TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Орхон аймағының ескерткіштері
«Шивээт Улаан» ғұрыптық кешені және таңбатасы
Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Нири қаған ғұрыптық кешені мен бәдізі
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
Күлі-чұр ғұрыптық кешені және бітіктасы
Алтын Тамған Тархан ғұрыптық кешені және бітіктасы
"Чойр" ғұрыптық кешені мен бәдіздегі мәтін
Күлтарханға арналған жартастағы мәтін
«Их Хануй көлi» ғұрыптық кешені және барықтағы мәтін
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) ғұрыптық кешенi және бітіктастары
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
«Тэсийн» бітіктасы
Орду-балық I (Қарабалғасұн I) бітіктасы
Орду-балық II (Қарабалғасұн II) бітіктасы
«Тэвш» бітіктасы
Қола мөрдегі жазу
Мыс тиындағы жазу
Тайхар жартастағы көне түрiк жазулары
Долоодойн бітіктасы
Сүүжийн бітіктасы
Сэврэй бітіктасы
«Дарви» жартас жазулары
Бөмбөгөр ғұрыптық кешені мен бітіктасы
“Зурийн овоо” жартастағы түрiк бiтiк жазуы
"Зүүн оройн өвөлжөө" (Ақ шоқы) түрік бітік мәтіні
"Гурвалжин уул" тауындағы түрiк бiтiк жазуы
Қара қату (Эрээн харганат) бұғытасындағы көне түрік мәтін
"Бага ойгор" (Кіші ойғыр) түрік бітік-жазуы
«Их бичигт» түрiк бiтiк жазуы
“Дэл уул” (Жалды тау) түрiк бiтiк жазуы.
“Шаахар толгой” (Шақ төбешiк) түрiк бiтiк жазуы
"Гурван мандал" (Ү­ш мандым) түрiк бiтiк жазуы
Байбалық қамалы
Өвөрхангай мұражайындағы тастың бетіндегі мәтін
«Өнгөт» ғұрыптық кешені
«Мухар» ғұрыптық кешені
"Даян нуур" ғұрыптық кешені мен бәдізі
"Өртеңбұлақ" көне түрік мәтіні
“Олон нуур” ғұрыптық кешені
"Ачит нуур" түрiк бiтiктасы
“Хөх хөтөл” түрiк бiтiк-жазуы
"Бигэр" жартастағы түрiк бiтiк жазуы
«Хөгнө Тарни» қорғаны мен бәдізі
"Цахир" жартастағы көне түрік жазулары
"Ямаан Ус" жартастағы «Ханан хад» көне түрік жазулары
"Зүрх уул" (Жүрек тауы) тауындағы түрік бітік мәтін
Налайхын бітігі
«Тэхтийн гол» жартасындағы көне түрік мәтіні
«Рашаан хад» жартасындағы көне түрік мәтіні
Хар-Салаа IV түрік бітік мәтіні
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары
Анықтама Мәтін Сурет Сызба Өлшем

Хүйіс Толгой ғұрыптық кешендері мен бітіктастары

VI- VII ғ.

Тарихи анықтама

581-582 ж.

Брахми (ескі санскрит) немесе «кхароштыға» ұқсас жазулы мәтіні оқылып анықталмағандықтан оның қандай дәуірге жататыны, кім деген тұлғаға арналғаны әлі беймәлім. Бәлкім, «Маға Ұмна қаған (өзінің) әкесі Маға Татпар қаған үшін өте үлкен ..........істерін жасауды бұйрық етті. Сонымен қатар тағы ұлық (жарлықты ескерткіш тасты) орнатуды бұйрық етті» делінген Татпар қаған бітіктасында. Сондықтан бұл екі бітіктас Татпар қағанның ұлы Маға Ұмна қағанның бұйрығымен немесе оған арналып 582-590 жылдары орнатылған болуы мүмкін.

Ескерткіш аталуы

«Хүйіс толгойн дурсгал», «Хүйіс толағай ескерткіші»

Табылған жері мен cақтаулы жері

Моңғолия, Бұлғын аймағы, Могод сұмыны «Хүйіс толгой» деген жерде. Солтүстік ендік бойынша- 48º´; шығыс бойлық бойынша-103º´.

Екі бітіктас Моңғолия Ғылым академиясы Археология институтының музейі мен зертхана қоймасында сақтаулы.

Ескерткіштің сипаттамасы

Тасүйінді, сандықтас (8 дана) және екі бітіктас. Мұнда балбалдар кездеспейді.

Бір тілдік екі ескерткіш тас. Бірінші бітіктасы көкшіл түстi гранит, оның бет жағында (Ха-1, 11 жол ) және қарсы жақ бетiнде (Ха-2, жол саны анық емес ) брахми-ескі санкскрит жазулы (тілі белгісіз) мәтін 0,1-0,2 мм тереңдікте қашалған. Екінші бітіктастың бет жағында (Хб-1, жол саны анық емес ) және қарсы жақ бетiнде (Хб-2, жол саны анық емес ) брахми-ескі санкскрит жазулы (тілі белгісіз ) мәтін қашалған.

Ескерткіш өлшемі

Бірінші бiтiктастың биiктiгi – 1,54 м, енi-0,41 м, қалыңдығы-0,12-0,15 м. Екінші бітіктастың биіктігі - 1,61 м, енi-0,40-0,44 м, қалыңдығы-0,19-0,21 м.

Ғылыми зерттеулері

1975 ж. моңғол археологы Д.Наваан тапқан88 . 1984 ж. Қ. Сартқожа кешеннің жалпы анықтамасын анықтап 2003 ж. «Орхон мұралары» кітабына бірінші бітіктастың суретін, анықтамасын жариялаған 89.

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.51.

Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.