Тарихи анықтама
VIII-IX ғ
Қырғыз мемлекеті дәуіріне жатады.
Ескерткіш аталуы
«Уюк тарлақ ескерткіші»
Табылған жері мен cақтаулы жері
Тарлақ өзені бойындағы Ыжын-бұлақ тауының қырында орнатылған.
1916 ж. А.В.Андрианов ұйымдастыруымен Минусинск музейіне әкелінген. ММ инв. № 20
Ескерткіштің сипаттамасы
Қола және ежелгі көшпелілер заманына қатысты бұғытас (б.з.д. VIII-III ғғ).
Сұр жасыл сланец тақта тастан жасалынған.
Ескерткіш өлшемі
биіктігі - 2,61 м, ені - 0,24 м, қалыңдығы - 0,30 м.
Ғылыми зерттеулері
1888 ж. И.Р.Аспелин тапқан. Аталмыш бұғытастағы түрік бітігінің мәтіндік зерттеулерін, аудармаларын жасауға В.В.Радлов, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, И.А.Батманов, А.Ч.Кунаа, И.Л.Кормушин, А.С.Аманжолов, Д.Д.Васильев, И.Л.Кызласов қатарлы ғалымдар мол үлес қосты 265
Қосымша мәлімет
Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары (Орхон, Енисей, Талас)// "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.169-170.
Esiz - иесіз. Бұл Енисей бітіктастары мен ескерткіштерінде жиі кездесетін сөздердің бірінен саналады. В.В.Радлов siz- «Von euch» 266 (Сізден), С.Е.Малов siz - «от Вас» 267 (Сізден), И.А.Батманов siz - «от Вас»268 (Сізден) . Бұл орайда мәтіннің мазмұнына байланысты аталған бұл сөзді түсіндіру қажет секілді. Мәселенің мәнісі мынада болса керек, айталық, осындай жоқтауды мәтін иесі көзінің тірі кезінде жазды ма, әлде өлер алдында айтқан сөзі кейін жоқтау рәсіміне байланысты мәтін болып қашалды ма деген сауалдар көлденең қойылады . Қалай десекте бұл жолдар мәтін иесінің өз сөзі екені анық. Кей тұстарда бітіктас иесіне байланысты жоқтау сарындар байқалады. Басқаша айтқанда бұл оның өсиеті деген сөз. Демек «сіз» деуге де, «қайран, өкінішті» деуге де келмейді.
Мұнда есіз- деген «қайран, өкінішті» мағыналы болу керек деген пікірді алғаш Т.Текин жариялаған еді. Т.Текин еsiz – «қайран, өкінішті» 269 , И.В.Кормушин еsiz 270 – «жаль», А.С.Аманжолов еsiz 271 – «увы, как жаль, к сожалению» (қайран, өкінішті), И.Л.Кызласов еsiz272 –«о горе» ( қайғы, қасірет, сор), Б.Орынбай еsiz 273 – «есіл, асыл» және т.б. мағынада оқиды.
Сондықтан әңгімеге өзек болып отырған « Siz // Esiz » дегеніміз жылап-еңіреп, өкініп күйінген адам жайында немесе оның өкініші, қайғысы, қасіреті жайында емесдеген тоқтамға келуге болады. Бір сөзбен айтқанда «Тәнірі Елінің елшісі, алты бау рудың бектері», батыр бекзаттары емес. Ол керісінше «иесіз қалып бара жатқан, иеліксіз кетіп бара жатқан», байсыз, ерсіз қалдың-ғой, менен кейінгі ұрпақ, менен кейінгі «елім, ұлдарым, ханшайымдарым, халқым» деген этномәдени мәнде қолданылған болса керек.
Аталмыш сөздің этимологиялық төркіні idi // ije // е //+siz > еsiz. Мұның да Орхон бітіктастары мен ескеркіштері мәтінінде кездесетін ұқсас қолданысы - idi (ие), idisiz (иесіз)274 .
