Тарихи анықтама

шамамен 808-832 жж

көне түрікше атағы «Ай Тәңіріде Құт болған Алып Білге Тәңірі Ұйғыр қаған»-ға арналып орнатылған бітіктас.

Ескерткіш аталуы

«Хара балгасун ескертіші», «Орду балық 1-ескерткіші»

Табылған жері мен cақтаулы жері

Арханғай аймағы Хотонт сұмыны ежелгi Түрік Елі мен Ұйғыр қағандығының астанасы Орду-балық ( жергiлiктi халық: Харбалгас «Қара қалашық» деп атайды) қаласының оңтүстiгiнде орналасқан.

Солтүстік ендік бойынша- 47 º23´; шығыс бойлық бойынша- 102º28´.

Бітіктастың айдаһар бейнеленген көне түрік мәтінді үш бөлшегі, соғды, қытай жазулы үш бөлшегі және төбесі іспетті домалақ тас бір дана, екі дана тұғыры іспетті тас орнында. Айдаһар төбесінің бір сынығы Хотон сұмыны мәдени орталығында сақтаулы. Қытай соғды жазулы екі тас бөлшегі Санкт-Петерборда. Басқа құрамдас бөлшектерінің қайда екендігі белгісіз.

Ескерткіштің сипаттамасы

В.В.Радловтың пікірінше бітіктас әуелi арыстан бейнелi тұғырдың үстiнде орнатылған және біітктастың төбесінде алты айдаһар алысқан бейне бедерленген, ол 2х1,8х0,9 м өлшемдi болуы керек. Қазір одан бірнеше сынықтары ғана сақталынған.

Үш тілді көне түрiк, соғды және қытай жазулы мәтіні бар бітіктас ақшыл сұр мәрмәрден жасалынған. Қазір 30 шақты сөзi бар тоғыз дана iрiлi-ұсақты сынық бөлшектері ғана сақталынған.

Ғылыми зерттеулері

1889 ж. Н.М.Ядринцев зерттеген ¹²⁰ . В.В.Радлов көне түрік мәтіннің алғашқы аудармасын жасап, фотосуреттері мен эстампаждық көшірмелерін жариялады²²⁶ . Бұл бітіктас ескерткіш жайында Фин-угор ғылыми кеңесiнiң атласында мағлұмат берілген ²²⁷ . Бітіктастағы қытай жазуының бөлшектерін 1897 ж. В.П.Васильев тәржiмелеген. Бітіктастың қапталдарындағы белгісіз жазуы көен соғды жазу екенiн 1909 ж. Ф.Мюллер анықтайды ²²⁸ , ал көне соғды мәтінін В.В.Радловтың атласы бойынша 1930 ж. О.Хансен, 1988 ж. Г.Хамилтон, 1990 ж. Йошида Ютака аударды ²²⁹ .

1996-1997 ж. Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы бітіктасты зерттеген ²³⁰ . 2001ж., 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар зерттеу жүргізген.

Сілтеме: [120] [X]

Ядринцев Н.М.Отчет экспедиции на Орхон, совершенной в 1889 г., по поручению Восточно-Сибирского отдела императорского Географического общества. Труды Орхонской экспедиции. Вып.1, 1892. С.51-113.

Жабу үшін сілтеменің немесе Х үстіне барыңыз

Сілтеме: [226] [X]

Radloff W. Das Uigurusche Denkmal von Kara-Balgasun // Die Alttürkischen Inscrihpiften de Mongolei. Dritte Lieferung Die Denkmäler von Koscho-Zaidam, die ubrigen denkmaler des Orchon bechens und denkmaler im flussgebiete des Jenissei. St.Petersburg, 1895. p. 283-298. ; Радлов В.В.Предварительный отчет о результатах экспедиции для археологического исследования бассейна р. Орхона // Сборник трудов Орхонской экспедиции, I, Санкт-Петербург, 1892, С.1-54. ; Radloff W. Atlas der Alterthümer der Mongolei. Arbeiten der Orchon Expedition. I-IV. St.Petersburg, 1892, 1893, 1896, 1899. ; Радлов В.В.Атлас древностей Монголии. Труды Орхонской экспедиции, I-IV. СПб., 1892, 1893, 1896, 1899.

Жабу үшін сілтеменің немесе Х үстіне барыңыз

Сілтеме: [227] [X]

Inscriptions de L'Orkhon recueillies par L’ Expedition Finnoise 1890 et puhliees par la Societe Finno- Ougrienne. Helsingfors. 1892. pp. 24-25, Tab. 46-60.

Жабу үшін сілтеменің немесе Х үстіне барыңыз

Сілтеме: [228] [X]

Müller W. K. Ein iranisches Sprachdenkmal aus der nordlichen Mongolei // Sitzungsberichte der Preuftischen Akademie der Wissenschaften. Berlin, 1909, pp. 726-730.

Жабу үшін сілтеменің немесе Х үстіне барыңыз

Сілтеме: [229] [X]

Hansen O. Zur soghdischen Inschrift auf dem dreisprachigen Denkmal von Karabalgasun // Journal de la Societe Finno-Ougrienne, Heksinki, 1930, XLIV-3, 39 p. ; Yoshida Y. Some New Readings of the Sogdian Version of the Karabalgasun Inscription // Documents et archivesprovenanl de I'Asie Centrale, Kyoto, 1990, pp. 117-123.

Жабу үшін сілтеменің немесе Х үстіне барыңыз

Сілтеме: [230] [X]

Takao Moriyasu, Yutaka Yoshida, Akio Katayama (Qara-Balgasun Inscription) // Provisional report of researches on historical sites and inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 . Edited by Takao Moriyasu and Ayudai Ochir. The Society of Central Eurasian Studies, Toyonaka, Osaka University, 1999. pp. 209-224.

Жабу үшін сілтеменің немесе Х үстіне барыңыз

Қосымша мәлімет

  Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" //"Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелерде" атты сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - Б.149-151.