«Иесіз». Бұл Енисей бітіктастары мен ескерткіштерінде жиі кездесетін сөздердің бірі. В.В. Радлов siz- «Von euch» (Сізден), С.Е. Малов siz - «от Вас» (Сізден), И.А. Батманов siz - «от Вас» (Сізден). Бұл орайда мәтіннің мазмұнына байланысты аталған бұл сөзді түсіндіру қажет секілді. Мәселенің мәнісі мынада болса керек, айталық, осындай жоқтауды мәтін иесі көзінің тірі кезінде жазды ма, әлде өлер алдында айтқан сөзі кейін жоқтау рәсіміне байланысты мәтін болып қашалды ма деген сауалдар көлденең қойылады . Қалай десекте бұл жолдар мәтін иесінің өз сөзі екені анық. Кей тұстарда бітіктас иесіне байланысты жоқтау сарындар байқалады. Басқаша айтқанда бұл оның өсиеті деген сөз. Демек «сіз» деуге де, «қайран, өкінішті» деуге де келмейді. Мұнда есіз- деген «қайран, өкінішті» мағыналы болу керек деген пікірді алғаш Т.Текин жариялаған еді. Т.Текин еsiz – «қайран, өкінішті», И.В. Кормушин еsiz – «жаль», А.С. Аманжолов еsiz – «увы, как жаль, к сожалению» (қайран, өкінішті), И.Л. Кызласов еsiz –«о горе» ( қайғы, қасірет, сор) және т.б. мағынада оқиды. Сондықтан әңгімеге өзек болып отырған «Siz // Esiz» дегеніміз жылап-еңіреп, өкініп күйінген адам жайында немесе оның өкініші, қайғысы, қасіреті жайында емес деген тоқтамға келуге болады. Бір сөзбен айтқанда «Тәнірі Елінің елшісі, алты бау рудың бектері», батыр бекзаттары емес. Ол керісінше «иесіз қалып бара жатқан, иеліксіз кетіп бара жатқан», байсыз, ерсіз қалдың-ғой, менен кейінгі ұрпақ, менен кейінгі «елім, ұлдарым, ханшайымдарым, халқым» деген этномәдени мәнде қолданылған болса керек. Аталмыш сөздің этимологиялық төркіні idi // ije // е //+siz > еsiz. Мұның да Орхон бітіктастары мен ескеркіштері мәтінінде кездесетін ұқсас қолданысы - idi (ие) , idisiz (иесіз). |