Тарихи анықтама
VIII-IX ғасыр.
Қырғыз мемлекеті дәуіріне қатысты мәтін. Мазмұны жағынан Енисей ескерткіштерімен үндес келеді.
Ескерткіш аталуы
«Долоодойн ескерткіші»
Табылған жері мен cақтаулы жері
қазіргі Моңғолия Увс аймағы Түргэн сұмыны Хар ус деген жерден табылған.
Увс аймағы Улаангом сұмыны өлкетану музейінде орнатылған.
Ескерткіштің сипаттамасы
Ірі қорған (шеңбері - 17,5 м), бітіктастан тұрады.
Бітіктас қызғылт қоңыр түсті гранит тастан жасалынған. Мәтін 4 жол, таңба әріптедің биіктігі 7,5-8 см, ені 6,9-7,1 см, қашау тереңдігі 0,1-0,2 см. Бірінші жолдың (D-1) ұзындығы шамамен 105 см, екінші жол (D-2) - 102 см, үшінші жол (D-3) 103 см, төртінші жол (D-4) 102 см. Мәтіннің жол басы төменгі тұсынан жоғары қарай қашалған. Мәтінде 68 таңба-әріп бар, оның 30 таңба-әрпі анық көрінбейді. Таңба-әріптері Енисей бітіктастарына өте ұқсас.
Ескерткіш өлшемі
биіктігі – 123 см, ұзындығы – 50 см
Ғылыми зерттеулері
1955 ж. моңғол археологы Ц.Доржсүрэн тапқан 251 . Ол бітіктастарды алғаш тапқан сәтін былайша сипаттайды: « ... жергілікті тұрғындар айтқан «жазу белгісі бар ескерткішті » іздеуге шықтық, тіпті адасып та кеттік, әйтеуір әрең дегенде таптық. Ол жер Түргэн сұмыны Хар Ус деген жердегі «Долоогодойн бейіті» деп аталатын жазулы ескерткішті екі ірі қорған екен. Жергілікті тұрғындардың «Долоогодойн бейіті» деп не себептен атайтынын білетін жан табылмады. Екі қорған да өзен суының тасымен үйіп жасалған екен. Алдыңғы үлкен қорған биіктігі 2 м. Шеңбері 20 м. Қорғанның төрт бұрышында әрқайсысының биіктігі 1 метр, төрт қызыл гранит тас орнатылған. Шығыс жақтағы тас 57 сөзден тұратын 8 жол ұйғыр жазулы ескерткіш екен.
Ал, артқы жақтағы кішігірім қорғанның биіктігі 1м., шеңбері 17,5 м. Қорғанның күн шығыс бетінде Орхон-енисей әрпімен жазылған 4 жол қызыл гранит ескерткіш орнатылған . Біз фотосуретке түсіріп, ескерткіштің жазуын көшіріп алып, аталмыш екі ескерткішті Увс аймағы өлкетану музейіне тапсырдық. Ұйғыр жазулы ескерткіштің жазуы өте жақсы сақталынған. Орхон-енисей жазулы ескерткіштің тұстары кетіліп көмескіле бастағандықтан оның оқылуы да қиын. Біз 1956 жылы аталмыш екі қорғанда археологиялық қазба жүргізгенбіз, алайда материалдық қандай да бір зат табылмады ».
Бұл бітіктастың мәтіні жайында бұрын-соңды зерттеу жүргізілмеген. Бітіктастағы мәтіннің таңба-әріптері тым өшіп кеткен. Оның үстіне кезінде музей қызметкерлері ақ бояумен таңба-әріптерін айқындамақшы болып жөн-жосықсыз бояғандықтан мәтіннің оқылуы қиынға соғады.
Қосымша мәлімет
Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.160-161.
