TҮРІК БІТІК
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті
қазрусeng
Iздеу:
Қайда:
Басы Ескерткіш Үйреткіш Сөздік Көмек
Бөлімдер
Көне түрік бітіктер
Түрік бітік үйреткіш
Этномәдени сөздік
Дерек көздері
Көмек
Контакт
Ескерткіш түрі
Орхон
Енисей
Талас
Тұрпан
Алтай
Қазақстан
Ферғана
Алтайдан табылған жазба ескерткіштер
1 Қарбан түрік бітік мәтіні
3-4 Бичикту-Бом II
5 Бичикту-Бом III
6 Бичикту-Бом IV
7 Бичикту-Бом V
8 Бичикту-Бом VI
9 Бичикту-Бом VII
10 Бичикту-Бом VIII
11 Бичикту-Бом IX
12 Бичикту-Бом X
13 Үстіңгі Сары-Қобы
14-15 Манырлу-Қобы I және II
16 Шірік-Тас түрік бітік мәтіні
17 Сүгедек түрік бітік мәтіні
18 Текпенек түрік бітік мәтіні
19 Түйекті I түрік бітік мәтіні
20 Түйекті II
21 Түйекті III
22 Түйекті IV
23 Көпшеген түрік бітік мәтіні
24 Үлкен Яломан
25 Төменгі Инеген
26 Жалпақ-Тас I
27 Жалпақ-Тас XIV
28 Жалпақ-Тас XVI
29 Жалпақ-Тас III
30 Жалпақ-Тас IV және VI
31 Жалпақ-Тас V
32 Жалпақ-Тас VII
33 Жалпақ-Тас VIII
34 Жалпақ-Тас IX
35 Жалпақ-Тас X
36 Жалпақ-Тас XI
37 Жалпақ-Тас XII
38 Жалпақ-Тас XIII
40 Жалпақ-Тас II/XV
41 Жалпақ-Тас XXX
42 Жалпақ-Тас XXXI
43 Жалпақ-Тас XVII
44 Жалпақ-Тас XVIII
45 Жалпақ-Тас XIX
46 Жалпақ-Тас XX
47 Жалпақ-Тас XXI
48 Жалпақ-Тас XXII
49 Жалпақ-Тас XXIII
50 Жалпақ-Тас XXIV
51 Жалпақ-Тас XXV
52 Жалпақ-Тас XXVI
53 Жалпақ-Тас XXVII
54Жалпақ-Тас XXVIII
55 Жалпақ-Тас XXIX
56 Адыр-Қан
57 Ақ Бом I
58 Ақ Бом II
59 Қара-Бом
60 Меңдүр-Соққан I
61 Меңдүр-Соққан II
62 Меңдүр-Соққан III
63 Меңдүр-Соққан IV
64 Меңдүр-Соққан V
65 Меңдүр-Соққан VI
66 Меңдүр-Соққан VII
67 Меңдүр-Соққан VIII
68 Жабаған түрік бітік мәтіні
70 Қатанды түрік бітік мәтіні
71 Құрай I түрік бітік мәтіні
72 Құрай II түрік бітік мәтіні
73 Бар-Бұрғазы I
74 Бар-Бұрғазы II
75 Бар-Бұрғазы III
76 Талдуайры түрік бітік мәтіні
77 Жалғыз-Төбе I
78 Жалғыз-Төбе II
79 Құрғақ I
80 Құрғақ II
81 Қызыл-Қабақ I
82 Қызыл-Қабақ II
83 Теке-Тұру
Деректер
Таңбалар
Сөздік
Іздеу
Карта
Мұражай жәдігерлері
Мақалалар
Әдебиеттер
Шрифт қолдау
Сайт картасы
Алтайдан табылған жазба ескерткіштер
Алтайдан табылған ескерткіштер
Мәлімет қорына Алтайдан табылған 78 ескерткіш туралы деректер енген.
Алтай түрік бітік жазба ескерткіштері
Кочеев В.А. Свод древнетюркских рунических памятников Горного Алтая. – Горно-Алтайск: АКИН, 2006.
«Таулы Алтайдың ортағасырлық түрік бітік жазба ескерткіштерін зерттеу тарихы екі ғасыр. 1818 жылы Г.И.Спасский Шарыш өзенінің жағасынан бірінші алтай бітігін тапты. Содан бері Алтайда түрік бітік жазба ескерткіштерін іздеу және зерттеу жұмыстары жалғасып келеді. Жалғасқанда бұл зерттеулер үзік-үзік жүріп отырды. И.Л.Кызласов … алтай бітігін зерттеуді үш шартты кезеңге бөлді: бірінші – XX ғ 40-ж аяғы – 60-ж басы, екінші – 60–80-жж., үшінші – 90-ж басталып, қазірге дейін жалғасуда 1.
Таулы Алтай бітігін зерттеудің тарихын толық әрі дәйекті түрде В.Д.Кубарев жазды 2
XX ғ 90-ж Алтай түрік бітік жазба ескерткіштері кең таралуына байланысты Хакасия, Тува және Монғолиямен бір қатарға шыққаны белгілі болды. Археологтардың қажырлы еңбегі арқасында алдыңғы кезеңде үш үлкен түрік бітік жазба ескерткіштерінің орталығы ашылған болатын. Ең алдымен, әрине, Жалпақ-Тас – Ресейдегі ең ірі түрік бітік жазба ескерткіші. Бұдан бұрын Тувадағы 16 мәтіні бар Хая-Бажы кешені үлкен болып есептелетін. Келесі екі орталық – это Бішікті-Бом мен Меңдүр-Соққан…
… Алдын ала болжам бойынша, қазір түрік бітік ескерткіштері кездесетін төрт аймақты атауға болады. Олар Ұрсұл және Қаракөл өзені маңайлары, Оңтүстік-Алтай ескерткіштері, Үст-Қан тобына жататын ескерткіштер. Басқа аймақтарда табылған бірен-сарат жазба ескерткіштер ол жерледе де түрік бітіктің табылуы мүмкіндігіне меңзейді. Арнайы зерттеулер нәтижесінде жаңа ескерткіштер ашылатыны анық.
Соңғы жылдарда іздеуге қатысты далалық жұмыстардың барысында Таулы Алтайдағы түрік бітіктің жазылуының осы аймаққа тән бірнеше ерекшеліктері анықталды. Таулы Алтайда түрік бітіктің үш түрі белгілі. Ең бірнші, бұл жартастың етегіне қашалған бітіктер. Олар, әдетте, жеке адамға қатысты. Бұлар IX-X ғғ жатқызылды. Екінші түрі – бітіктастардағы түрік бітік жазуы. Бұлар, әрине, эпитафиялық сарындағы, Таулы Алтайда Тува мен Хакасия халқының салт-дәстүрінен IX-X ғғ берілген3 бітіктер. Соңғы, үшінші түрі әртүрлі заттың бетіне қашалған бітіктер, мұндай заттар ерте VIII-IX ғғ ортағасырлық жерлеулерден табылып отыр.»
Түрік бітік жазба ескерткіштерінің тізімін жасау «Таулы Алтайда соңғы жылдары Горно-Алтайск мемлекеттік университеті, Алтай республикасының тарихи-мәдени мұра агенттігі, А.В.Анохин атындағы Алтай республикасының Ұлттық музейі, Франкфурт қаласының университеті көмегімен жүрді».
Алтайдағы түрік бітікті зерттеуге «әр жылдары И.Л.Кызласов, В.Ачапов, Е.П.Маточкин, О.В.Майчиков, И.А.Невская, В.П.Ойношев, А.Т.Тарбанаев, Л.Н.Тыбкова, С.Ю.Чевалков, Е.Е.Ямаева» ат салысты.4


1 Кызласов И.Л. 280 лет исследования древнетюркской рунической письменности. //Древности Алтая. – Горно-Алтайск, 2002.
2 Кубарев В.Д. К истории изучения древнетюркской эпиграфики Алтая. //Проблемы изучения истории и культуры Алтая и сопредельных территорий. – Горно-Алтайск, 1992.
3 Кызласов И.Л. Руническое письмо в горах Алтая. //Проблемы изучения истории и культуры Алтая и сопредельных территорий. – Горно-Алтайск, 1992.
4 Тарихи-мәдени қордың мәлімет қорын толықтыруға көмектескені үшін «Свода древнетюркских рунических памятников Горного Алтая» кітабының жауапты редакторы, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент В.И.Соёновқа мол ризашылығымызды білдіреміз.
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.


Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қазрусeng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.