TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
  Этномәдени сөздік
[qaγan] қаған
Көшпелілер қоғамындағы әскери-саяси биліктің дара иесі, ең жоғары лауазым атағы. Көшпелі этностардың ең шағын рудан бастап үлкен тайпа, ірі-ірі одақтар көсемдерінің ұлығы, хандардың ханы. Қаған – Түрік Елін біріктірушісі, басқарушысы, дара билік иесі. Қаған – Көк Тәңірдің елшісі, соның құты, тегі, киесі саналады. Ол төрелік-биліктің тұтқасы, бұйрықтың ең ұлық иесі. Демек қағанның бұйрығы мен жарлығы, оның шешімдері бұлтартпастай орындауға тиісті міндетті істер, Тәңірі елшісінің үкімі деген сөз. Барлық ру-тайпалар мен этносаяси бірлестіктерді басқарушы, оларға бұйрық жарлықтарды беруші жалғыз тұлға - қаған. Қағанның тікелей билігінде ič > іч деп аталатын орталық қанат болды, және «іч, төлес, тардұш» үш қанатты қаған өзінің йабғұ, шад, тархан, бұйрық, тегін бектері арқылы басқарды. Қағандық мұрагерлік жолмен ұласады. Қағанның ұлдарын мұрагер ретінде tegin> тегін деп атады. Қағанның зайыбы qatun> қатұн аталды. Қағанның қыздары qunčuy// küŋčüi> > құнчұй / күңчүй деп аталды. Қаған атану деген кіші қандарды яғни тайпа, одақ, ұлыстардың билік иелерін бір ғана билікке бағындыру, оларды өз төрелігіне мойынсындырып көндіру деген сөз. Қаған тағына отыру үшін де тайпа көсемдері qan> қан- дарды бағындыру керек-ті, сөйтіп олардың билігін бір қолға біріктіре білген қанды (йабғұ немесе тегінді) ayγïčïsï >айғұчы деп аталатын ұлық құрылтайда өз дәуірі мен билік жолына лайықты лауазымдық атақ беріп қаған деп жариялайды. Қағанның өз атымен қатар қаған тағына отырған ұлықтау атақтары болды. Аталмыш сөздің түп негізі әуелі *qan > хан деп аталды, одан *qan +*qan «хан-хан» деп атала келе > qanqan > qaŋgan > qaγan> қаған - «хан-хан, хандардың ханы, қаған» болып өзгерді. Бұл сөздің басқа бір нұсқасы «šaŋ+ju».
Мәлімет қорынан қара
Мына ескерткіштерде осы сөз кездеседі
Ел Етміш Білге қағанның (Тариат//Тэрх) екінші бітіктасы
1

Teŋiride: bolmuš: El Etmiš Bilge: qaγan: El bilge: qatun: qaγan atïγ qatun atïγ atanïp: Őtüken kedïn učinta: Tez bašinta: örügün ......(čit) anta jaratïtdïm: barš yïlqa yïlan yïlqa: eki yïl

Тәңіріде: болған: Ел Етміш Білге: қаған: Ел Білге: қатұн: Қаған: атын: Қатұн: атын атанып: Өтүкен кейінгі (батыс) ұшында: Тез басында: орданы......(чыт құрылыс) сонда жараттырдым: барыс жылғы жылан жылғы: екі жыл
Күлтегiн ғұрыптық кешені және бiтiктасы
4

kergek: bolmus: yoγučï: sïγïtčï: öŋre: kün: toγusïqta138 : Böküli: Čölüg el139 :Tabγač: Tüpüt140 : Apar 141 :Purum142 :Qïrqïz143 : Üč Qurïqan146 :Otuz Tatar144 : Qïtaň 145: Tatabi147 : bunča: budun: kelipen: sïγïtamïs: yoγulamïs: antïγ: külüg: qaγan: ermis: anta kisre: inisi: qaγan:

керек (қайтыс): болды: жоқтаушы: сықтаушы: өңірге (шығысқа): күн: тумысында: Бөкүлі: Шөлүк ел: Табғач-қытай: Апар: Пұрым: Қырғыз: Үш Құрықан: Отыз Татар: Қытаң: Татабы: бұнша: бүтін (халық): келіп: жылап -сықтады: жоқтады: соншалықты: атақты (көлік): қаған: еді: сонда кері (кейін): інісі: қаған:
Бiлге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы
1

Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmïš: Türük: Bilge: qaγan: sabїm: aqanїm: Türük: Bil/ge: qaγan: bödüke: olurtum:/anta: їmtї: al… tїsї er: Toquz Oγuz: eki Ediz ker külüg:begleri budunї: ......Türük: Тeŋiri:...

Тәңірiтек: Тәңірi: жаратқан: Түрiк: Бiлге: қаған: сап-сөзім: ағайыным: Түрік: Біл/ге: қаған: бұ өтерге: отырдым:/ сонда: енді: ...тысы ер: Тоғыз Оғыз: екі Едіз кер күлік(атақты): бектерi бүтін (халық): ... ... Түрік: Тәңірі:...
Тұнық-ұқ ғұрыптық кешені және бiтiктасы
9

körüg: sabïntaγ: Toquz Oγuz: budun: öze: qaγan: olurtï ter: Tabγačγaru: Qunï Seŋünig: ïdmïs: Qïtañγaru: Toŋra Semig: ïdmïs: sab anča ïdmïs: azqïŋa: Türük

көрiк-елші: сөзiнде: Тоғұз Оғұз:бүтін (халық): үстi: қаған: отырды: дер: Табғачқа қарай: Құны Сеңгүндi: итерген: Қытан қарай: Тоңра Семiк: итерген: сөз сонша итерген: аз ғана: Түрiк
Mainz 167 (T I D x 20)
2

... : q(a)n : q(a)g(a)n : ...

... : қан : қаған : ...
«Тэсийн» бітіктасы
7

Teŋiri:qïlïntuqda: Uyγur qaγan: olurmuš: Bökü Uluγ qaγan

Тәңірі: қылынғанында (жаратылғанда):Ұйғыр қаған: отырған:Бөкү Ұлық қаған
Этномәдени сөздікпен қатар Түрік бітік мәтін қорында көне түрік-қазақ сөздігі бар.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.