of the common Turgesh people run away. We ... those people in Tabar.
13
Kültegin: qoň: jïlqa: jeti: jegirmeke: učdï: toquzïnčï ay: jeti otuzqa: yoγ: ertürtümüz: barïqïn: bedizin: bitig tašïn: bičin jïlqa: jetinč ay: jeti otuzqa: quplatïmïz: Kültegin: özі qïrq: artuq: jiti yašïn: boltït: taš /barïqïn/: bunča: bedizčig: tuyγun: El teber: kelürti:
Күлтегін: қой: жылғы: жеті: жиырмаға: ұшды: тоғызыншы ай: жеті отызға: жоқтау: жосынын жасадық: барығын: бәдізін: бітіктасын: мешін жылғы: жетінші ай: жеті отызға: тұрғыздық: Күлтегін: өзі қырық: артық: жеті жасында: болған-ды: бас барығын: бұнша: бәдізшік: тұйғын: Елбетер: келтірті:
Культегин скончался (букв.: 'улетел к Тенгри') в семнадцатый день Года Овцы. Мы провели (его) похороны в двадцать седьмой день девятого месяца. Мы закончили его мавзолей, статуи и картины, и его камень надписи в двадцать седьмой день седьмого месяца, в Году Обезьяны. Культегин был в возрасте сорок семь. Туйгун Ельтебер привел всех этих скульпторов и живописцев.
Kultegin passed away (lit.: 'flew away to Tengri') on the seventeenth day of the Sheep Year. We held (his) funeral on the twenty-seventh day of the ninth month. We finished his mausoleum, the statues and paintings, and his inscription stone on the twenty-seventh day of the seventh month, in the Monkey Year. Kultegin was at age of forty-seven. The Tuyγun Elteber brought all of these sculptors and painters.
14
bunča: bitig: bitigme: Kültegin: atïsï: Joluγ tegin: bitidim: jegirme: kün:olurup: bu tašqa: bu: tamqa: qop: Joluγ tegin: bitidim: ïγar: oγlanïŋïzdа: tuyγunïŋïzda: jegde: jegdür: ertigiz: uča bardïγïz: Teŋiri: tirigedkeči:
бұнша: бітік: бітікдеуші: Күлтегін: аталығы: Йолұқтегін: бітіктедім(жаздым жиырма: күн: отырып: бұ тасқа: бұ тамға: көп: Йолұғ тегін: бітіктедім: жылар: ұлдарыңызда: тұйғындарыңызда: игіде: игі еттір: ұша бардыңыз: Тәңірі: тірі еткейінше:
Тот, кто надписал все надписи - я, (принц) Йоллугтегин, племянник Культегина. Сев двадцать дней Я, (принц) Йоллугтегин, написал все эти надписи на этом камне. Для сыновей и родственников, чтобы оплакивать. Благословите. Вы скончались (lit.: 'улетели'), пока Тенгри не даст Вам жизнь снова...
The one, who had inscribed all these inscriptions – I, (Prince) Yolluγtegin, the nephew of Kultegin. Having sat down twenty days I, (Prince) Yolluγtegin, inscribed all these inscriptions on this stone. For sons and relatives to cry. Blessed you. You passed away (lit.: 'went flying') until Tengri gives you life again.
2
Toquz Oγuz: begleri budunї: bu sabїmїn: edgüti: esid: qatїγdї: tїŋla: ilgerü: kün: toγusїqa: birgerü: kün: ortusїŋaru: qurїγaru: kün: batїsїqїna: jїrїγaru: tün: ortusїŋaru: аnta: ičreki: budun: qop: maŋa: ükü erür: anča: budun
Тоғыз Оғыз: бектерi бүтін (халық): бұ сап сөзімді: игiлікпен: есiт !: қатты: тыңда !: ілгерi (алдыға): күн: тумысына (тоғысу): бергi (оң жақ ): күн: ортасына (қарай) керi қарай: күн: батысына: арғы (сол қол ) қарай: түн:ортасына (қарай): cонда: (осы) iшкі:бүтін (халық): көбі(қобы): маған: тобымен ерген: сонша: бүтін (халық):
Беки и народ Девяти Огузов! Внемлите в мои слова, и слушайте! Все люди кто следует за мной на востоке к восходу солнца, на юге к полудню, на западе к закату, и на севере к полуночи (послушайте это)!
Tokuz-Oguz lords and people! Hear these words of mine well, and listen hard! All people following me eastwards to sunrise, southwards to midday, westwards to sunset, and northwards to midnight (listen this)!
3
qop: etdim: ulamtї: aňїγ yoq: Türük: qaγan: Őtüken: yїš: olursar: elte: buŋ yoq: іlgerü: Šantuŋ: yazїqategi: süledim: Taluyqa: kičig: tegmedim: birgerü: Toquz: Ersenke: tegi: süledim: Tüpütke: kičig: tegmedim: qurїγaru: Jenčü ügüz:
(қобы) көп: еттiм: ұласқанда: анық жоқ: Түрiк: қаған: Өтүкен: Йышында: отырса: Елде: мұң жоқ: ілгерi: Шаңтұң: жазығына тие: сүңгiледiм: Теңiзге: кiшiк: тимедiм: бергi (оң) қарай: Тоғыз: Ерсенке: тие: сүңгiледiм: Түпiтке: кiшiк: тимедiм: керi қарай: Йенчү (Iнжу) өзен(дi):
Я сделал вас многочисленными. Нет фальши в этих словах. Если тюрками правит каган из горы Отюкэн нет грусти и печали в стране. Я прошел с войском на востоке до Шаньдунской равнины. Почти достиг моря. Я прошел с войском на юге до Токуз-Аршин. Почти достиг Тибета. На запад переправляясь через реку Йенчу (Жемчуг-Сырдария)
I made you more. There is no false in these words. If the Turkish kagan rules from the Otukan mountains, then there will be no trouble in country. I went on campaigns eastwards up to the Shantung plain. I almost reached the sea. I went on campaigns southwards up to Tokuz-Arsin. I almost reached Tibet. Westwards beyond the Pearl River
12
Tabγač: qaγanïŋ: ičreki: bedizčig: ïtï: aŋar adïnčïγ: barïq: yaraturtïm: ičin: tïšïn: adïnčïγ: bediz: urturtïm: taš toqïtdïm: köŋilteki: sabïmïn: /ul tašqa urturtïm: on oq: oγulïŋa: /аt atïŋa: tegi: körü: biliŋ: beŋgü taš: toqïtdïm:
Табғач-қытай: қағанның: ішкі: бәдізшіcі: «ытып» қатысты: оларға: ажарлы барық: жараттырдым: ішіне: тысына: ажарлы: бәдіз: ұрғыздым: тас тоқытдым: көңілдегі сап-сөзімді: / ол тасқа ұрғыздым: Он оқ ұлыңа:/ ат аттарыңа: тие: көр(іп): білің(дер). мәңгі тас: тоқытдым:
Дворцовые мастера китайского императора приняли участие. Я заставил их строить мавзолей. Они украсили внутреннюю и внешнюю сторону замечательными картинами и скульптурами. Они высекли все мои слова на камнях. Читайте это письмо и получите урок, все вы от моих потомков Десяти Стрел до рабов. Памятник
The court painters of the Chinese emperor took part. I got them to build an extraordinary mausoleum. They decorated the inside and outside with wonderful paintings and sculptures. They inscribed all my word on the stone, I had all the words in my mind recorded. See these inscriptions and get lessons, all of you from my On-Ok descendants to slaves. I had the memorial stone inscribed.
2
üze:: qaγan: olurtum: olurtuqїma: ölütečiči: saqїnїγma: Türük: begler: budun: egirip: sebinip: tostamїš: közi: jügürü: körti: bödüke: özüm olurup: bunča: aγïr törüg: törüt buluŋdaqï: budunїγ: ..itdim: Őze: kök: Teŋіri:(asïra: yaγïz: Jer: qïlïntaquda: ekin ara: kisi: oγulï: qïlïnmïs:
Үсті/нде/: қаған: отырдым: отырғанымда: өлерменші: сағынғаныма: Түрік: бектер: бүтін (халық): иіліп: сүйініп: тосырқаған: көзі: жоғары: көрді: бұл шаққа: өзім отырып: бұнша: ауыр төрелікті: төрт бұрыштағы: бүтін (халық)ды:... еттім: Үсті көк: Тәңірі: асты: нығыз (қоңыр): Жер: қылынғанында (жаралғанда): екі ара: кісі: ұлы: қылынды (жаралды):
Когда я правил, будучи каганом, Тюркские беки и народ поклонялись, возлюбили меня и подняли свои опущенные глаза. Будучи каганом, я нес тяжелую ношу ответственности. Народов со всех четырех сторон сделал ... Когда наверху синее Тенгри, а внизу бурая Земля возникли, сотворен был меж ними сын человеческий.
When I ruled, being a kagan, Turkic lords (beks) and people warshipped me, loved me and raised their eyes up. Being a kagan I beard the hard burden of responsibility. People from all four parts made… When the blue Tengri upward and the brown Earth bellow appeared, the human being was created among them.
7
yoŋušurtuqïn: üčün Türük: budun: elledik: Еlin: ïčγanu: ïdmïs: qaγanladïq: qaγanïn: jetіrü: ïdmïs: Tabγač budunqa: beglik: urï oγulïn: qul qïltï: silik qïz oγulïn: küŋ qïltï: Türük: begler: Türük: atïn: ïtï: Tabγačγï: begler: Tabγač: (atïn: tutupan: Tabγač: qaγanqa: körmüs: elig jïl:)
жоныстырдығы: үшін: Түрік: бүтін (халық): ел еткен: Елін: ішін бұзып: итермеледі: қаған еткен: қағанын: жетелей: итерді: Табғач бүтін (халық)ына: бектік: ұрық ұлын: құл болды: сұлу қыз ұлын: күң болды: Түрік: бектер: Түрік: атын: итере: Табғачғы: бектер: Табғач: (атын: тұтып: Табғач: қағанға: көрді (бағынды):елу жыл:)
Нарушилось единство Тюркского народа. Восстали они против своих каганов. Китайцы сделали твоих благородных сыновей рабами, красавиц дочерей - рабынями. Бросили Тюркские беки свои титулы и взяли титулы китайские. И служили они Китайскому кагану пятьдесят лет.
The unity of Turkic people had broken. They rose against their kagans. The Chinese made slaves your noble sons, and slaves you beautiful daughters. Turkic beks refused from their titles and admitted Chinese titles. So they served Chinese kagan.
14
qaγan: učduqda: özüm: sekiz yašda: qaldïm: ol törüde: üze: ečüm qaγan: olurtï: olurupan: Türük: budunïγ: ječe: itdim: ječe: igti: čïγaŋïγ: bayqïltï: azïγ üküš: qïltï: ečüm qaγan: olurtïqda: özüm: tegin:/eriklig ...Teŋiri: yarïlqadï: ermiš erinč:
қаған: ұшқанда: өзім: сегіз жаста: қалдым: ол төрелікте: үстінде: атам қаған: отырды: отырып: Түрік: бүтін (халық)ты: жекеше (жақсы): еттім: жекеше: жетілдірді: шығайды: бай: қылды: азды: өңшең көп: қылды: атам қаған: отырғанда: өзім: тегін: ерікті... Тәңірі: жарылқады: еткен екен:
умер, мне было восемь лет. Мой дядя стал каганом тогда. Мой дядя продвигал Тюркский народ еще лучше. Он сделал бедных богатым, небольшой народ многочисленным. Когда мой дядя был каганом, я был... тегин... Тенгри благословил нас.
I was eight years old. My uncle succeeded to the throne then. My uncle, the kagan, organized and nourished Turkish people anew. He made poor people rich and few people numerous. When my uncle was a kagan I was …tegin… Tengri blessed us.
21
ögüm qatunïγ: kötürіgme: Teŋіri: Еl bеrigme: Teŋіri: Türük: budun: atï küsü: yoq bolmazun: tijin: özümüz: ol Teŋіri: qaγan: olurtadï erinč: neŋ yïlïsïγ: budunta: üze: olurmadïm: ičre ačsïz: tïšra: tonsuz: yabïz yablaq: budunta: (üze: olurtum: inim Kül) tegin eki šad: birle: sözlešdimiz: аqaŋïmïz:
шешем-өгейім қатұнды: көтеруші: Тәңірі: Ел беруші: Тәңірі: Түрік: бүтін (халық): аты көсегесі: жоқ болмасын: дейін: өзіміз: ол Тәңірі: қаған: отыртған еді: нең ылдилы: бүтін (халық)қа: үстіне: отырмадым: ішінде: ашсыз: тысында: тонсыз.жабы жабайы: бүтін (халық)та: ( үсті: отырдым: інім Күл ) тегін екі шад: бірлесе:сөздестіміз: әкеміз:
и мою мать-мачеху катун, и который предоставил им государство, чтобы имя и слава Тюркского народа не погибло, (тот Тенгри) возвел на престол (меня). Я отнюдь не сел править богатым народом; (напротив,) я стал правителем бедных и несчастных людей, у которых внутри не было пищи и снаружи одежды. Я и Культегин, мой младший брат, посовещались. Чтобы имя и слава народа, которыми правил наш отец
my mother, the katun, and which had granted them a state, For the name and fame of the Turkish people would not perish, (that Tengri) enthroned (me). I did not become ruler of wealthy and prosperous people at all; (on the contrary,) I became a ruler of poor and miserable people, who were food-less inside and cloth-less outside. I and Kultegin, my younger brother, consulted together. For the name and fame of people, which our father
24
az budunïγ: üküš qïltïm: ïγar: Еlligde: ïγar qaγanlïγda:jeg qïltïm: törüt buluŋdaqï: budunïγ:qop baz qïltïm: jaγsïz: qïltïm: qop:maŋa: ükü еrtі: yeti jegirmi:yašïma: Taŋut[171] : tapa: süledim:Taŋut: budunïγ:bozdïm: oγulïn: yotïzïn: yïlqïsïn:barïmïn:anta altïm:sekiz jegirmi:yašïma: Altï Čub ...
аз бүтін (халық)ты: өңшең көп қылдым: ығыр: Елдікте: ығыр: қағандықта: жетік қылдым: төрт бұрыштағы: бүтін (халық)ды: көп басым қылдым: жаусыз: қылдым: көп: маған: күллі қарайтын еді: жеті жиырма (17): жасыма: Таңғыт: таман: сүңгіледім: Таңғыт: бүтін (халық)ты: бұздым: Ұлын: жұбайын: жылқысын: барлығын: сонда алдым: сегіз жиырма (18): жасыма: Алты Чұб...
и небольшой народ многочисленным. Я сделал их большими людьми в каганстве. Я покорил еще многих людей, которые живут в четырех сторонах мира. Не осталось врага. Многие из них подчинились мне. Когда мне было семнадцать лет, я пошел войной на Тангутов и сразил их. Я взял их сыновей, жен, лошадей. Когда мне было восемнадцать, пошел войной на Алты Чуб ...
and few people numerous. I made them superior than people, who had great states and (respectful rulers). I made all people living in four parts of the world subjected to me. There was no enemy left. Many of them subjected to me. When I was seventeen years old I went on campaign to Tanguts and conquered them. I took their sons, wives, horses. When I was eighteen, I went on campaign to Alty Chub…
28
Bolčuda: süŋüšdümiz: qaγanïn: yabγusïn: šadïn: anta ölürtim: elin: anta altïm: otuz yašïma: Besbalïq: tapa: süledim: аltï yolï süŋüšdüm:... süsin:qop: ölürtim: anta: ičreki ne: kišitin:... k: yoq boltačï: erti: ...kiši...: uqγalï: kelti: basdïm: Besbalïq: anï üčün: ozdï: otuz artuqï:
Болчұда: сүңгілесдіміз: қағанның:йабғұсын: шадын: сонда өлтірдім: елін: сонда алдым: отыз жасыма: Бесбалық: таман: сүңгіледім: алты жолы сүңгілесдім:...сүңгісін: көп: өлтірдім: сонда: ішкі не: кісіден:... жоқ боладысы: еді:.кісі...ұққалы келді: басдым: Бесбалық: сол үшін: озды (ұтты): отыз артық:
Сражались в Болчу. Я убил их кагана, йабгу и шадов тогда. Захватил их народ. Когда мне было тридцать, пошел войной на Бешбалык. Было всего шесть сражений... Убил многих воинов... Тогда из города ... пришел человек ... Я захватил Бешбалык поэтому. Когда мне было тридцать
Fought in Bolchu. I killed then their kagan, yabgu and shads. Conquered their nation. When I was thirty went with war to Beshbalyk. There were only six battles. We killed a lot of their warrious. A man came from the city then. That is why I captured Beshbalyk. When I was thirty one,
37
.. /süŋ/üšdüm:süsin: sančïdïm: ičikgime: ičikdi: budun: boltï: ölügme: ölti: Seleŋe: qodï yorïpan: Qarаγan: qïšlata: biz: barïqïn: anta buzdïm: .....jïšqa: аγdï: Uyγar Elteber: yüzče erin: ilger....te...
...сүңгілестім: сүңгісін: шанышдым: ішіне енушісі: ішке енді: бүтін (халық): болды: өлуші: өлді: Селеңге: құйып жорытып: Қараған: қыстай: біз: барығын: сонда: бұздым: ...йышқа қарай: ақты: Ұйғыр Елбетер: жүздей ерін: ілгері...
... воевал. Сразил их войско. Те, кто сдался, присоединился ко мне, стал моим народом. Те, кто умер - умерли. Переправившись через Селенга, после зимовки в Караган, мы разрушили их строения... отступили в сторону ... Уйгур Эльтебер (отправил) около ста войск на восток...
…fought. Bit their army. Those who gave up, joined me, became my nation. Those who had died – died. Having crossed through Selenga, after winter in Karagan, we destroyed their buildings… retreated… Uigur Elteber sent about hundred army to the east…
41
.....arqïšï: kelmedi: anï anča tuyun: tep: süledim: qurïγaru: eki üč kišiligin: tezip bardï: qara budun: qaγanïγ: kelti tep: ög.....qa: at bertim: kečig atlïγ: ...
... керуен: келмеді: оны: сонша тұтамын?: деп: сүңгіледім: кері қарай: екі үш кісілігін: тежеп барды: қара бүтін (халық): қағанды: келді деп: ... ат бердім: кіші атты:...
... не дошел караван. Я напал на них, чтобы захватить. ... Так как приехал сам каган, простой народ ... я дал коня...
… did not reach caravan. I attacked them to capture… as the kagan had came, the common people… I gave a horse…
13
bunča: budun: sačïn: qulaqqïn: yaŋa/qïn/: …/bï/čdï: edgü özlük atïn: qara: kišin: kök: tejeŋin: sansïz: qop: qutï...
бұнша: бүтін (халық): шашын: құлағын: жаңауын (жағын): пісті (пышақтады): игі өзлек атын: қара: кісін: көк: тиынын?: сансыз: көп: құт...
весь народ отрезал волосы, уши, лица. Добрых коней, черных ?, синих белок? несметное количество ...
All people cut their hair, ears, faces. Good horses, black?, blue squirrels? Huge amount…
15
bašlayu: ulayu: Šad apït: begler: Buyruq...Taman Tarqan: Tunjuquq: Boyla Baγa Tarqan: ulayu: Buyruq ...Ič Buyruq: Sebeg Kül Erkin: bašlayu: ulayu: Buyruq: bunča: ïmtï: begler: aqaŋïm: ertüŋü: ...
бастай: ұласу: Шад апыт: бектер: Бұйрық... Там/ғ/ан Тархан: Тұнйұқұқ: Бойла Баға Тархан: ұласу: Бұйрық: ... Іш Бұйрық: Себек Күл Еркін: бастай: ұласу: Бұйрық: бұнша: ендігі: бектер: әкем: ерекше: ...
во главе, Шад-апыт беки, Буюруки ... Тамган Тархан, Тоньюкук, Бойла Бага Тархан, Буйруки ..., Внутренние Буюруки, во главе Себек Куль Еркин, все Буйрук беки! Мой отец ...
Led by Shad – Apyt beks, Bairuks… Tamgan Tarkhan, Tonyukuk, Boila Baga Tarkhan, Buyruqs…, Inner Buyruqs, led by Sebek Kul Erkin, all Buyruq beks! My father…
2
toγusїqїŋa: birgerü: kün: ortusїŋaru: qurїγaru: kün: batїsїqїna: jїrїγaru: tün: ortusїŋaru: аnta: ičreki: budun: qop: maŋa: ükü erür erti: anča: budun qop:etdim: ulamtї: aňїγ yoq: Türük: budun: Őtüken: yїš: olursar: elte: buŋ yoq: іlgerü: Šantuŋ: yazїqa tegi: süledim: Taluyqa: kičig: tegmedim: birgerü: Toquz:/
(тоғысу) тумысына: бергi (оң жақ ): күн: ортасына (қарай) керi қарай: күн: батысына: арғы(сол қол ) қарай: түн: ортасына (қарай): cонда: (осы) iшіндегі: бүтін халық: көбі(қобы): маған: тобымен өңшең ерген: сонша: бүтін- халық: (қобы) көп: еттiм: ұласқанда: анық жоқ: Түрiк: бүтін( халық): Өтүкен: Йышында: отырса: Елде: мұң жоқ: ілгерi: Шаңтұң: жазығына тие: сүңгiледiм: Теңiзге: кiшiк: тимедiм: бергi (оң жаққа) қарай: Тоғыз:
на юге к полудню, на западе к закату, и на севере к полуночи (послушайте это)! Я сделал Вас больше. Нет фальши в этих словах. Если тюрками правит каган из горы Отюкэнь нет грусти и печали в стране . Я прошел с войском на востоке до Шаньдунской равнины. Почти достиг моря. Я прошел войском на юге до Токуз-
In the south to the midday,in the west to the sunset, in the north to the midnight (listen to it)! I made you more. Therу are no falseness in these words. If kagan from the Otuken mountain rules the Turks there will not be troubles in the country. I went with my army in the east to Shandun plain. I nearly reached the sea. I went with my army in the south to Tokuz -
3
Ersenke: tegi: süledim: Tüpütke: kičig: tegmedim: qurїγaru: Jenčü ügüz: keče: Temir Qapїγqa: tegi: süledim: jїrїγaru: Jer Bayїrqu: jeriŋe: tegi: süledim: bunča: jerke: tegi: yorutdїm: Őtüken: yїšda: jeg: їdї yoq: ermi: El tutsar: jer: Őtüken: yїš ermiš: bu jerde: olurupan: Tabγač: budun: birle: tüzeltim: аltun: kümüš: is /igti:
Ерсенге: тие: сүңгiледiм: Түпiтке: кiшiк: тимедiм: керi қарай: йенчү (Iнжу) өзен(дi): кеше: Темiр Қапығқа: тие: сүңгiледiм: арғы қарай: Жер Байырқұ: жерiне: тие: сүңгiледiм: бұнша: жерге: тие: жорыттым: Өтүкен: Йышында: жеке: иесi жоқ: екен: Ел тұтар: жер: Өтүкен: Йыш: екен: бұ жерде: отырып: Табғач:бүтін (халық)мен: бiрге: түзеттiм: алтын: күмiс: аштыны:
Воевал до Ерсен. Почти достиг Тибета. На запад переправившись через реку Йенчу (Жемчуг-Сырдария), я прошел с войском до Железных ворот. На север прошел с войском до земли Байырку. Я прошел с войском до всех этих мест. На горе Отюкен не было хорошего правителя. Место, откуда можно править страной - гора Отюкен. Сидя здесь я правил табгачским(китайским) народом. Табгач(Китай) давал нам золото, серебро, алкоголь
Fought till Ersen. Nearly reached Tibet. In the west having crossed through the Pearl river (Syrdariya), I passed with my army to Iron Gates. To the north I passed with the army to Bairku land. I passed with my army to all these places. To the grief of Otuken there was no a good ruler.The place where it is possible to rule the country is the Otuken mountain. Sitting here I ruled Tabgach (Chinese) people. Tabgach (China) gave us a lot of gold, silver, alcohol
14
meni: edgü: körtečisin: ebiŋe: kirtečisin: buŋsuz: boltačïsïn: ......kisre: Tabγač: qaγanta: bedizči: kelürtim: ...sabïmï: sïmadï: ...ičreki: bedizčig: ïtï: aŋar: tašïγ: barïqïn: yaratdïm: ičin: tïšïn: adïnčïγ: barïq: urturdïm: ...
мені: игі: көргейсің:үйіңе: кіргейсің: мұңсыз болғайсың: ... кері кейін: Табғач-қытай: қағанда: бәдізші: келтірдім: ...сап-сөзімді сындырмады: ...ішкі: бәдізшіні: етті: әсем: тасты: барықты: жараттым: ішін: тысын: айшықты: барық: ұрғыздым: ...
прими меня во благо. Зайди в свой дом, не печалься. ... С юга писаря Табгачского(Китайского) кагана доставил. ... Дворцовые писари изготовили каменные строения, внутри и снаружи оформили красиво...
Admit me in the honor of… Enter your house, do not be sad… from the south I got Tabgach (Chinese) kagan’s clerk. … the clerks of the palace made stone buildings and inside and outside were beautifully decorated…
2
Türük budun: qanïn bolmayïn: Tabγačda: adïrïltï: qanlantï: qanïn: qodup: Tabγačqa: yana ičikdi: Teŋіri: anča temiš erinč: qan bertim:
Түрiк бүтін (халық): қанын болмайын(ша): Табғачда(н): ажыратылды: қанданды: қанын: қойып: Табғачқа: жанасып iшiне кiрдi: Тәңiрi: сонша деген екен: қан бердiм:
Тюркский народ, не будучи со своим ханом, отделился от Табгач (Китая). (Затем) оставив своего хана, снова вступил в Табгач (Китай). Тенгри так сказало: «Я дало (тебе) хана!
Turkic people not being with their kagan, separated from Tabgach (China). (Then) having left their kagan, joined Tabgach (China) again. Tengri told the following: “I gave you the khan!
3
qanïn: qudup: ičikdiŋ: ičikdük üčün: Teŋіri: ölütmüš erinč: Türük budun: ölti alqïntï: yoq boltï: Türük: Еsir[180] budun:jerinte:
қанын:қойып: iшiне ендiң: iшiне енгенi үшiн: Тәңiрi: өлімтік болдырған екен: Түрiк бүтін (халық): өлдi алқынды: жоқ болды: Түрiк: Есiр («ер тақты») бүтін (халық): жерiнде:
Ты, оставив своего хана, вступил (букв. вступил внутрь, т.е. подчинился снова Китаю)!» Из-за этого вступления Тенгри поразило (букв.: умертвило). Тюркский народ ослаб (умер), обессилел, сошел на нет. На земле благородных тюрков
You, having left your khan, entered China (litr. subjected to China)!” because of this subjection Tengri was stricken (litr. killed). Turkic people became weak (died), exhausted. On noble Turkic land
2
...quda: jegtürmiš: Išbara Čїqan: Küli Čur: bolmïš:...
...ғсонда: жеңдірген: Есбара Чықаң: Күлі Чұр: болған...
... тогда победили (под руководством) Есбара Чыкан Кули-Чор ...
…then they won (led by) Yshbar Chykan Kuli – Chur…
3
.../qaγan:/ elinte: aqarïp: edgü beŋi: körti: Uluγ Küli Čur: sekiz on: yašap: yoq bol /tï /
.../қаған:/елінде: көтеріліп: игі маған: көрді: Ұлық Күлі Чұр: сегіз он: жасап: жоқ бол/ды/
…В государстве Ильтерис-кагана состарившись и обретя вечную славу – Великий Кули-Чор в возрасте восьмидесяти лет исчез (т.е. умер)…
…in Elteris – kagan’s state getting old and finding an eternal glory – The Great Kuli – Chur at the age of eighty passed away.
6
... elig tutdï /ker.?./ ...erti: Küli Čur: Türük budun ...
...елді тұтды: ... .еді: Күлі Чұр: Түрік бүтін (халық):...
... он правил страной... Кули Чор Тюркский народ...
… he ruled the country… Kuli – Chur. Turkic people….
10
...sančdï: Кečinde: tümen süke süŋüšdi: Küli Čur oplayu tegip süsin:
....шанышды: Кечінде: түмен сүңгіге: сүңгілесті: Күлі Чұр ұмтыла тиіп:сүңгісін:
... При Кечине с многотуменным (десятитысячным) войском он встретился в битве. Кули Чор бросился в атаку и войско врага там было разбито.
…At Kechin he met multitumen (decimal) army in the battle.
11
...ïtï ..... /Beš/balïqda: törüt sü/ŋüš/ süŋüšdükde: Küli Čur oplayu tegip süsin:bulγayu:
...итерді... /Беш/балықда: төрт сүңгілес: сүңгілестікде: Күлі Чұр ұмтыла тиіп сүңгісін:бұлғақтай:
...При Бешбалыке в четырех сражениях он четырежды произвел на атаку...
…At Beshbalyk in four battles he attacked four times…
1
Küli Čur: Teŋiri: tutdï:
Күлі Чұр: Тәңірі: тұтды:
Кули Чур поклонился Тенгри.
Kuli Chur bent Tengri.
2
... Küli Čur: tarduš: budunïγ: ïtï ayu olurtï:
...Күлі Чұр: тардұш: бүтін (халық)ды: итере басқара отырды:
... Кули-Чур властвовал над народом Тардуш.
… Kuli Chur ruled Tardush people.
3
.../qadam/: er yarïγ: üzlekin: binip /oplayu tegip/: üč erig:sančdï: ...süŋüšdükde: Küli Čur üzleki jegren at binip:
.../қадам?/: ер жарақ: өжет жүйрігін: мініп /ұмтыла тиіп/: үш ерін: шаншды: ...сүңгілескенде: Күлі Чұр: өжет жүйрік жирен ат мініп:
... с доспехами воина на быстром коне он поразил копьем трех воинов (врага). ... при битве Кули Чур сел на быстрого гнедого коня ...
… with the armour of a warrior on a quick horse he bit with the spear three soldiers (enemy)… at the battle he rode a quick bay horse…
6
.../Kü/li Čur: jeti yašïŋa: jegir: ölürti: /toquz yašïŋa:/ azïqlγï: toŋuz:: ölürti: Qarluq: yaγïtuqda: Tezde: süŋüšdükde:
....Күлі Чұр: жеті жасында: жирен: өлтірді: /тоғыз жасында/: азулы: доңыз: өлтірді: Қарлұқ: жаулағанда: Тезде (өзен): сүңгілескенде:
... Кули Чур в семь лет поймал (букв. убил) лису, в девять поймал (букв. убил) дикого кабана. Когда завоевывали Карлуков, в сражении у (реки) Тез ...
… when Kuli – Chor was seven years old he killed a fox, at nine he killed a wide boar. When Karluks were conquered, in battles at the Tez (river)…
7
...: anta: kisre Qarluqqa: yem (d?) süŋü/šdükd/e: Edil aqïn binip: oplayu tegip: sanča ïdïp: toplayu: inti: yana: aγïtïp:
....сонда: кейін Қарлұққа: және: сүңгілескенде: Еділ ағын мініп: ұмтыла тиіп: шаншы итеріп: топтай: інді: жаңа: ағытып:
... затем когда сражались с Карлуками снова он сел на белого коня Едиль, бросился в атаку и дал отпор врагу...
…when they fought with Karluks he rode a white horse Edul again, rushed to attack and won the enemy…
10
.../erin/: sančγalï: süledi: süŋüšip: süsin: sančdï: elin altï: oγulïn: kisisin: bulandï: ..γ...a: Išbara: Bilge Küli Čur:
.../ерін/: шанышғалы: сүңгіледі: сүңгілесіп: сүңгісін: шанышды: елін алды: ұлын: кісісін: бұлғанды: Есбара: Білге Күлі Чұр:
... сражался и поразил их войско. Завоевали их страну. Взяли в плен детей и жен. Есбара Бильге Кули Чур
…fought and bit their army. Conquered their country. Took children and wives to prison. Esbar Bilge Kuli - Chur
12
...qaγan: inisi: El Čur: tegin: kelip: ulayu: törüt tegin: kelip: Išbara: Bilge Küli Čurïγ: yoγlatï: bedizin: bedizti: olurtï:
...қаған: інісі:Ел Чұр: тегін: келіп: ұласу: төрт тегін:келіп: Есбара: Білге Күлі Чұрды: жоқтатты: бәдізін: бәдіздетті: орнатты:
... каган, младший брат Ель Чур тегин прибыл. Четыре знатных людей справили поминки Есбары Бильге Кули Чура. Установили поминальные памятники.
…kagan, younger brother El Chur came. Four noble people held Esbara Bilge Kuli Chur’s funeral ceremony. Funeral complex was built.
7
ičgerip: yanï yorïdïm Kejre: bašïnta üč Вirküde: qan süsin: // birleqatïltïm: anta:.....
Ішке енгізіп: жаңа жорыттым Кейре: басында үш Біркүде: хан сүңгісін (әскерін)://бірлесе қатыстым: сонда: ...
захватив, я отправился в новый поход. У реки Кейре в Уч Бирку участвовал в боях, сражался с ханским войском.
Having bit, I went on a new campaign. At Keire in Three Birkud took part, fought with khan army.
14
jer: аyu: berti: anta: šančdïm: yazïqlïγ аtlïlïγ ...Teŋri: tuta berti: // qara: igіl: budunïγ: yoq qïlmadïm: еbin barqïn yïlqïšïn: yulmadïm: qïyïn: aydïm: turγuru qutum: kentü budunïm: tedim: udu: kelin tedim: qudup: bardïm: kelmedi: yiče:
жер: билік: берді: шанышдым: жазықты атты... Тәңірі: ұстай берді: қара: иілген: бүтін (халық)ты жоқ қылмадым: үйін барықын жылқысын: жұлмадым: қиындық айттым: тұрақты құтым: өз бүтін (халық)ым: дедім: сөйтіп: келсін дедім: қозып бардым: келмеді: тағы:
Дал землю и власть. Я вонзил копьями виновных... поклонились Тенгри. Не стал убивать простой покорный народ. Не отбирал их имущества, лошадей. Я их признал своим народом и разрешил им присоединиться. Но они не стали повиноваться, я был зол и пошел к ним. Они снова не пришли.
land and power. I thrusted spears into the guilty… bent Tengri. I did not kill common obedient people. I did not take away their property, horses. I confessed them as my people and let them join. But they did not obey; I became angry and went to them. But they did not come again.
17
Tay Вilge: Tutuq: yablaqïn: üčün: bir eki atlïq: üčün: qara: budunïm: öltiŋ: jetdeŋ: yaŋa ičik ölmeči: jetmeči: sen tedim: jiče: isig: küčüg: bergil: tedim: eki ay kütdim: kelmedi: sekizinč ay: bir yaŋïqa: sü yorïyïn: tedim: tuγ: tašqïr: erikli:
Тай Білге: Тұтық: жабайын (жаман): үшін: бір екі атты: үшін: қара: бүтін(халық)ым: өлдің: жеттің: жаңа іші өлмеші: жетпесі: сен дедім: игі (жетерінше): істі: күшті: бергей: дедім: екі ай күттім: келмеді: сегізінші ай: бір жаңасы: сүңгі жорытайын: дедім: ту: тасушы тасқыр: ерікті:
Из-за подлого Тай-Бильге Тутука, из-за нескольких ничтожеств, о, мой простой народ, ты погиб! Я просил тебя по доброму служить мне. Я ждал два месяца. (Ты) не пришел. Я решил вступить в поход первого числа восьмого месяца. Знаменосец
Because of mean Tai-Bilge tutuq, because of some nothingness, oh, my common people. You died! I asked you kindly to serve me. I was waiting for two months. (You) did not come. I decided to go on campaign on the first of the eighth month. A flag carrier
26
anta: toqïdïm: anta: yanï: tüsdim: Čіk budunïγ: bïŋam süre: kelti: ...Tez bašï: čïtïmïn yayladïm: yaqa: anta: yaqаladïm: Čіk budunqa: tutuq bertim: Іš barïš: Tarqad: anta: anča oldum: ...antа: er kеlti: Qazluq költe:
сонда: жеңдім: сонда: жаңа түстім: Чек бүтін (халық)ты: мыңдығым сүрте: келді: ...Тез басы: чытымды (құрылыс): жайладым: жағасын (шетін)сонда жағаластырдым: Чек бүтін (халық)қа: Тұтық бердім: Ыс Барыс: Тархат: сонда: соншалықты болдым: ...сонда: ер келді. Қазлұқ көлде:...
поразил. Тогда вышел. Народ Чеков .... У истоков Тез я велел построить чыт (каменные сооружения), оградил его. Я дал Тутука народу Чек (чтобы управлять ими). Я был Ыс Барыс Тархатом. ... тогда пришел воин... На озере Казлук
bit. Cheks people went out. At Tez I odered to build chyt (stone errections), fenced it. I gave Tutuq to Chek people. I was Ys Barys Tarkhan… then a warrior came… On the lake Kazluq…
28
...er edmis: ...temis: ičre: biz bulγayïn: temis: tašdïntan: ...//...šayïn: temis: Bašmïl: yaγïdïp: ebim erü: bardï: anï ičgermedim: tašdïnta: Üč Qarluq: Üč Ïduq ta......Ötükente: ben...
...ер жіберген... деген: ішкі: біз бұлыңғырлатайын: деген: тысындан:...//...деген: Басмыл: жаулатып: үйіме қарай: барды: соны ішке енгізбедім: тысында: Үш қарлық: Үш Ұйық т... Өтүкенде: мен:...
... отправил воина ... они сказали мы поднимем смуту внутри, а вы ... снаружи. (Так) Басмыл напал на мой дом. Я не позволил ему войти. Три Карлука в Три Уюк ... в Отюкене я...
…sent a warrior… they said that they rose disturbance inside, and you… outside. (So) Basmyl attacked my house. I did not allow him enter. Three Karluqs in Three Uyuk… in Otuken I …
29
...anta: ...altïnčï ay: bir otuzqa: süŋüsdüm anta: sančïdïm: Ičüj kečip: //...g tuγuru sančïdïm anta: ötrü: Türüges: Qarluqïγ: tabarïn alïp: ebin: yolïp barmïš ebime: tüsdim:...
...сонда:...алтыншы ай: бір отызға: сүңгілестім сонда: шанышдым: Ічүйді кешіп: //...тура шанышдым сонда: өткен: Түргеш: Қарлықты: тауарын алып: үйін: жолдап барып үйіме: түсдім: ... ...
... тогда ... на шестом месяце двадцать первого числа сражался, переправившись через Ичуй. ... Я их сразил тогда. Отобрал у Тургешей и Карлуков товар и вернулся домой. ...
…then… in the sixth month of the twenty one I fought, having gone across Ichui… I bit them then. Took away Turgeshes’ and Karluqs’ goods and returned home.
41
tapïγ: berti: .........söziŋe yazmayïn tedi: yaŋïlmayïn: tedi: yiče: boltï: ...Soγdaq: Tabγačqa Seleŋede: Baybalïq yapïtï bertim:
...берді:... ... ...сөзіне жазаламайын дедім: жаңылмайын: деді: жақсы игі: болды:...Соғдық: Табғач -қытай Селеңгеде: Байбалық жасауды (бұйрықты) бердім:
отдал... я сказал "не стану наказывать". "Я не буду предавать" сказал он. Все завершилось благополучно. ... Я приказал согдийцам и китайцам у Селенга построить город Байбалык.
gave…I said: “I will not punish”. “I will not betray” he said. Everything finished well… I ordered sogdians and Chinese to build Baibalyq city at the Selenga.
9
Iniŋizke: ečiŋizke: ingen jüki: eliz: tüšürtiŋiz:
інізге: әкеңізге: інген жүкті: іліп түсіріңіз:
Своим младшим и старшим братьям снимите верблюжьи вьюки.
Please take off camel loads to your younger and elder brothers.
3
...ič ečime: adïrïndïm:
...іш үлкенім: ажырандым:
... со старшим расстался.
... I separated from senior.
6
...аltï: yašïmda: qaŋsïradïm: bilinmedim ič ečime: yïta: adïrïndïm: bačačïγa: ič ečime: qaŋsïz ertim: ...erti
...алты: жасымда: әкесіз хансырадым: білінбеген: іш үлкенім: жетім: ажырандым: бажалыққа: іш үлкеніме: әкесіз едім: ...еді
... в возрасте шести лет остался без отца. Не помнил своих старших, остался сиротой. Рос без отца...
... I lost my father when I was six. I couldn't remember my seniors and became orphan. I grew up without fathers ...
7
Elimke:qanïmqa: bökmedim: ...erime: inime: ečime: ïmyam ekim: kü...
Елімге: әкеме: бөгеле алмадым: ... еріме: ініме: үлкеніме: ымырам шешейім: к...
Не мог остаться с отцом ... с младшими и старшими братьями, матерью ...
I couldn't stay with my father ... men, younger and older brothers, mother ...
14
Er ..demin üčün: i...da: yoqladï: qulï: alïp tutsar: küč: ič ečim
Ер ерлігі үшін: ...жоқтады: құлы: алып тұтса: күш: іш үлкенім
Во имя доблести ... оплакивали. Если его слуга служил ему великому, старший
In valor of a brave man ... mourned. If his servant served him the great, the elders
1
Tör Apa: ičreki ben beš jegirmi yašda alïnmïšïm
Төр Апа: ішкі ордалық мен бес жиырма (15) жаста алындым
Я - Тёр-апa внутренний (орды), был взят в пятнадцать лет.
I - Tör Apa of internal (hordes). I have been taken in fifteen years.
2
Tuñlarïm: er atun yoq ičin: jeti: ašnuqï ečim: tašru: etilti
Тұңғыштарым: ер атын жоқ үшін: жеті: бұрыңғы: досым: тысқа қарай: жіберілді:
Мои семь бывших друзей отправили моих старших сыновей поскольку не было достойного мужа
My elder children was sent by my seven old friends, because there was no brave men anymore.
5
Ič jer: elke: artzun: atčï: alïp Tutuq yoq: yušqadïŋ elke azman atïγ üküz at: yanaq: yïta
Іш жер: елге: артсын:Атшы:алып Тұтық жоқ: ЙҰШҚАДЫң: елге азман атты өгіз ат: ЙАНАҚ: жетім
Пусть на его земле множатся страны! Конюха Могучего Тутука нет. Конь Йушка, конь Йанак осиротели.
Let your country increases in your land. There is no more groom the great Tutuq. The horse Yušqa, the horse Yanaq became orphan.
3
Jeti čašïma: esize: ešime: esiz
Жеті Часыма: иесіз: Ешім: иесіз:
Семь Чашыма без хозяина. Ешим без хозяина.
Seven čašïma deserted. Ešime deserted.
1
Otuz oγulan saγаdïčïlar(a) ičin el(a) egirіntі
Отыз ұлан садақшылар үшін ел иірілді
Народ скопился ради тридцати огланов-лучников.
People gathered for the sake of thirty oglan-archers.
3
otuz (a) oγlan(a) saγdïčï (a) b
Отыз ұлан садақшысы
Верный друг тридцати огланов.
3
Atï Čur(a) otuz
Аты Чұр: отыз
...Имя Чур, тридцать ...
...name Chur, thirty...
3
kičig kišim (a) tul qaldï (a) Torsuq oγulïm (a)
кішілік кісім тұл қалды, Торсұқ ұлым
О мои сыновья оставшиеся (после меня), Торсук
3
Türüg t ..t ..r čeŋgi ben bičig [289]
Түрік т..т..р.. Ченші мен бічіг
Тюрк ... Ченши бичиг...
Turk ... I wrote
1
Ten : Si : men : yarin : kiče : altun : örgin : üze : oluruqan : meŋileyür : men : anča biliŋler : edgü : ol.
Тен Cимін (Тәңірі ұлы, яғни Қытай императоры)! Ертелі-кешке алтын тақтың үстінде отырып қуанармын. Сонша біліңдер: игі ол!
Я – Тен Си (т.е. китайский император). Утром и вечером, сидя на золотом престоле, я радуюсь. Знайте так: это хорошо!
I am Ten Si ('Son of Heaven', i.e. the Chinese Emperor). I enjoy sitting on the golden throne early (in the morning) and late (in the evening). Know thus: this is good.
2
ala : atlïγ : yol : Teŋri : men : yarïn : kiče : esür : men: utru : eki : aylïγ : kisi : oγlïn : soqusmis: kisi : qorqmis: qorqma : timis : qut : birgey : men : timis: anča : biliŋ : edgü : ol.
Ала атты жол Тәңірімін! Ертелі-кешке жүрермін. Басқа екі айлық кісі ұлына кезікті (соғысыпты). Кісі қорықты. Қорықпа депті. Құт беремін депті. Сонша біліңдер: игі ол!
Я – бог дороги на пегом коне. Утром и вечером я езжу. Он встретил двухмесячного сына человеческого. Человек испугался. Он сказал: «Не бойся! Я дам счастье!» Знайте так: это хорошо.
I am the Road god with a dappled horse. I amble along early (in the morning) and late (in the evening). He met two-month-old human being. The human being was afraid. He said: 'Do not be afraid! I will give you (my) divine favor'. Know thus: This is good.
13
Teŋirilig : qurtγa : yurta : qalmis : yaγlïγ : qamïč : bulupan : yalγayu : tirilmis : ölümde : ozmis : tir : anča : biliŋler :
Тәңірілік қарт жұртта қалған екен. Майлы қамыс (қасық?) тапқанда майлана тірілген екен. Өлімнен озыпты дер. Сонша біліңдер!
Говорят: небесная (т.е. близкая к смерти) старуха осталась дома (когда другие откочевали). Она лизала масляный ковш и ожила. Так избавилась от смерти. Так знайте!
An old woman remained (alone) in a deserted camp. She kept herself alive by licking a greasy ladle (and thus) she escaped death, it says. Know thus.
17
özlük : at : öŋ : yirde : arïp : oŋuk : turu : qalmis : Teŋri : küčiŋe : taγ : üze : yol : sub : körüpen : yis : üze : yas : ot : körüpen : yoriyu : baripan : sub : ičipen : yas : yipen : ölümda : ozmis : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Мініс ат өңір (шығыс) жерде арып шаршап қалыпты. Тәңірі күшінен тау үсті жол су көріп, орман үсті жасыл от (шөп) көріп жорытып барып су ішіп өлімнен құртылыпты дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: верховая лошадь на восточной стороне совсем исхудала и истощала. По могуществу неба она увидела горные ручьи и воду, а в чаще увидела зеленую траву. Она рысью пошла туда. Попив воды и поев травы, избавилась от смерти.
A riding horse came exhausted in east desert. To the strength given by Tengri, it saw way (and) water on a mountain (and) saw fresh grass on a pasture, it trotted (there). (Thus), drinking the water (and) eating the fresh (grass) it escaped death, it says. Know thus: This is good.
18
kerekü : iči : ne : teg : ol : tügünüki : ne : teg : ol : közünüki : ne : teg : körüklüg : ol : egni : neteg : edgü : ol : baγïsï : ne : teg : bar : ol : tir : anča : biliŋler : aňïγ : edgü : ol.
Кереге үй іші не тек ол? Түндігі не тек ол? Көздеуі не тек? Көруге ол! Үсті не тек? Игі ол! Бауы не тек ол? Бар ол дер. Сонша біліңдер! Жаман игі ол!
Говорят: Как внутри шатра юрты? Что за дымник? Что за окна? Через них можно смотреть! Что за крыша? Она хороша! Что за веревка? Они связывают. Так знайте – это очень хорошо!
What is the inside of the tent frame like? What is its smoke hole like? What is its window like? It can be seen through. How is its roof? It is good. How are its ropes? They are all there, it says. Know thus: This is very good.
22
uzun : tonluγ : közŋüsin : kölke : ïčγïnmis : yarïn : yaŋrayur : kiče : keŋrenür : tir : anča : biliŋler : muŋluγ : ol : aňïγ : yablaq : ol.
Ұзын тонды (әйел) айнасын көлге тастапты. Ертеңі жылап, кешке күңіреніпті дер. Сонша біліңдер. Мұңды ол. Онысы жаман ол!
Говорят: (кое-кто) с длинным плащом уронила свое зеркало в озеро. Утром плакала, а вечером убивалась. Так знайте – это печально. Это очень дурно!
(Someone) with long coat dropped her mirror into a lake. She mumbles in the morning (and) mutters to herself in the evening. Know thus: it is distressing (and) very bad.
29
oyma : er : oγlanin : kisisin : tutuγ : urupan : osïč : oyγalï : barmis : oγlïn : kisisin : utuzmaduq : yana : toquz on : bos : qoň : utmis : oγlï : yutuzï : qop : ögirer : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Ойын (құмар) еркек ұлын, кісісін тұтқын (бәске) ұрып ойнағалы барды. Ұлын, кісісін ұтылмады. Қайта тоқсан бас қой ұтты. Ұлы мен әйелі көп қуанды дер. Сонша біліңдер! Игі ол!
Говорят: азартный мужчина играл поставив на кон своего сына и слуг. Он не потерял сына и слуг. Более того, он выиграл девятьсот овец. Говорят, его сын и жена были счастливы. Так знайте – это хорошо.
A reckless man went gambling betting his son and men. He didn’t loose his son and men. Moreover he won ninety sheep. His son and wife were happy (for that), is says. Know thus: This is good.
37
bir : qarï : öküzüg : bilin : biče : qumursγa : yimis : qamsayu : umatïn : turur : tir : anča : biliŋler : yablaq : ol.
Бір кәрі өгіздің белін кесе құмырсқа жепті. Қозғала алмай тұрар дер. Сонша біліңдер: жаман ол!
Говорят: одного старого вола заели муравьи. Не будучи в состоянии двигаться, он стоял. Так знайте – это плохо!
An old ox was eaten by ants, gnawing around its belly. It lays down without being able to move, it says. Know thus: This is bad.
40
talïm : urï : yarïn ača : yasïčin : yalïm : qayaγ : yara : urukan : yalŋusun : yorïyur : tir : antaγ : alïp : ermis : anča : biliŋler : edgü : ol.
Батыр ұрпақ(ұрық) жасын (оғын) жартасты қақ жара ұрған. Жалғыз жортар дер. Сондай алып еді. Сонша біліңдер: игі ол!
Смелый мальчик стрелой ударил и рассек скалу на двое. Говорят, он один ходил (на бой). Такой герой он был. Так знайте – это хорошо!
A bold youth marches alone, opening (his) shoulder, striking and splitting the bare rock with a broad arrow-head, it says. That tough and powerful was he. Know thus: This is good.
63
qanlïq : süsi : abqa : ünmis : saγïr : ičre : elik : kiyik : kirmis : elïγin : tutmis : qara : qamaγ : süsi : ögirer : tir : anča : biliŋler : edgü : ol.
Хан сүңгісі(әскері) аңға шықты. Сағыр(қоршау) ішіне елік киік кірді. Хан елікті ұстады. Қара түгел сүңгісі(әскері) шаттанар дер. Сонша біліңдер: игі ол!
Говорят: войско хана выступило на охоту. В облаву попалась косуля. Хан поймал его. Все рядовое войско его радовалось. Так знайте – это хорошо!
The army of the khan went out for hunting. (Meanwhile) a roe deer entered the game battue. The khan caught it. All his common soldiers rejoice, it says. Know thus: This is good.
67
bars : yïl : ekinti : ay : bis : yiγïrmike : taygüntan : manïstantaqï : kičïγ : ditar : burua : guru : esïdičïmiz : Isig : Saŋun : Ïtačïq : üčün : bitidim.
Барыс жылы, екінші ай, он бесіне Тайгүнтан маныстандағы (мен) кіші діндар, буриа гуру естушіміз Ісіг Cенгүн Ытачұқ үшін бітідім(жаздым).
В год барса, второго месяца, пятнадцатого (числа) я, младший ученик монастыря Тай Гун Тан, написал это для нашего (духовного) слушателя бурва гуру Исиг Сенгун Итачук.
In the Year of Tiger, on the fifteenth (day of) the second month, I, the young pious (disciple) staying at the Tay-gün-tan (Manichaeism) monastery, wrote this book of omens for our listener burua guru Isig Sengun Ïtačïq.
Mainz 403a,b (Vorderseite)  1 рет кездеседi
12
...y...tiči : k...
2
Külüg: Tutuq: ečim: kiši qïldï
Күлік: Тұтұқ: атам: кісі қылды
Мой дед Кюлюг Тутук сделал [меня] человеком.
My grandfather Külüg Tutuq made me a man.
Чаа-Қол V (e-17)  1 рет кездеседi
2
Uyar qatunïm üčün: öldim: jïta: ičim: yorčïm: …
Сыйлы қатұн үшін: өлдім: жетім: әкем: туыстарым:...
Я погиб ради моей дорогой госпожи. Мои сироты, отец, родственники ...
I had died for dear lady. My orphans, my father and kins...
Оттук Даш (е-4)  1 рет кездеседi
1
Küč qïyaγan ičreki
Күш Қыйаған ішкі (әскер)
Внутреннее(войско) Силы Кияган
Power Qïyaγan inside (army)
Бичикту-Бом ІІ/2  1 рет кездеседi
1
kiči oγ eliŋge
...
Бар-Бұрғазы I  1 рет кездеседi
1
4
quzi ič irkin bulmadimaz baqa keltim
қымбатты үш кез болмай-ма бағу-көруге келдiм
нет ли три времени? (я) пришел посмотреть
are there three moments? I came to see
4
alïnï : ičireki eki yaryaqï : Čik :
6
otqa : kunmis : Qïlïč Üzike
11
lïγ : boltï : Alan ayïčïγï kemüd
22
Tač apa ičirekike bir : yarïq : yo
Чаа-Қол VI (e-18)  1 рет кездеседi
3
quyda: ekišime: yïta: adïrïlu bardïmïz:
құзда: аналар: жетім: айырыла кетті
У очага мать рассталась (со мной). Осиротела.
My mother is left orphan at hearth.
1
baqïr biči: eb kičig urïqa
1
bičin yïl: yiti...nč: bir yegirmi
2
iki: gičig bačïγqa: baytaγ:
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.